Er-toqym-ulttyq jádiger
Er-toqym-ulttyq jádiger.
Keń dalany mekendegen halqymyz jylqy malyn minseń kólik, jeseń azyq, ishseń sýsyn,- dep beker aıtpasa kerek. At-er qanaty deıdi. Ulttyq oıynymyzda da atpen kórsetiletin túrleri kóp. Olaı bolsa kúnde atqa minip júrmese de, er-toqymnyń qadir-qasıetin jas urpaq bilýi tıis. Endeshe er týraly áńgime qozǵaıyq. Atam qazaq azamattyń jeti qazynasy bolady deıdi:
1. Júırik at
2. Beren myltyq
3. Qumaı tazy
4. Ótirik pyshaq
5. Almas qylysh
6. Qajymas qaırat
7. Aqyldy áıel
Osy jeti túrli qımasy bar er jigit-tuǵyrdan taıǵansha jasyq bolyp jasymaıdy, dosyna da, jaýyna da ádiletti, mereıli bolary daýsyz. El basyna kún týsa janyn bererge ázir. At qulaǵynda oınaǵan azamattyń júırik atynyń er – toqymy osal bolmasy anyq. Halqymyz jylqy malyn qadirlegen. Atty er qanatyna teńegen. Er azamat atyn baptap ustaıdy. Kúmistelgen er-toqym atqa jaıly bolýy kerek. Jylqynyń qasıeti sol ıesiniń kóńil kúıin sezip, túsinip otyrady. Synǵa túser, kókparda at ıesiniń yńǵaıyna baǵyny, tartysta ekilene jelpinip ketedi. Alaman báıgede qanattana, esile júıtkıdi. Qıqýlaǵan adamdardyń daýysynan jiger ala kósile, baýyryn jaza shabady. Jekpe-jekte qamshylasqanda, shoqparlasqanda, naızalasqanda batyrǵa yńǵaı beredi, kúsh-qýat, dem bere kómektesedi. Mine jigerli jigittiń aty qasıetti bolatyndyǵy sondyqtan. Ejelden báıge attyń etin jemeıdi. Bas súıegin qasterlep bıikke ilip qoıý dástúri bar. Halqymyz tórt túlik maldy babalarǵa teńegen.
Túıe-Oısylqara, jylqy-Qambar ata, sıyr-Zeńgi baba, qoı-SHopan ata. Urpaǵyn qarshadaıynan ashamaıǵa otyrǵyzyp, atqa úıretken. Endi áńgime atqa jaıly er-toqym jaıynda bolmaq.
Ákem Qonanov Dúısenbaı atbegi bolǵan adam edi. Zamandasy Shubartaýlyq Maǵaýıa aqsaqalmen aralas-quralas bolǵan. 1950-60 jyldary Semeıde ótetin at jarystaryna báıge attaryn jarysqa qosatyn. Ákemniń sheberligi de bar edi. Dombyra jasap, er qosatyn. Men bes jasqa kelip, súndet toıǵa arnap musylmandyqqa syı ázirledi. Ol syı maǵan arnaıy er-turman edi. Jylqyǵa miný úshin jaqsy er-turman qajet. Burynǵylar jýan ósken aǵashtyń tamyrynan er shaýyp qosatyn. Er-toqymdy jasaıtyn adamdy ershi deıdi. Erdi qosady. Er tórt bólikten turady.
• Aldyńǵy jaǵyn erdiń qasy dep atalady.
• eki jaǵyn qaptal deıdi.
• otyratyn jerin, negizin arqalyq dep ataıdy.
Toqymyn qurym kıizden piship, astarlap tigedi. Aıyl men úzeńgini kúmispen áshekeıleıdi. Júgen men quıysqan da qaıystan jaqsy tilinip kúmispen kómkeriledi. Qamshysy men tusamysy bir bólek dúnıe. Jigittiń at ábzelderi erekshe bir sheberdiń óner týyndysy bolyp esepteledi. Halqymyz jetkinshek bozbalaǵa ádeıi arnap jasatsa, boıjetken qyz balasyna bir bólek jasalady. Qazirgi kezdegi avtomashınalardyń markasy ispetti, beıtanys jolaýshyny attan túskende-aq kıgen kıiminen, mingen atyna qarap tanıtyn. Jomart qazaq adamdy qabaǵynan baıqaǵysh qoı. Jolaýshy úıdiń bosaǵasyna qamshysyn ilse, asyǵys ekendigi, sýsyn iship jón surasyp júrip ketetindigin bilgen. Qamshysyn tórge tastasa, alystan sharshap keledi, qona jatýǵa yńǵaı tanytqany. Qasıetti halyqtyń jolaýshyny qas-qabaǵynan baıqap birin-biri uǵyp, ymmen tanyǵany osy emes pe? Kıim kıisinen de qaı rýdan ekenin tanı bilgen. Tipti attyń jambasyna kúıdirip basqan tańbasy men at ábzelderiniń ózinde de aıyrmashylyq bolady. Ár sheberdiń óz qoltańbasy bolady. Ońtústiktiń eriniń qasy bıik, shoshaq bolyp keledi. Saryarqa eriniń basy dóńgelenip keledi, bıik bolmaıdy. Batys óńiriniki jalpaq keń, uzaq otyrǵanda jaıly bolyp keledi.
• Er-Qanjyǵa-qorjyn
• Toqym-Pystan
• Jeldik-Kejim
• Terlik-Qamshy
• Tebingi-SHylbyr
• Tarlaýyq-Noqta
• Aıyl-tós aıyl, shap aıyl-Quıysqan
• Úzeńgi-Júgen
• Úzeńgi baý-Tizgin
• Ómildirik-Tusamych-shider
• Kisen kiltimen, úsh aıaqqa óre-At kórpe
• Kópshik-Taǵa
Zaman basqa, zań basqa demekshi, jıyrma birinshi ǵasyr kompúter ǵasyry bolyp tur ǵoı. Tehnıka men tehnologıanyń ǵaryshtap ósý kezeńi. Aqparattyń jarıalyǵy kózdi ashyp-jumǵansha. Jahandaný zamany bastaldy. Jas urpaqtyń tárbıesine ata-ananyń aqyl-oıy azdyq etedi. Ulttyq qundylyqtyń qadir-qasıetiniń kezi keldi. Ǵasyrlar boıy elin, jerin, dinin qadirlegen ultymyzdyń óz qoly óz aýzyna jetti. Basqa ultqa jaltaqtamaı ózimizdi qadirlep, qasterleıtin ýaqyt týdy. Jas urpaqty sanaly da bilimdi etip tárbıeleýdi túrki halqynyń tereń tamyrynan izdeımiz. Jigerli jas kók bóriniń urpaǵy ekenin sezinsin. Kóne sheberlerdiń qolóneriniń qadir-qasıetin aldyńǵy qatarly tehnologıa yǵystyryp jańa kezeńge shyǵaryp otyr. Ybyraı Altynsarın aıtqandaı «mal isteıtin jumysty, ot pen sýǵa túsidi». Qazirgi ýaqytta qaladan qalaǵa, aýyldan aýylǵa atpen barý ótken ǵasyrdyń «modasy». Jeńil avtokólik turǵanda qolaısyz bolyp kórinedi. Kóshe arasynda da atpen júrgen yńǵaısyz. Halyqtyń turmysy jaqsardy, ár úıde bir nemese birneshe mashına bar. Zaman jańasha izdenýdi qajet etip otyr. Eski dástúr tarıh qoınaýyna ketti. Azamattyń azamattyǵyn synaıtyn:«Qyz qýý»,«Jamby atý»,«Kókpar tartý»,«Aýdaryspaq»jańasha ózgerdi.
Jas urpaqty jaqsy tárbıeleý óz qolymyzda. Ol úshin ózimiz kóp bilip, kóp zertteýmiz kerek. Bizdiń kemshiligimiz jetkinshektiń kemistigi. Bilgenimizdi durys úıretý bizge eresekterge jaýapty is bolmaq. Tarıhymyzdy zerttep, ótkenge kóz júgirtip adamzattyń turmysyna jańasha kózqaraspen qaraıtyn kez keldi. Qaı ata-ana balasyn jaman bolsyn deıdi. Balalarymyz qaıyrymsyz bolyp bara jatqan joq pa? Jan-janýarlarǵa aıaýshylyqpen qaraý álsirep barady. Jahandaný zamany dala ańdaryn ǵana emes, úı janýarlaryn da jat qylyp barady. Ań, qustardy qadirleý, aıaý, jaqsy kórý jas balanyń sanasynda qalyptasý kerek. Jaqsy men jamandy, ań men adamdy ajyrata súıe bilý balanyń aqylynyń moldyǵyn kórsetedi. Tárbıe salasynda júrgen soń, aıtpaǵym -«ulymyzdy erlikke, qyzymyzdy sándikke tárbıeleıik»degim keledi.
Keń dalany mekendegen halqymyz jylqy malyn minseń kólik, jeseń azyq, ishseń sýsyn,- dep beker aıtpasa kerek. At-er qanaty deıdi. Ulttyq oıynymyzda da atpen kórsetiletin túrleri kóp. Olaı bolsa kúnde atqa minip júrmese de, er-toqymnyń qadir-qasıetin jas urpaq bilýi tıis. Endeshe er týraly áńgime qozǵaıyq. Atam qazaq azamattyń jeti qazynasy bolady deıdi:
1. Júırik at
2. Beren myltyq
3. Qumaı tazy
4. Ótirik pyshaq
5. Almas qylysh
6. Qajymas qaırat
7. Aqyldy áıel
Osy jeti túrli qımasy bar er jigit-tuǵyrdan taıǵansha jasyq bolyp jasymaıdy, dosyna da, jaýyna da ádiletti, mereıli bolary daýsyz. El basyna kún týsa janyn bererge ázir. At qulaǵynda oınaǵan azamattyń júırik atynyń er – toqymy osal bolmasy anyq. Halqymyz jylqy malyn qadirlegen. Atty er qanatyna teńegen. Er azamat atyn baptap ustaıdy. Kúmistelgen er-toqym atqa jaıly bolýy kerek. Jylqynyń qasıeti sol ıesiniń kóńil kúıin sezip, túsinip otyrady. Synǵa túser, kókparda at ıesiniń yńǵaıyna baǵyny, tartysta ekilene jelpinip ketedi. Alaman báıgede qanattana, esile júıtkıdi. Qıqýlaǵan adamdardyń daýysynan jiger ala kósile, baýyryn jaza shabady. Jekpe-jekte qamshylasqanda, shoqparlasqanda, naızalasqanda batyrǵa yńǵaı beredi, kúsh-qýat, dem bere kómektesedi. Mine jigerli jigittiń aty qasıetti bolatyndyǵy sondyqtan. Ejelden báıge attyń etin jemeıdi. Bas súıegin qasterlep bıikke ilip qoıý dástúri bar. Halqymyz tórt túlik maldy babalarǵa teńegen.
Túıe-Oısylqara, jylqy-Qambar ata, sıyr-Zeńgi baba, qoı-SHopan ata. Urpaǵyn qarshadaıynan ashamaıǵa otyrǵyzyp, atqa úıretken. Endi áńgime atqa jaıly er-toqym jaıynda bolmaq.
Ákem Qonanov Dúısenbaı atbegi bolǵan adam edi. Zamandasy Shubartaýlyq Maǵaýıa aqsaqalmen aralas-quralas bolǵan. 1950-60 jyldary Semeıde ótetin at jarystaryna báıge attaryn jarysqa qosatyn. Ákemniń sheberligi de bar edi. Dombyra jasap, er qosatyn. Men bes jasqa kelip, súndet toıǵa arnap musylmandyqqa syı ázirledi. Ol syı maǵan arnaıy er-turman edi. Jylqyǵa miný úshin jaqsy er-turman qajet. Burynǵylar jýan ósken aǵashtyń tamyrynan er shaýyp qosatyn. Er-toqymdy jasaıtyn adamdy ershi deıdi. Erdi qosady. Er tórt bólikten turady.
• Aldyńǵy jaǵyn erdiń qasy dep atalady.
• eki jaǵyn qaptal deıdi.
• otyratyn jerin, negizin arqalyq dep ataıdy.
Toqymyn qurym kıizden piship, astarlap tigedi. Aıyl men úzeńgini kúmispen áshekeıleıdi. Júgen men quıysqan da qaıystan jaqsy tilinip kúmispen kómkeriledi. Qamshysy men tusamysy bir bólek dúnıe. Jigittiń at ábzelderi erekshe bir sheberdiń óner týyndysy bolyp esepteledi. Halqymyz jetkinshek bozbalaǵa ádeıi arnap jasatsa, boıjetken qyz balasyna bir bólek jasalady. Qazirgi kezdegi avtomashınalardyń markasy ispetti, beıtanys jolaýshyny attan túskende-aq kıgen kıiminen, mingen atyna qarap tanıtyn. Jomart qazaq adamdy qabaǵynan baıqaǵysh qoı. Jolaýshy úıdiń bosaǵasyna qamshysyn ilse, asyǵys ekendigi, sýsyn iship jón surasyp júrip ketetindigin bilgen. Qamshysyn tórge tastasa, alystan sharshap keledi, qona jatýǵa yńǵaı tanytqany. Qasıetti halyqtyń jolaýshyny qas-qabaǵynan baıqap birin-biri uǵyp, ymmen tanyǵany osy emes pe? Kıim kıisinen de qaı rýdan ekenin tanı bilgen. Tipti attyń jambasyna kúıdirip basqan tańbasy men at ábzelderiniń ózinde de aıyrmashylyq bolady. Ár sheberdiń óz qoltańbasy bolady. Ońtústiktiń eriniń qasy bıik, shoshaq bolyp keledi. Saryarqa eriniń basy dóńgelenip keledi, bıik bolmaıdy. Batys óńiriniki jalpaq keń, uzaq otyrǵanda jaıly bolyp keledi.
• Er-Qanjyǵa-qorjyn
• Toqym-Pystan
• Jeldik-Kejim
• Terlik-Qamshy
• Tebingi-SHylbyr
• Tarlaýyq-Noqta
• Aıyl-tós aıyl, shap aıyl-Quıysqan
• Úzeńgi-Júgen
• Úzeńgi baý-Tizgin
• Ómildirik-Tusamych-shider
• Kisen kiltimen, úsh aıaqqa óre-At kórpe
• Kópshik-Taǵa
Zaman basqa, zań basqa demekshi, jıyrma birinshi ǵasyr kompúter ǵasyry bolyp tur ǵoı. Tehnıka men tehnologıanyń ǵaryshtap ósý kezeńi. Aqparattyń jarıalyǵy kózdi ashyp-jumǵansha. Jahandaný zamany bastaldy. Jas urpaqtyń tárbıesine ata-ananyń aqyl-oıy azdyq etedi. Ulttyq qundylyqtyń qadir-qasıetiniń kezi keldi. Ǵasyrlar boıy elin, jerin, dinin qadirlegen ultymyzdyń óz qoly óz aýzyna jetti. Basqa ultqa jaltaqtamaı ózimizdi qadirlep, qasterleıtin ýaqyt týdy. Jas urpaqty sanaly da bilimdi etip tárbıeleýdi túrki halqynyń tereń tamyrynan izdeımiz. Jigerli jas kók bóriniń urpaǵy ekenin sezinsin. Kóne sheberlerdiń qolóneriniń qadir-qasıetin aldyńǵy qatarly tehnologıa yǵystyryp jańa kezeńge shyǵaryp otyr. Ybyraı Altynsarın aıtqandaı «mal isteıtin jumysty, ot pen sýǵa túsidi». Qazirgi ýaqytta qaladan qalaǵa, aýyldan aýylǵa atpen barý ótken ǵasyrdyń «modasy». Jeńil avtokólik turǵanda qolaısyz bolyp kórinedi. Kóshe arasynda da atpen júrgen yńǵaısyz. Halyqtyń turmysy jaqsardy, ár úıde bir nemese birneshe mashına bar. Zaman jańasha izdenýdi qajet etip otyr. Eski dástúr tarıh qoınaýyna ketti. Azamattyń azamattyǵyn synaıtyn:«Qyz qýý»,«Jamby atý»,«Kókpar tartý»,«Aýdaryspaq»jańasha ózgerdi.
Jas urpaqty jaqsy tárbıeleý óz qolymyzda. Ol úshin ózimiz kóp bilip, kóp zertteýmiz kerek. Bizdiń kemshiligimiz jetkinshektiń kemistigi. Bilgenimizdi durys úıretý bizge eresekterge jaýapty is bolmaq. Tarıhymyzdy zerttep, ótkenge kóz júgirtip adamzattyń turmysyna jańasha kózqaraspen qaraıtyn kez keldi. Qaı ata-ana balasyn jaman bolsyn deıdi. Balalarymyz qaıyrymsyz bolyp bara jatqan joq pa? Jan-janýarlarǵa aıaýshylyqpen qaraý álsirep barady. Jahandaný zamany dala ańdaryn ǵana emes, úı janýarlaryn da jat qylyp barady. Ań, qustardy qadirleý, aıaý, jaqsy kórý jas balanyń sanasynda qalyptasý kerek. Jaqsy men jamandy, ań men adamdy ajyrata súıe bilý balanyń aqylynyń moldyǵyn kórsetedi. Tárbıe salasynda júrgen soń, aıtpaǵym -«ulymyzdy erlikke, qyzymyzdy sándikke tárbıeleıik»degim keledi.
You Might Also Like
