InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-53 top stýdenti Abdýlla Ásel Maratbekqyzy
Jetekshisi: Rahmatýlla Aqmaral Erjanqyzy
 
Et halyq tutynatyn barynsha tolyq jáne keńinen taraǵan ónimniń túri bolyp tabylady. Ettiń taǵamdyq jáne bıologıalyq qundylyǵyn onyń baı hımıalyq quramy, ásirese beloktyq bóligi quraıdy. Ol tez qorytylatyndyǵymen jáne qundylyǵymen erekshelenedi. Kýlınarlyq túrde jeńil óńdeledi. Adam etti únemi tutynady, odan taǵamnyń túr-túrin jasaýǵa bolady, bul taǵamnyń sanyn barynsha túrlendirýge múmkindik beredi.

Ettiń quramyna tolyqqandy belok, sondaı-aq maılar, dárýmender, belsendi jáne mıneraldy zattar kiredi. Et jáne et taǵamdary aǵzany belokpen jáne maımen qamtamasyz etý kózderi bolyp tabylady. Ásirese sińir tinindegi beloktar tolyqqandy bolyp keledi. Hımıalyq quramy jáne sińimdiligi boıynsha baılanystyratyn, nerv tinderi men sińirlerdegi beloktardyń qundylyǵy tómen.

Et – qorytylatyn fosfor men temir kózi bolyp tabylady, onyń quramynda kalıı natrıı, sınk, ıod, mys jáne  basqa da mıneraldy zattar, dárýmender (negizinen V tobyndaǵy) bar. Ette qaınaǵan kezde sorpaǵa shyǵatyn belsendi zattar kóp, ol as qorytý bezderiniń qyzmetin jandandyrady, tábetti ashady, astyń qorytylýyn jaqsartady, ettiń dámi men ıisi kóbine osyǵan baılanysty bolady.

Ettiń hımıalyq quramy maldyń túrine baılanysty bolady. Ettiń joǵary sapalylyǵy onyń syrtqy túrinen, konsıstensıasynan, ıisinen belgili bolady. Jańa soıylǵan nemese salqyndatylǵan etti túri qyzyl tústi, tyǵyz bolyp keledi.

Etti emdeýge de qoldanady, óıtkeni ol amın qyshqylyna, belokqa, mıneraldy zattarǵa, atap aıtqanda temirge baı. Sondyqtan da týralǵan etten jasalǵan taǵam jıi qoldanylady, óıtkeni ol tez qorytylady.

Mamandandyrylǵan et baǵytyndaǵy sharýashylyq mal sharýashylyǵyndaǵy derbes sala retinde Qazaqstanda ótken ǵasyrdyń 30-y jyldarynda quryla bastady. Jergilikti (aborıgendi) maldy jáne kalmyq malyn ósirý jáne gerefordtarmen jutylyp shaǵylystyrý jolymen 1950 jyly qazaqtyń aqbas tuqymy alyndy jáne synaqtan ótti.

Etti, ásirese sıyr etin óndirýdi ulǵaıtý máselesi – mal sharýashylyǵy salasyndaǵy barynsha ózektileriniń biri. Qazirgi ýaqytta Qazaqstanda sútti jáne quramdastyrylǵan tuqymdy mal ósirý esebinen  sheshilýde.

Sonymen birge et resýrstaryn ulǵaıtýdyń mańyzdy rezervi mamandandyrylǵan et sharýashylyǵyn damytý bolyp tabylady, onyń birqatar ekonomıkalyq jáne ónimdilik erekshelikteri bar. Mamandandyrylǵan et tuqymdy mal barynsha joǵary et ónimdiligimen jáne sıyr etiniń sapasymen, tez ósip jetiletindigimen erekshelenedi. Olardy soıyp, odan álemdik standartqa saı keletin, joǵary deńgeıde taǵam retinde tutynylatyn et óndiredi, joǵary sapaly teri shıkizatyn alady.

Bul shyǵyny az sala, kapıtal salýdyń, azyq-túlik jaǵdaılarynyń shektelýi, sút ónimderin ótkizý naryǵynyń qashyqtyǵy sút baǵytyndaǵy  mal sharýashylyǵynyń damýyn tejeıtin jerdi paıdalaný damyǵan óńirlerde et ónimderin tıimdi óndirýge múmkindik beredi.

Et baǵytyndaǵy maldyń sanyn qalpyna keltirý jáne odan ári ulǵaıtý fermer sharýashylyǵyn damytýǵa, olardy nyǵaıtýǵa, mamandandyrýǵa, naqty tabıǵı, ekonomıkalyq jaǵdaılar men naryq jaǵdaıatyna baılanysty mal basyn ónimdi shoǵyrlandyrýǵa baǵyttalǵan. Mine, osyndaı sharýashylyqtarda jemazyq daıyndaýdan, tól alý men ósirýden, ony jaıý men azyqtandyrýdan bastap satýǵa deıingi sıyr etin óndirýdiń belsendi tehnologıasyn tıimdi paıdalanýǵa bolady.

Aýyl sharýashylyǵyn qalyptastyrýdy irilendirgen kezde oǵan jańa etti sıyrlardy keńinen ósirý sıaqty sút jáne sút-et baǵytyndaǵy  ónimdiligi tómen sıyrlardy  etti tuqymdy buqalarmen shaǵylystyrý negizinde de qol jetkizýge bolady.

Mal sharýashylyǵy ónimderiniń 80%-dan astamy úı sharýashylyǵynda ónimdiligi tómen maldan alynatynyn eskergen jón. Bul sektorda, atap aıtqanda, sút óndirý kólemi  otbasy men naryqtyń qajettiliginen asyp túsetin sharýashylyqtarda maldyń et ónimdiligin arttyrý úshin etti tuqymdy buqalardy ósirgen oryndy bolyp tabylady.

1997 jyly osy tuqymynyń  ishinde komol malynyń tórt zaýyttyq túri synaqtan ótti, olar: respýblıkanyń batysynda «Shaǵataı», «Ankata»,  soltústik-shyǵysynda «Kalbataý» jáne soltústiginde «Alabota» túrleri.

1992 jyly et malynyń taǵy bir otandyq túri – Áýlıekól túri synaqtan ótti,  ol kúrdeli shaǵylystyryp ósirý jolymen alyndy.  Bul úsh etti tuqymnyń negizi  – qazaqtyń aqbas, sharole jáne aberdın-angýss túrleri bolyp tabylady. Bul tuqym Qostanaı, Soltústik Qazaqstan, Almaty, Qaraǵandy jáne Aqmola oblystarynda keńinen taraǵan.

Atalǵandardan basqa, Qazaqstanda –Ońtústik Qazaqstannyń jartylaı shóldi óńirinde shamaly qalmyq tuqymdy sıyrlar bar. Balqash óńirinde jergilikti seleksıaly Santa-gertrýda («Jetisý» aımaqtyq túri) jáne oblystyń Taýly Almaty aýdanynda Galloveı túri, Batys Qazaqstan, Aqmola jáne Almaty oblystarynda Gereford túrleri bar.

Sút jáne sút-et baǵytyndaǵy iri qara maldy jasandy uryqtandyrýdy jaqsartý boıynsha belgili jumys júrgizilýde. Ótken jyly barlyq analyq mal basynyń 67,6 paıyzy jasandy uryqtandyrýmen qamtyldy.

---