Evolúsıalyq kózqarastardyń qalyptasýy jáne damýy
Taqyryby: Evolúsıalyq kózqarastardyń qalyptasýy jáne damýy
Maqsaty:
Bilimdiligi: Evolúsıalyq ilimniń damý tarıhyn tolyq meńgerý.
Damytýshylyǵy: pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Tárbıeliligi: adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik qasıetin, jalpy qorshaǵan ortaǵa degen jańashyrlyq sezimin damytý;
Sabaqtyń kórnekiligi: plakattar, slaıdtar, kartochkalar
Sabaqtyń túri: jańa sabaq
Sabaqtyń júrý barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Jańa sabaqty túsindirý
Evolúsıa uǵymy. Evolúsıa dep organıkalyq dúnıeniń kúrdeli jáne uzaqqa sozylǵan tarıhı damý prosesin aıtady. Tiri organızmderdiń tarıhı damý joldaryn, qozǵaýshy kúshteri men jalpy zańdylyqtaryn evolúsıalyq ilim túsindiredi. Tiri tabıǵattyń damýy týraly alǵashqy oı−pikirler ertedegi Úndistan, Qytaı, Egıpet, Grekıa oıshyldarynyń eńbekterinde jazylǵan. Onda tabıǵattaǵy barlyq zat qozǵalysta, ózgeriste bolady, olardyń bireýinen ekinshisi damyp, qarapaıymdarynan kúrdeli formalar qalyptasady delingen.
Alǵashqy evolúsıalyq ilim. Organıkalyq dúıeniń evolúsıasy týraly alǵashqy ilim XIX ǵasyrdyń basynda jaryq kórdi. Onyń negizin fransýz ǵalymy J. B. Lamark (1744 - 1829) qalady. Ol 1809 jyly basylyp shyqqan ó “Zoologıa fılosofıasy” atty eńbeginde: “Túrler turaqty emes, olar ýaqyt ótken saıyn ózgerip, birshama jetildirilgen jańa túrge aınalady. Olaı bolsa, tiri tabıǵatta qarapaıymnan kúrdelige qaraı baǵyttalǵan tarıhı damý júredi”,- dedi jáne ol áreketti evolúsıa dep atady. Lamark birinshi bolyp ǵylymǵa “bıologıa” termınin engizip, búkil janýarlar dúnıesin omyrtqasyzdar jáne omyrtqalylar dep eki topqa bóldi.
Jan Batıst Lamarktiń evolúsıalyq ilimi[
"Tiri tabıǵat ózgermeıdi" degen kózqarastyń basym bolýyna qaramastan bıolog - ǵalymdar naqty materıaldardy jınap kóbeıte berdi. Embrıologıa men paleontologıa óz aldyna ǵylym bolyp kalyptasty. Fransýz ǵalymy Jan Batıst Lamark bıologıada Darvınge deıingi organıkalyq dúnıeniń tarıhı damýy týraly ǵylymı teorıanyń negizin salǵan. J. B. Lamarktiń evolúsıalyq teorıasynyń artyqshylyǵy naqty derekterge súıenip, ósimdikter men janýarlar qurylysyn tereńirek zertteýinde. "Zoologıa fılosofıasy" (1809 j.) degen eńbeginde organıkalyq dúnıeniń ózgeretindigin kóptegen mysaldarmen dáleldedi.
Ǵylymǵa "bıologıa", "bıosfera" termınderin engizdi, J. B. Lamarktiń eńbekteri, negizinen, janýarlardy júıeleýge arnaldy. Ol uqsastyq belgilerine qarap janýarlardy omyrtqasyzdar jáne omyrtqalylar dep 6 satyǵa, 14 klasqa toptastyrdy. Mundaǵy satylar men klastar janýarlardyń qarapaıym qurylysynan birte - birte kúrdelený deńgeıine qaraı ornalastyryldy. I saty — kirpiksheli kebissheler men polıpter.
II saty — sáýleliler men qurttar.
III saty — jándikter (nasekomdar) men órmekshitektester.
IV saty — shaıantektester men bylqyldaqdeneliler.
V saty — balyqtar men baýyrymen jorǵalaýshylar.
VI saty — qustar men sútqorektiler.
Omyrtqasyzdardy 10 klasqa bóldi.
1. Kirpiksheli kebissheler.
2. Polıpter.
3. Sáýleliler.
4. Qurttar.
5. Býynaıaqtylar.
6. Órmekshitektester.
7. Shaıantektester.
8. Qyltandylar.
9. Murtaıaqtylar.
10. Bylqyldaqdeneliler. Shaıantektester men órmekshitektester jáne jándikter qazirgi kezge deıin óz aldyna jeke klass retindegi júıelik toptar. Osylaısha Lamark jikteýdegi tabıǵı júıeniń negizin qalady. Lamark:
"Tirshilik óte qarapaıym tiri deneden paıda bolyp qarapaıymnan kúrdelige, tómengi satydan joǵary satyǵa qaraı damıdy jene bul qubylys óte baıaý júredi"
— dedi. Lamarktiń evolúsıalyq kózqarastary kóptegen derektermen deleldengendikten evolúsıalyq teorıaǵa aınaldy. Lamark jańa túrdiń paıda bolýynda evolúsıanyń negizgi faktory — syrtqy orta (jer betindegi gıdrogeologıalyq jaǵdaıdyń aýysýy men aýa raıynyń ózgerýi) jáne ýaqyt ekendigin erekshe eskertti. Degenmen organızmderdiń ózgerý sebepterin, ıaǵnı evolúsıanyń qozǵaýshy kúshin durys túsindire almady. Lamark evolúdıanyń negizgi faktory — syrtqy orta jaǵdaıyna neǵurlym kóbirek jattyqqan músheler ózgeredi, al jattyqpaǵan músheler ózgermeıdi dep eseptedi. Ózgerissiz kalǵan músheler qalady nemese kitshireıip joıylyp ketedi dep oǵan birneshe mysaldar keltirdi. Mysaly: a) kerik (jıraf) moınynyń uzyn bolýy, onyń arǵy teginiń qunarsyz topyraqty jerde mekendep aǵash japyraǵymen qorektený úshin moınyn bıikke jıi sozýyna baılanysty; á) jylannyń jorǵalap qozǵalýy nátıjesinde denesiniń udaıy sozylýyna qaraı aıaǵy paıdasyz bolǵandyqtan arǵy teginde aıaq bolsa da jattyqpaýdyń áserinen joıylǵan dep túsindirdi. Lamark — kóp ári belsendi kımyldaǵan múshelerde qan aǵysy kúsheıip, múshe jaqsy ósedi jáne bul qasıet tuqym qýalaıdy dep túsindirdi.
Evolúsıalyq kózqarastardyń qalyptasýy jáne damýy. júkteý
Maqsaty:
Bilimdiligi: Evolúsıalyq ilimniń damý tarıhyn tolyq meńgerý.
Damytýshylyǵy: pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Tárbıeliligi: adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik qasıetin, jalpy qorshaǵan ortaǵa degen jańashyrlyq sezimin damytý;
Sabaqtyń kórnekiligi: plakattar, slaıdtar, kartochkalar
Sabaqtyń túri: jańa sabaq
Sabaqtyń júrý barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Jańa sabaqty túsindirý
Evolúsıa uǵymy. Evolúsıa dep organıkalyq dúnıeniń kúrdeli jáne uzaqqa sozylǵan tarıhı damý prosesin aıtady. Tiri organızmderdiń tarıhı damý joldaryn, qozǵaýshy kúshteri men jalpy zańdylyqtaryn evolúsıalyq ilim túsindiredi. Tiri tabıǵattyń damýy týraly alǵashqy oı−pikirler ertedegi Úndistan, Qytaı, Egıpet, Grekıa oıshyldarynyń eńbekterinde jazylǵan. Onda tabıǵattaǵy barlyq zat qozǵalysta, ózgeriste bolady, olardyń bireýinen ekinshisi damyp, qarapaıymdarynan kúrdeli formalar qalyptasady delingen.
Alǵashqy evolúsıalyq ilim. Organıkalyq dúıeniń evolúsıasy týraly alǵashqy ilim XIX ǵasyrdyń basynda jaryq kórdi. Onyń negizin fransýz ǵalymy J. B. Lamark (1744 - 1829) qalady. Ol 1809 jyly basylyp shyqqan ó “Zoologıa fılosofıasy” atty eńbeginde: “Túrler turaqty emes, olar ýaqyt ótken saıyn ózgerip, birshama jetildirilgen jańa túrge aınalady. Olaı bolsa, tiri tabıǵatta qarapaıymnan kúrdelige qaraı baǵyttalǵan tarıhı damý júredi”,- dedi jáne ol áreketti evolúsıa dep atady. Lamark birinshi bolyp ǵylymǵa “bıologıa” termınin engizip, búkil janýarlar dúnıesin omyrtqasyzdar jáne omyrtqalylar dep eki topqa bóldi.
Jan Batıst Lamarktiń evolúsıalyq ilimi[
"Tiri tabıǵat ózgermeıdi" degen kózqarastyń basym bolýyna qaramastan bıolog - ǵalymdar naqty materıaldardy jınap kóbeıte berdi. Embrıologıa men paleontologıa óz aldyna ǵylym bolyp kalyptasty. Fransýz ǵalymy Jan Batıst Lamark bıologıada Darvınge deıingi organıkalyq dúnıeniń tarıhı damýy týraly ǵylymı teorıanyń negizin salǵan. J. B. Lamarktiń evolúsıalyq teorıasynyń artyqshylyǵy naqty derekterge súıenip, ósimdikter men janýarlar qurylysyn tereńirek zertteýinde. "Zoologıa fılosofıasy" (1809 j.) degen eńbeginde organıkalyq dúnıeniń ózgeretindigin kóptegen mysaldarmen dáleldedi.
Ǵylymǵa "bıologıa", "bıosfera" termınderin engizdi, J. B. Lamarktiń eńbekteri, negizinen, janýarlardy júıeleýge arnaldy. Ol uqsastyq belgilerine qarap janýarlardy omyrtqasyzdar jáne omyrtqalylar dep 6 satyǵa, 14 klasqa toptastyrdy. Mundaǵy satylar men klastar janýarlardyń qarapaıym qurylysynan birte - birte kúrdelený deńgeıine qaraı ornalastyryldy. I saty — kirpiksheli kebissheler men polıpter.
II saty — sáýleliler men qurttar.
III saty — jándikter (nasekomdar) men órmekshitektester.
IV saty — shaıantektester men bylqyldaqdeneliler.
V saty — balyqtar men baýyrymen jorǵalaýshylar.
VI saty — qustar men sútqorektiler.
Omyrtqasyzdardy 10 klasqa bóldi.
1. Kirpiksheli kebissheler.
2. Polıpter.
3. Sáýleliler.
4. Qurttar.
5. Býynaıaqtylar.
6. Órmekshitektester.
7. Shaıantektester.
8. Qyltandylar.
9. Murtaıaqtylar.
10. Bylqyldaqdeneliler. Shaıantektester men órmekshitektester jáne jándikter qazirgi kezge deıin óz aldyna jeke klass retindegi júıelik toptar. Osylaısha Lamark jikteýdegi tabıǵı júıeniń negizin qalady. Lamark:
"Tirshilik óte qarapaıym tiri deneden paıda bolyp qarapaıymnan kúrdelige, tómengi satydan joǵary satyǵa qaraı damıdy jene bul qubylys óte baıaý júredi"
— dedi. Lamarktiń evolúsıalyq kózqarastary kóptegen derektermen deleldengendikten evolúsıalyq teorıaǵa aınaldy. Lamark jańa túrdiń paıda bolýynda evolúsıanyń negizgi faktory — syrtqy orta (jer betindegi gıdrogeologıalyq jaǵdaıdyń aýysýy men aýa raıynyń ózgerýi) jáne ýaqyt ekendigin erekshe eskertti. Degenmen organızmderdiń ózgerý sebepterin, ıaǵnı evolúsıanyń qozǵaýshy kúshin durys túsindire almady. Lamark evolúdıanyń negizgi faktory — syrtqy orta jaǵdaıyna neǵurlym kóbirek jattyqqan músheler ózgeredi, al jattyqpaǵan músheler ózgermeıdi dep eseptedi. Ózgerissiz kalǵan músheler qalady nemese kitshireıip joıylyp ketedi dep oǵan birneshe mysaldar keltirdi. Mysaly: a) kerik (jıraf) moınynyń uzyn bolýy, onyń arǵy teginiń qunarsyz topyraqty jerde mekendep aǵash japyraǵymen qorektený úshin moınyn bıikke jıi sozýyna baılanysty; á) jylannyń jorǵalap qozǵalýy nátıjesinde denesiniń udaıy sozylýyna qaraı aıaǵy paıdasyz bolǵandyqtan arǵy teginde aıaq bolsa da jattyqpaýdyń áserinen joıylǵan dep túsindirdi. Lamark — kóp ári belsendi kımyldaǵan múshelerde qan aǵysy kúsheıip, múshe jaqsy ósedi jáne bul qasıet tuqym qýalaıdy dep túsindirdi.
Evolúsıalyq kózqarastardyń qalyptasýy jáne damýy. júkteý
You Might Also Like
-
Taqyryptyq - kúntizbelik jospar bıologıa 10 - 11 synyp
-
Kúndelikti sabaq jospary, qazaq tili 5 synyp.Taqyryptar:61. Ekpin, oı ekpini, sóz ekpini.62. Tirkes ekpini, dybys ekpini.63. Fonetıkadan ótkendi qaıtalaý64. Sózjasam týraly túsinik65. Leksıkalyq jo...
