InfoHub Logo

HV ǵasyrdyń aıaǵynda Evropanyń batysynda ulttyq negizde ortalyqtanǵan birqatar memleketterdiń paıda bolǵanyn bárimiz bilemiz. Olardyń qataryn Anglıa, Fransıa, Ispanıa jáne Portýgalıa kirgen. Memleketterdiń aýmaǵy ósken saıyn sheneýniktik qyzmetteri de arta bergen. Qoǵamda kapıtaldyń orny arta bastady. Sonymen qosa, jańa ekonomıkalyq qatynastardyń damýyna baılanysty óndirgish kúshter de damı bastady. Saýdanyń kólemi ulǵaıa bastaǵan bolatyn. Evropada ishki saýda shapshań damydy. Ómirge qajetti barlyq ónimder óndirile bastady. Alys elderge saýda jasaý úshin saýdagerlerge tıimdi bank júıesi qalyptasa bastady.

Monarhıalyq jaǵdaı ekonomıkaǵa aralasty. Kapıtal kúshi qoǵamdyq qatynas quralyna aınaldy. 1640-1660 jyldardaǵy aǵylshyn revolúsıasy feodalızmge óte úlken soqqy boldy. Elde monarhıa jáne eki palataly parlamenttik basqarý júıesi ornady. Eýropa elderinde jýrnalısıka paıda bolǵanǵa deıin aqparattar ártúrli tásildermen taraǵan bolatyn. Aqparat taratýda dinı ýaǵyzdaýshylar men sheshender mańyzdy boldy. XVI ǵasyrda Anglıada arnaıy agenttikter paıda bolyp, jańalyqtardy jınastyryp, basyp, sata bastaǵan. Sonymen jaılap jýrnalısıkanyń paıda bolýyna jol ashyldy. Saýda damyp, bilimdi adamdar kóbeıip, qaǵaz shyǵarý óndirisi dúnıege keldi. Negizinen, baspasóz tarıhyn zertteýshilerdiń arasynda alǵashqy gazet álem boıynsha «Germanıada» jaryq kórgen degen pikir bar. Aǵylshyn baspasóziniń damýyna 1637 jyly I Karldyń senzýra týraly zań shyǵarýy tosqaýyl bolǵan. Aǵylshyn revolúsıasy kezinde baspasózdiń dáýiri júre bastady. Halyq jańalyqtardy úzbeı oqýǵa tyrysty. Gazetterdiń tırajy ósti.

Revolúsıaǵa deıin gazetter tek saýda-sattyq jaıyn jazsa, revolúsıa kezinde gazetter saıası kúrestiń baǵyt - baǵdar berýshisi boldy desek te qatelespeımiz. Pamfletter – bul kezeńde jýrnalısıkanyń negizgi formasy bolyp sanaldy. Jýrnalısıka aǵylshyn qoǵamynda óte qýatty kúshke aınaldy. Aǵylshyn revolúsıasy kezinde Dj.Mılton, Dj.Lılbern, Dj.Ýınstenlı sekildi tamasha pýblısıser kóbeıe bastady. 1660 jyly Ulybrıtanıada bolǵan monarhıalyq bıliktiń qaıta ornaýy baspasózge úlken ózgeris ákeldi. Úkimet gazetterdi óz qaramaǵynan shyǵarmaı ustady. Bıliktegilerdiń ruqsatymen «Intellıdjener» jáne «Nús» gazetteri ǵana shyǵyp turdy. Gazetterdi shyǵarýshylar roıalıs Rodjer L. Estranj boldy. Keıin koróldiń aıtýy boıynsha Oksford baspageri Leonard Lıchfıld  «Oksford gazetin» uıymdastyrǵan bolatyn. Bul gazet birinshi Oksfordta, odan keıin Londonda shyǵarylyp «London gazeti» dep ataldy. Bul gazet qazirgi kúnge deıin shyǵarylyp keledi. HVİİ ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Anglıada satıralyq baspasóz qalyptasa bastady. Anglıadaǵy alǵashqy jýrnal «Fılosofıalyq eńbekter» degen atpen 1665 jyly jaryq kórdi. Munda ǵylymı sıpattaǵy maqalalar jaryq kórdi. Jalpy aǵylshyn baspasóziniń tarıhyn bes kezeńge bólip qarastyramyz:

İ kezeń 1620-1785 jyldar aralyǵynda ótken kezeń – merzimdi baspasózdiń qalyptasý kezeńi boldy. Bul kezeń jańalyq kitapshalardyń dúnıege kelýimen erekshelendi. 1655 jyly «Oksford gazet» jaryq kórdi. Sodan keıin, 1702 jyly «Deılı kýrant» gazetiniń alǵashqy nómiri jaryq kórdi.

İİ kezeń 1785-1866 jyldar – «Taıms» gazetiniń  dúnıege kelýimen erekshelendi. Osy gazetpen birge  «Deılı nús», «Deılı telegraf», «Mornıng post» gazetteri de jaryq kórdi.

İİİ kezeń 1896-1920 jyldar – basty ereksheligi «tıyndyq gazetterdiń» paıda bolýy. Bul gazetter tómengi toptyń saýatyn ashýǵa arnaldy. Býlvarlyq tıptegi basylym «Deılı Meıl»  jaryq kórdi. Shyǵarýshysy Alfred Harmvors.

İV kezeń 1920-1950 jyldary monopolısik toptar paıda boldy. Gazet-jýrnaldardyń  negizi qalandy desek te bolady.

V kezeń – 50 jyldardyń ortasynan bastaý alǵan bolatyn. Sol jyldary gazet isinde qaıta órleý prosesi baıqala bastady. Ǵylymı-tehnıkalyq revolúsıa baspasóz isine endi. Halyqtyń bilim dárejesi ósti. Gazet shyǵarý isine aýqatty adamdar  aralasa bastady. Osy tusta birneshe baspalar birigip, banktegi qarjylaryn qosyp, toptala bastady.

Ǵylymı jetekshisi: Maıkotova Ǵ. T.,f.ǵ.k., dosent.
Aǵa oqytýshy: Álim Á,.A.

---