InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby:
«Fosfor. Fosfordyń qosylystary»
Sabaqtyń maqsaty:
1) Bilimdilik: Oqýshylarǵa fosfordyń perıodtyq júıedegi orny, qosylystary týraly bilim bilik daǵdylaryn qalyptastyrý. Azotpen uqsastyǵy men aıyrmashylyǵy, qoldanylýy týraly túsindirý, onyń qosylystaryn jikteýge, salystyrýǵa, hımıalyq reaksıa teńdeýin jazyp, teńestire bilýge baýlý.
Fosfordyń alotropıalyq túr ózgeristeri jáne fosfordyń qosylystary olardyń mańyzy jaıly maǵlumat berý.
2) Damytýshylyq: Oqýshylardyń oılaý, este saqtaý, eske túsirý qabiletterin, baıqampazdyq qabiletin damytý. Jeke jáne toppen jumys jasaı bilýge úıretý.
İskerligin, óz betimen izdenýin, oı - órisin, shyǵarmashylyq múmkindigin damytý, ǵylymı kózqarasyn qalyptastyra otyryp, shyǵarmashyl tulǵa jasap shyǵarý.
3) Tárbıelilik: oqýshylardy adamgershilikke, uqyptylyqqa, uıymshyldyqqa tárbıeleý. Sóz mádenıetin, qarym - qatynas mádenıetin qalyptastyrý.
Óz betimen jumys istep, óz bilimin ózi tekserip, jaýapkershilikpen sezinetin sanaly, ónegeli urpaq tárbıeleý.
4) Kásibı: oqýshylardyń pánge degen yntasyn arttyrý, qyzyǵýshylyqtaryn týdyrý. Jan - jaqty izdene bilýge baýlý
Sabaqtyń túri: aralas
Sabaqtyń tıpi: jańa bilim berý
Oqytýdyń tehnologıasy, ádis - tásilderi: damyta oqytý, kýbızm, suraq - jaýap, jeke jáne toptyq jumystar.
Pán aralyq baılanys: ekologıa, psıhologıa, pedagogıka, fızıka, matematıka, qazaq ádebıeti.
Kórnekilikter: ınteraktıvti taqta, syzbanusqalar, tablısalar, taratpa materıaldar.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. N. Nuǵymanov, R. Jumadilova, J. Kembebaeva “Hımıa 9“ “Mektep“ baspasy 2009j
2. J. Asan, J. Ibraeva “Hımıa“ UBT - ǵa daıyndyq oqýlyq - testi, Shyń kitap, Almaty 2011j
3. "Bıologıa, geografıa, hımıa" jýrnaly №11 2006j
4. N. Nuǵmanov “Hımıany oqytý ádistemesi“ Raýan 1993j
5. M. S. Saýlebekova "Oqýshy anyqtamasy 8 - 11 synyptar Hımıa“, Arman - PV baspasy, 2005j

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý
Oqýshylar neni bilýi kerek?
- Fosfordyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi alatyn ornyn.
- Fosfordyń alotropıalyq túrózgeristerin.
Oqýshylar neni meńgerýi kerek?
- Fosfordyń hımıalyq qasıetterin bile otyryp onymen hımıalyq reaksıalardy júzege asyra bilý.
- Fosfordyń qatysynda túrli hımıalyq reaksıa teńdeýlerin jaza bilý.
İİ. Ótken materıaldarǵa sholý jasaý, úı tapsyrmasyn suraý
- Lezdeme suraqtary arqyly
- Úıge berilgen esepterdi tekserý
İİ Jańa sabaq túsindirý
İİİ Bekitý
- esepter shyǵarý
- tájirıbe jasaý
İV Qorytyndylaý
Sabaqty qorytyndylaý maqsatynda, qorytyndylaý kezeńin 3 satyǵa bólemiz.
1. Qyzyǵýshylyqty oıatý satysy:
- Esse
2. Maǵnany ajyratý satysy:
- Kýbızm
3. Oı tolǵanys satysy:
- 5 joldy óleń
- Tanymdyq suraqtar

İİ. Ótken materıaldarǵa sholý jasaý, úı tapsyrmasyn suraý
- Lezdeme suraqtary arqyly
Ótken taqyryptardy qamtyǵan lezdeme suraqtary qoıylady. Jyldam ári durys jaýap bergen oqýshy ár durys jaýap úshin “1“ upaı jınaıdy. Upaıdy baǵalaý paraǵyna túsirip otyrady.
1. Azot qyshqylynyń tuzdary qalaı atalady?
(nıtrattar)
2. Azot qyshqyly qandaı zattarmen áreketteskende sýtek bólinbeıdi jáne ártúrli totyǵý ónimderi túziledi? (metaldar)
3. NO - azottyń (İİ) oksıdi qandaı jadaıda túziledi?
(atmosferada naızaǵaı oınaǵanda)
4. Amıaktyń eritindisi halyq arasynda qalaı atalady?
(músátir spırti)
5. “Azot“ degen ataýdy usynǵan ǵalym? (A. Lavýaze)
6. Qyzdyrǵanda azot metaldarmen árekettese me, eger árekettesse qandaı zat túziledi?
(árekettesedi, nıtrıdter túziledi)
7. Azot bólme temperatýrasynda qandaı elementpen árekettesedi?
(tek lıtıımen)
8. Azottyń fızıkalyq qasıetterin ata?
(tússiz, ıissiz gaz, sýda nashar erıdi, aýadan jeńil)
9. Mıneraldyq tyńaıtqysh, qoparǵysh zattar, boıaýlar, dári - dármekter óndirisinde qoldanylatyn azottyń qosylysy?
(nıtrattar)
10. Azot tynys alýǵa jaramdy ma, aýanyń qansha paıyzyn quraıdy?
(jaramsyz, 75 %)

Úıge berilgen esepterdi tekserý. (Upaıy baǵalaý paraǵyna túsiriledi. )
1. Esep
Myna aınalym tizbegin júzege asyrýǵa bolatyn reaksıa teńdeýlerin jazyńdar:
N₂----- NO ------ NO₂----- HNO₃------- Zn(NO₃)₂
1. N₂ + O₂ =2NO
2. 2NO + O₂= 2NO₂
3. NO₂+ O₂ + H₂O= 4HNO₃
4. 2HNO₃ + ZnCl₂= Zn(NO₃) ₂ + 2HCl
2. Esep
Kólemi 56 l (q. j.) azot sýtektiń artyq mólsherimen árekettesti. Amıak shyǵymynyń massalyq úlesi 50%- ti quraıdy. Alynǵan amıak massasyn esepte.
(Jaýaby: 42, 5 g)
Berilgeni:
V(N₂)=56 l
W(NH₃)=50%
Vm= 22, 4
T/k:
M(NH₃)-?
Sheshýi:
N₂+3H₂→2NH₃
56g - Hg
22, 4l - 17g
jaýaby: h=42, 5 g

3. Esep
Azot qyshqylyndaǵy elementterdiń massalyq úlesterin eseptep shyǵaryńdar.
Berilgeni:
HNO₃- azot qyshqyly
t/k: ω (H)-?
ω (N)-?
ω (O₃)-?
Sheshýi:
ω (H) = 1/63= 0, 02h 100% = 2 %
ω (N) = 14/63= 0, 22h 100% = 22%
ω (O₃) = 48/63= 0, 76h 100% = 76 %
2%+22%+76% =100%

İİ Jańa sabaq túsindirý
«Fosfor. Fosfordyń qosylystary»
1. Anyqtamasy
2. Perıodtyq júıedegi orny
3. Formýlasy
4. Kezdesýi
5. Taralýy
6. Qasıetteri
7. Qoldanylýy
8. Alynýy
9. Bıologıalyq mańyzy
10. Esepter shyǵarý
Oıtúrtki.
Fosfordy alǵash ashqan – Gambýrgtik alhımık Gennıng Brand (1669 j). Basqa da alhımıkter tárizdi Brand qarttardy jasartyp, syrqattardy jazatyn ómir eleksıri men asyl emes metaldardy altynǵa aınaldyratyn fılosofıalyq tasty tabýǵa áreket jasady. Brandty alǵa jetelegen adamdardyń qamy emes, onyń baılyqqa qumarlyǵy boldy. Bir tájirıbeniń barysynda ol zárdi býlandyryp, alynǵan qaldyqty kómir jáne qum qosyp, býlandyrýdy jalǵastyrdy. Keıin retortada qarańǵyda jaryq shyǵaratyn zat túzildi. Ras, kaltes Feuer (sýyq ot) nemese «meniń otym» dep Brand ataǵan zat qorǵasyndy altynǵa aınaldyrmady jáne qarttardyń syrt kelbetin ózgertpedi, biraq alynǵan zattyń qyzdyrýsyz jarqyraýy erekshe, ári tańsyq boldy. Brandtyń oıynsha bul tas kárini jasartatyn, aýrýdy tez saýyqtyratyn, adamnyń ómirin uzartatyn kórinedi. Alynǵan zat jaryq shyǵarady, osyny paıdalanyp, Brand baılarǵa satyp, aqshaǵa keneldi. Bul zat ne dep oılaısyńdar?
Árıne fosfor!
Fosfor(lat. Phosphorus), P – elementterdiń perıodtyq júıesiniń V tobyndaǵy hım. element, at. n. 15, at. m. 30, 97 Birneshe túri bar: aq F. – tyǵyzd. 1, 828 g/sm3; balqý temperatýrasy – 44, 14°S; qyzyl F. – tyǵyzd. 2, 31 g/sm3; balqý t – 593°S.
Hımıalyq elementterdiń perıodtyq júıesinde fosfor III perıodta, V toptyń negizgi topshasynda ornalasqan. Salystyrmaly atomdyq massasy 31, rettik nomeri (ıadro zarády) 15.
Atom qurylysy
Fosfordyń sońǵy energetıkalyq qabatynda bes elektron bar, onyń úsheýi juptaspaǵan.
Elektrondyq formýlasy:
1s²2s²2r⁶3s²3r³
Fosfor qosylystarynda - 3, +3, +5 totyǵý dárejesin kórsetedi. Fosfordyń ushqysh sýtekti qosylysy fosfın RN3 men amıak NH3 molekýlalary formasy jaǵynan uqsas bolǵanmen, fosfın molekýlasy berik emes, ýly, turaqsyz gaz, tez totyǵyp ketedi.
Tabıǵatta kezdesýi
Tabıǵatta fosfor taý jynystary men mıneraldarda qosylys túrinde kezdesedi. Mysaly, fosforıt jáne apatıtte kálsı fosfaty Sa3(R04) 2túrinde bolady. Qazaqstanda Jambyl oblysynyń Qarataý mańynda fosforıt keniniń mol qory bar ekeni 1935 jyldan belgili. Qazir Qarataý baseıni negizinde "Jańatas baıytý kombınaty"jumys isteıdi. Aqtóbe oblysynda fosforıt ken ornyn (Shılisaı, t. b.) ıgerý josparlanyp otyr. Osy ken oryndary negizinde fosfordy óńdeıtin zaýyttar Tarazda, Shymkentte jáne Aqtóbede bar. Azot tárizdi fosfor da ósimdik pen janýar nárýyzynyń negizgi quram bóligi. Fosfor ósimdikterdiń dáninde, janýarlardyń sútinde, qanda, mı men júıke ulpalarynda kezdesedi. Mysaly, eresek adamdardyń súıeginde 600 g, et ulpasynda 56 g, júıke júıesinde 5 g-ǵa deıin fosfor bolady. Osyndaı fosfattar sútqorektiler qańqasyna beriktik qasıet beredi. Janýarlar men adamdar fosfordy ósimdik arqyly qabyldaıdy. Fosfor qosylystary tirshiliktegi barlyq zat almasý prosesterine qatysady.
Alynýy
Bos kúıindegi fosfordy alý úshin tabıǵı fosfatty elektr peshte kremnıı (IV) oksıdi men kómirdi qosyp qyzdyrady. Bólingen fosfordyń býyn sý astynda aq fosfor R( túrinde bólip alady. Reaksıa teńdeýi:
Sa₃ (RO₄)₂+ 3SiO₂ + 5S = 3CaSiO₃ + 5CO↑ + 2R
Fızıkalyq qasıetteri
Fosfor elementi jaı zat retinde birneshe alotropıalyq túrózgerisin túzedi. Onyń mańyzdylary — aq jáne qyzyl fosfor. Aq fosfor ýly jóne tez tutanatyn bolǵandyqtan asa uqyptylyqty qajet etedi. Onyń býymen demalýǵa bolmaıdy. Aq fosfordy shyny ydysta, sý astynda, syrtynan qum salynǵan metal bankaǵa ornalastyryp saqtaıdy. Aq fosfor aýasyz keńistikte qyzdyrǵanda qyzyl fosforǵa, al joǵary qysymda k, qara fosforǵa aınalady. Qara fosfor az kezdesedi (20 - sýret). 6 - kestede aq jóne qyzyl fosfordyń qasıetteri salystyrmaly túrde berilgen.
Hımıalyq qasıetteri
Fosfor totyqtyrǵysh (azottan temen) jáne totyqsyzdandyrǵysh qasıet kórsetedi. Totyqsyzdandyrǵysh retinde ottekpen jáne belsendi beımetaldarmen reaksıaǵa túsedi. 1. Fosfor ottekte janyp, pentaoksıd túzedi:
Aq jáne qyzyl fosfordyń negizgi qasıetteri
Aq fosfor
Aq tústi krıstal zat, tyǵyzdyǵy 1, 83 g/sm3.
Qarańǵyda jarqyraıdy.
Kádimgi jaǵdaıda 30 — 40°S temperatýrada aýadaǵy ottekpen totyǵady.
Ot alǵysh qaýiptiligine baılanysty sý astynda saqtaıdy.
Sýda erimeıdi, kúkirtkómirtekte erıdi.
Óte qaýipti, ýly!
44°S - ta balqıdy, 280°S - ta qaınaıdy
Qyzyl fosfor
Amorfty zat, krıstaldy emes, tyǵyzdyǵy 2, 20 g/sm3.
Qarańǵyda jarqyramaıdy.
Aýadaǵy ottekpenen 260'S - ta totyǵady.
Otqa qaýipti emes. Qyzdyrǵanda otalady.
Sýda da, kúkirtkómirtekte de erimeıdi.
Ýly emes.
400°S - ta balqıdy.
2. Fosfor metaldarmen fosfıdter túze árekettesedi:
Myrysh fosfıdi — zıankes kemirýshilermen kúresýde qoldanylatyn preparat.
1. Reaksıa jaǵdaıyna baılanysty fosfor hlormen (70°S) árekettesip, fosfor trıhlorıdin RSİ₃ jáne 300° S - ta fosfor pentahlorıdin RSİ₅ túzedi:
2. Fosfor sýtekpen árekettesip, fosfın RN₃ túzedi:
Fosfın RN₃ — tússiz, erekshe ıisi bar, óte ýly zat. Amıakqa qaraǵanda negizdik qasıeti álsiz. Shyrpynyń basyna janǵysh zattar — kúkirt pen bertolle tuzynyń qospasy jaǵylady. Qoraptyń jaqtaýyna qyzyl fosfor men shyny untaǵy jelimmen otyrǵyzylady. Shyrpynyń basyn qorapqa úıkegende, qyzyl fosfor bertolle tuzynan ot alyp, tez tutanady (21 - sýret). Reaksıa teńdeýi:
4R + 5O₂ = 2R₂O₅ ottegimen oksıd túzedi
2R + ZSl₂= 2RSl₃ galogendermen galogenıdter beredi
2R + 3S = P₂S₃ kúkirtpen sýlfıd túzedi
ZSa + 2R = Sa3R₂ metalmen fosfıd túzedi
Qyzyl fosfor sirińke óndirisinde, pırotehnıkada jáne fosfor qyshqylyn alýǵa paıdalanylady. Fosfor aýyl - sharýashylyq zıankesterimen kúresý úshin qajet ýly hımıkattar alý úshin qoldanylady.
Fosfordyń aq jáne qyzyl túrózgerisi bar. Aq fosfor hımıalyq belsendi bolyp keledi. Sondyqtan aq fosfordy qarańǵyda sý astynda saqtaıdy. Aq fosfordy aýasyz ortada qyzdyrsa, qyzyl fosfor alynady. Qyzyl fosfor sirińke óndirýde, pırotehnıkada qoldanylady. Fosfor jaı jáne kúrdeli zattarmen árekettesedi. Qazaqstanda fosfor shıkizatynyń qory Jambyl (Qarataý) jáne Aqtóbe (Shılisaı) oblystarynda bar.
Fosfor sirińke jáne ýly hımıkattar óndirisinde paıdalanylady.
Aq, qyzyl fosfor N3RO4 alýda, janǵysh qospalar daıyndaý úshin qoldanylady.
P+5HNO₃ kons = N₃ RO₄+5NO₂↑ +N₂O

İİİ Bekitý
- esepter shyǵarý
Taqtaǵa esepke shyqqan oqýshy eseptiń durystyǵyna qaraı upaı alady.
- tájirıbe jasaý
1. Esep
Sirińke shaqqanda 18, 6g fosfor qansha bertole tuzymen árekettesedi?
Berilgeni:
R – 18, 6g
t/k: t( KClO₃)-?

Sheshýi:
6R+5 KClO₃= 3R₂O₅+5KSl
31 – 122, 5
18, 6g – h g
h=73, 5g
2. Esep
62g fosforıtten neshe gram fosfor alýǵa bolady? Bul reaksıada neshe gram kómir totyǵady?
Berilgeni:
Sa₃ (RO₄)₂– 62g
t/k: t(R )-?
t(S )-?
Sheshýi:
Sa₃ (RO₄)₂+ 3SiO₂ + 5S = 3CaSiO₃+ 5CO↑ + 2R
310 – 31
62g – h g
h=6, 2g ıaǵnı t(R ) =6, 2g
310 - 12
62 – h g
h=2, 4g ıaǵnı t(S ) =2, 4g

3. Esep
Berilgen zattardaǵy fosfordyń massalyq úlesterin esepteńder:
a) fosforıttegi Sa₃ (RO₄)₂
á) jaı sýperfosfoattaǵy Sa₃ (RO₄)₂h SaSO₄
a) Berilgeni:
fosforıt Sa₃ (RO₄)₂
t/k: ω (R)-?
Sheshýi:
ω (R) = 62/310= 0, 2h 100% = 20 %
á) Berilgeni:
jaı sýperfosfoattaǵy
Sa₃ (RO₄)₂ h SaSO₄

t/k: ω (R)-?
Sheshýi:
ω (R) = 62/446= 0, 14 h 100% =14 %

Tájirıbe jasaý
Synaýyqtarda tuzdarynyń eritindileri berilgen. Olardy ózderine tán sapalyq reaksıalarmen anyqtap, reaksıa teńdeýlerin jazyńdar.
NaCl, Na2SO4, Na3PO4
Úsh eritindige de kúmis nıtratyn tamyzamyz nátıjesin baqylaımyz reaksıa teńdeýin jazamyz
1. NaCl +AgNO₃ = Na NO₃ + AgCl
aq tunba
2. Na₂SO₄ +2AgNO₃= 2NaNO₃ + Ag₂SO₄
aq tunba
3. Na₃PO₄+3AgNO₃= 3NaNO₃ + Ag₃ PO₄
sary tunba

İV Qorytyndylaý
Sabaqty qorytyndylaý maqsatynda, qorytyndylaý kezeńin 3 satyǵa bólemiz.
1. Qyzyǵýshylyqty oıatý satysy:
- Esse
2. Maǵynany ajyratý satysy:
- Kýbızm
3. Oı tolǵanys satysy:
- 5 joldy óleń
- Lezdeme suraqtary
Esse
Ár top “Fosfor“ taqyrybyna jazǵan esselerin oqıdy. Mazmundylyǵyna baılanysty upaı alady.

Kýbızm
Kesteni toltyrady. Durys toltyrylýyna baılanysty upaı alady.
İİİ Salystyryńyz:
Fosfor men azotty salystyrady.
İİİ. Bes joldy óleń.
Zat esim - kim? Ne?
Syn esim - qandaı?
Etistik - ne qyldy? Ne istedi? Qaıtti?
Taqyrypty ashatyn sóz tirkesi nemese sóılem.
Taqyryptyń sınonımi
Lezdeme suraqtary:

1. Fosfor elementiniń rettik nomeri?
(15)
2. Fosfor qosylystarynda qandaı valenttilik kórsetedi?
(İİİ, V)
3. Fosfordyń alotropıalyq túrózgeristerin ata?
(úsh túri bar, aq, qyzyl, qara)
4. Fosfordyń sýtekti qosylysyn ata?
(fosfın)
5. Fosfordyń salystyrmaly atomdyq massasy?
(31)
6. Grek tilinen aýdarǵanda fosfor qandaı maǵyna bildiredi?
(jaryq shyǵarǵysh)
7. Fosfor qyshqylynyń orta tuzdary qalaı atalady?
(fosfattar)
8. "Fosfor – tirshilik pen aqyl - oı elementi "- dep aıtqan ǵalym?
(A. E. Fersman)
9. Óte belsendi, ýly, aýamen janasqanda janatyn, qarańǵyda jaryq shyǵaratyn fosfordyń alotropıalyq túrózgerisi?
(aq fosfor)
10. Fosfor tyńaıtqyshtaryn ata?
(qos sýperfosfat, fosforıt uny t. b)

Oqýshylardy baǵalaý, úıge tapsyrma berý.
Taqyrypty oqý. Taqyryp sońyndaǵy 10 - 15 esepterdi shyǵarý
Insert ádisi boıynsha kesteni toltyrý
Jaýap paraǵy