InfoHub Logo

Maqsaty: Jas órkenniń boıynda Otansúıgishtik, azamattyq qasıetterdi qalyptastyrý; bilimge, ǵylymǵa umtyldyrý; ǵarysh salasy týraly bilimderin molaıtý.
Paıdalanylǵan ádebıetter: gazet – jýrnal materıaldary, T. Áýbákirov, T. Musabaev t. b. ǵaryshkerlerdiń portretteri t. b.
Ótilý barysy: 1. Uıymdastyrý, 2. Baıandamalar, 3. Vıktorınalar, 4. Kórinis kórsetý, 5. «Álemdi ózgerter balalar armany» fantasıkalyq sýretter konkýrsy, 6. Juldyzdyq karta boıynsha tapsyrmalar, 7. «Tapqyrlar» saıysy, 8. Qorytyndylaý.
Saıysqa 2 top qatysady. İ top «Galaktıkalar», İİ top «Shoqjuldyzdar».
İ júrgizýshi: (Magnıtofonnan R. Rymbaevanyń oryndalýyndaǵy «Qus joly» ániniń mýzykasy estilip turady).
HH ǵasyr. Tarlan tarıhqa tóńkerister dáýiri, adamdar psıhologıasyndaǵy arpalys, qyrǵı - qabaq soǵys jyldary, atom dáýiri degen atarmen engen bul kezeńniń bizdiń halqymyzǵa bergen eki úlken syıy bar: Onyń birinshisi – qazaq eliniń uıytqı soqqan zamana jeliniń qatal da qatygez ekpinine qaıyspaı shydaı berýi arqyly «Myń ólip, myń tirilip» júrip, óz táýelsizdigin jeńip alýy bolsa, ekinshisi – «aı nuryn ustap minse de, qyzyqqa toımas adamzat» degen balalar armany oryndalyp, ǵaryshqa qazaq ulynyń baryp qaıtýy.

İİ júrgizýshi:
Keshe: Eldiginiń jurnaǵy qalmasa da,
Qumar boldy dańǵaza, dalbasaǵa
«Meniki, - dep, Baıqońyr!» keýde qaqty,
Mańaıyna bir qazaq barmasa da...
Baıandama: «Ǵarysh jáne Qazaqstan»
Búgin: Syn saǵaty soqqanda aramyzǵa, Talǵat sizdi ǵaryshtan quttyqtady,
Toqtar turdy jarasyp janyńyzda
(Erik Asqarov (Qazaqstan ǵasyry»)
Baıandama: Halyq qaharmandary – Toqtar Áýbákirov pen alǵan Musabaev

Vıktorına suraqtary:
1. «Ǵarysh aılaǵynyń» grek tilindegi balamasy «kosmodorm» edi. Bul sózdiń qazaqsha maǵynasy qandaı? (Jyldam qozǵalyp baryp ushatyn oryn).
2. 1960 jyly 1 jeltoqsanda ushyrylǵan úshinshi ǵarysh kemesi seriginde qandaı tiri tabıǵat ókilderi boldy? (Pchelka men Mýshka degen ıtter, tyshqandar, jándikter men ósimdikter).
3. «Vostok» ǵarysh kemesinen basqa keńistikke attanǵan qandaı kemelerdi bilesiń? («Voshod», «Soıýz», «Kolýmbıa», «Boran», «Soıýz – TM – 32»).
4. Qansha amerıkandyq astronavt Aıǵa ushty? (24 olardyń 12 – si Aı betinde serýen qurdy).
5. Ǵaryshkerler otrádyna kelip qosylǵan ushqysh qandaı arnaıy daıyndyqtardan ótkiziledi? (Olar teorıalyq astronomıany, fızıkany, aspan mehanıkasyn muqıat oqıdy, radıotehnıka, avtomatıka, telemehanıka salalaryn bilimderin jetildirip, dárigerlik jáne dene shynyqtyrý daıyndyqtarynyń tolyq kýrsynan ótedi).

6. Nelikten kosmodrom «Baıqońyr» bolyp atalǵan? (1961j. 12 sáýirde Gagarın qazaq jerinen kosmos álemine ushyp shyqty. ol birden birneshe dúnıejúzilik rekordtar jasaǵan kúni avıasıa jáne kosmonavtıka halyqaralyq uıymdary «Gagarın qaıdan, naqty qaı jerden ushyp shyqty, onyń rekordtaryn resmı tirkeý úshin ushqan jerin naqty aıtyńyzdar» degen talap qoıdy. Sonda osy ýaqytqa deıin qupıa bolyp kelgen Syrdarıa jasaǵyndaǵy Toretam stansıasynan ushqanyn bildirmes úshin sol jerden týra soltústikke qaraı ornalasqan Jezqazǵan jerindegi, Qarsaqbaı qalasyndaǵy Baıqońyr degen eldi – mekendi eske túsirip, Gagarın ushqan jerge sonyń atyn bere qoıǵan. Sodan tuńǵysh kosmonavt ushyp shyqqan jer Baıqońyr dep atalyp, qazaq sózi álemge taralyp ketti).

7. Ǵaryshkerler men astronavttardyń aldarynda turǵan kókeıtesti máseleler. (Ǵaryshkerler astronom – ǵalymdardyń arman-oılaryn júzege asyratyn jer ókilderi. Olardyń aldynda Qyzyl ǵalamshar – Marsty zertteý, kún júıesi keńistigindegi jalǵyz kógildir, tirshilikti ǵalamshar – Jerdi keńistikten týralap kezdeısoq kelgen asteroıdtar men quıryqty juldyzdardan jáne basqadaı úlkendi – usaqty aspan denelerinen der kezinde qorǵap qalý isteri tur. Marsqa ushý 2015 – 2018 jyldardyń aınalasynda oryndalmaq. Oǵan da jol bizdiń Baıqońyrdan tartylmaq).

8. Ǵarysh ıgerile bastalǵannan keıingi AQSH - taǵy 3 iri apat týraly ne bilesiń? (1967j. 27 qańtarda, alǵashqy apat bolsa, «Apolon – 1» kemesi jarylyp, úsh astronavt qaza bolǵan, osyndaı qaıǵyly oqıǵa 1986j. 28 qańtarda bolǵan. «Chelendjer» kemesi jarylyp, týǵan – týystaryna jańa ǵana shyǵaryp salǵan astronavttardyń ózderinen kórgen. 2003 jyldyń 1 aqpanynda AQSH - tyń ǵarysh salasy úshin qara áriptermen jazyldy. Kosmos álemine shyǵyp, 16 kún boıy jumys istep, elge jetemiz dep kele jatqanda 60 km bıiktikte, Jerge qonýǵa 16 mınýt qalǵan ýaqytta «Kolýmbıa» kemesi jarylyp ketti).

9. «Jer – adamnyń besigi, biraq adam bıikte ómir boıy qundaqtalyp jata bermeıdi ǵoı, Bir kezde ol aspanǵa shyrqap ushady. Jáne sol birinshi ushatyn adam bizdiń Keńes eliniń adamy boldy!» dep aıtqan kim? (Uly ǵalym, kosmos ǵylymynyń negizin qalaǵan Konstantın Edýardovıch Sıalkovskıı).
10. Álemdik rekordtardy tizetin Gınness kitabyna aty jazylǵan tuńǵysh qazaq kim? T. Musabaev. Ol 1994j. 135 táýlik boıy kosmos áleminde ushyp júrdi. 1998 j orbıtada 7 aı júrip, 7 ret ashyq aspan álemine shyqty. Bas – aıaǵy 30 saǵatyn kosmostyń qara tuńǵıyǵymen betpe-bet ótkizdi).

İ júrgizýshi:
... Aı men Kúndi ardaqtaǵan alashym.
Bıikterge baýlıtuǵyn balasyń.
Kók dónennen júırik qazaq kóńili,
Sharlaıtuǵyn juldyzdardyń arasyn.

1. Kórinis («Ushqysh kilem» ertegisi boıynsha) «Balalar armany»
2. «Marstan kelgen qonaq».
Marstan kelgen qonaq: Salamatsyzdar ma, balalar! Sabaqtaryń qalaı, jaqsy oqyp júrsińder me? Senderdi syrttan biraz ýaqyt baqylap otyrdym. Qyzyqty kesh ótkizip jatyrsyzdar - aý osy.
Balalar: Hosh kelipsiz. Tórletińiz! Bizdiń sizden bilgimiz keletinimiz kóp.
Mars: Endeshe suraqtaryńyzdy qoıyńyzdar. Men jaýap berýge daıynmyn.
Endeshe suraqtaryńyzdy qoıyńyzdar. Men jaýap berýge daıynmyn.

1 – oqýshy: Mars planetasy týraly aıtyp berińizshi
Mars: Mars – Kúnge eń jaqyn planeta, ol Aıdan ál úlken. Bizdiń planetamyzdyń juldyzdarǵa qatysty aınalý perıody sizderdiń 58 táýlikterińizge teń. Mars planetasy dıametri boıynsha Jerden 2ese kishi. onyń bir jyly Jerdikinen 2 esedeı úlken. Marsta jaǵdaı qatal. Ekvatorda jazdykúnniń ózinde temperatýra 00S deıin sırek kóteriledi, al túnge qaraı shytynaǵan aıazǵa ( - 700S, - 1000S) sheıin tómendeıdi. Keı kezde marsta birneshe aıǵa sozylatyn maıda tozańdy daýyl bolyp turady. Marstyń magnıt órisi jerdikinen óte álsiz.
2 – oqýshy: Mars betinde kraterler bar ma?
Endeshe suraqtaryńyzdy qoıyńyzdar. Men jaýap berýge daıynmyn.
Mars: Árıne, bar. Onyń beti kraterlerge toly, onyń betinde birneshe alyp výlkandar tabyldy, olar áldeqashan sóngen. Olardyń eń úlkeniniń bıiktigi 27 km bolady.
3 – oqýshy: Men ǵaryshker bolǵym keledi
Mars: Tamasha! Oǵan kóp daıyndyq kerek bilesiń be?
3 – oqýshy: Árıne
Mars: Bilim, ynta, jiger, shydamdylyq óte qajet – aq! Ondaı qasıetter boıyńnan tabyla ma?
3 – oqýshy: Iá
Mars: Qane, seniń bilimińdi tekserip kóreıin. İ ǵaryshtyq jyldamdyq qanshaǵa teń?
3 – oqýshy: 8 km/s
Mars: Spýtnıkti orbıtada qandaı kúsh ustar tur?
3 – oqýshy: Aýyrlyq kúshi:
Mars: Jaradyń
(Paýza. Tyrs – tyrs etken dybys shyǵady).
3 – oqýshy: Mynaý ne sıgnal?
Mars: Keshirińizder, meni shaqyryp jatyr, bizde artyq júris degen, bos ispen shuǵyldaný bolmaıdy. Sondyqtan meniń ýaqytym tyǵyz, men jańa jańalyqtar ashý úshin ýaqytymdy jumsaımyn. Sender tamasha balaqaılar ekensińder. (júrgizýshige qarap). myna sıqyrly sandyqshanyń ishinde belsendi oqýshylarǵa arnap ala kelgen syılyqtarym bar. Meniń atymnan balalarǵa taratyp beresizder.
«Ǵaryshker bolamyn» degen oqýshynyń talaby jaqsy eken. Ǵaryshqa kók týlaryńyz jelbireı bersin. Sát, sapar, sizderge dostar! Saý bolyńyzdar!

3 – oqýshy: Saý bolyńyz!
Salǵan sýretteri boıynsha tapsyrmalar:
1. Juldyzdy aspannyń jyljymaly kartasy kómegimen ońtústik, batys, shyǵys kók kúmbezinde 15 qyrkúıek 20 saǵatta qandaı shoqjuldyzdar kórinetinin kórsetý kerek. (Jaýap: Ońtústikte – Búrkit, Aqqý; Mera. Shyǵysta – Pegas, Andromeda, Perseı. Batysta – úlken 7 qaraqshy, sıyrshy)
2. 5 qazandaǵy saǵat 20 – da Perseı, Andromeda, Pegas, Egizder shoqjuldyzdary kórine me? Kók kúsbeziniń qaı bóliginde? (perseı, Pegas, Andromeda. Shyǵysta – egizder kórinbeıdi).
3. Juldyzdy aspannyń jyljymaly kartasyn 30 qazannyń 0 saǵ, 6 saǵ, 12saǵ, 18 saǵ - qa qoıyp, ońtústikte baqylanǵan eki, úsh juldyzdy ataý, juldyzdy aspannyń túriniń ózgerý sebepterin túsindirý. (0 saǵ – Kıt, toqty, 6 saǵ – Gıdro, shaıan, 12 saǵ – sıyrshy, 18 saǵ – eshkimúıiz, sileýsin, delfın, aqqý Jerdiń táýliktik aınalýynyń sebebinen)
4. Judyzdy kartada qandaı shoqjuldyzdy 5 qarasha 22 saǵatta soltústik, ońtústik, shyǵys, batys núkteleri arqyly qandaı shoqjuldyz ótetinin kórsetý kerek? (Tazylar – soltústik núkte arqyly, Kıt – ońtústik núkte arqyly, Syńar múıiz – shyǵys núkte arqyly, Búrkit – batys núkte arqyly).

«Tapqyrlar» saıysy
1. Biz qazir jazǵy ýaqyt dep júrgen uǵymdy alǵashqy ret fransýz jazýshysy qandaı ertegisinde aıtyp edi? (Sharl perro «Zolýshka» ertegisinde. Han saraıynda ýaqytyn uzartý maqsatynda saraı saǵatyn 1 saǵatqa keıin qoıýǵa buıryq bergen bolatyn. Sóıtip, Sh. Perro HÚİİ ǵasyrda - aq ýaqytty turmys qajeti úshin ózgertýge bolady degen ıdeıany usynǵan bolatyn. Buny qazir kóptegen elderde paıdalanylady. Ár jyldyń kókteminiń basynda jaryq mezgildi tıimdi paıdalaný úshin ýaqytty 1 saǵat alǵa jyljytady).
2. Bir qıalı romanda kúnniń kenetten sónýi men barlyq tirshiliktiń ólýi sýrettelgen. Romannyń aıaǵynda mynadaı sóılem bar: «Óli jerdiń muz basqan kóńilsiz keńistigin kúmis Aı jaryqtandyryp turdy». Bul dastannyń qateligi qandaı? (Kún sónse, Aı da senedi)
3. Aqpan aıynda 10 jeksenbi bola ma? (Eger 1 – i alǵashqy jeksenbi bolsa 5 jeksenbi bolady. 1, 8, 15, 22, 29. Bul jeksenbiler bir orynda ómir súretin turǵyndar úshin. Saıahatshy úshin aqpan aıynda 10 jeksenbi bolý úshin Chýkotka men Aláska arasynda apta saıyn kememen saıahat jasaýy kerek. Mysaly, Chýkotkadan jeksenbi kúni shyqsa, Aláskaǵa sol kúni jetedi. Sebebi, Aláskada jeksenbi bolady).
4. Avgýst dep atalatyn 8 – shi aıdy bizdiń dáýirimizge deıingi ómir súrgen Sezar Avgýst ımperatordyń qurmetine Avgýst dep ataǵan. Jyldyń sentárbr, oktábr, dekabr aılary kalendardyń 9, 10, 11, 12 aılary bolyp sanalady. Biraq olardyń esimderi latyn tiliniń 7, 8, 9, 10 - shylary bolyp tabylady. Mundaı sáıkes kelmeýshilik sebebi nede? (Aılardyń qazirgi esimderin kóne rımdik kalendarda qoldanǵan. Ol boıynsha jyl 10 aıǵa ǵana bólingen. Aı attary ol kezde bolmaǵan. Sóıtip, sentábr – 7 - shi, oktábr – 8 - shi t. s. s. aılar bolǵan. Keıin bularǵa 11 – shi, 12 – shi aılar (ıanvar, fevral) engiziledi de, jyl 12aıdan turatyn boldy. B. d. d. 1 ǵasyrda Iýlıı Sezar Rım kalendarynda reforma jasady. Jyl basy 1 ıanvardan bastalatyn boldy. Sebebi, rımdik elshiler 1 ıanvarda qaıtadan saılanatyn edi. Sóıtip 1 ıanvar jyl basy boldy. Osyǵan sáıkes sentábr – 9, oktábr – 10 orynǵa jyljyp ketti).
5. Aıǵa baratyn ekspedısıasy basqarý saǵan berildi delik. Sonda siz tómendegi zattardyń qaısysyn almaǵan bolasyz? Ne sebepti?
1. skafandr
2. qaıys
3. fonar
4. rýpor (dıktofon)
5. sirińke
6. juldyzdyq karta
7. zontık
8. prýjınaly saǵat
9. qara kózildirik
10. flúger

6. Kún jylyna neshe ret shyǵady? (Qoıylǵan suraq orynsyz, sebebi 1 jylda qansha táýlik bolsa, sonsha ret shyǵý kerek. Degenmen, bul jaǵdaı ortasha endikter men ekvator mańynda turatyn turǵyndar úshin, al 60, 50 - den joǵary turatyndar úshin Kúnniń jazǵyturǵy toqyraı mezgilinde kún gorızont astyna túspeı, birneshe táýlik boıy batpaıdy nemese shyqpaıdy. Bul qysqy toqyraýda bolady. Sóıtip, bir jyl ishinde ekvator mańynda turatyndar úshin Kún shyǵý sanyn 2 esege jýyq kem kún shyǵý sany bolady.
Turǵyn polúske jaqyndaǵan saıyn kúnniń shyǵý sany dak kemıdi. Polárlik táýliktiń uzaqtyǵy arta túsedi. Jer polúsinde Kún jylyna 1 ret shyǵady, ıaǵnı, jarty jyl boıyna gorızont astynda bolady.
Saıysty qorytyndylaý.
Muǵalimniń qorytyndy sózi. Oqýshylar marapattalady.

İİ júrgizýshi:
Saıra bulbul kókeıden án tógilsin,
Jyrǵa bóle dalanyń ár tóbesin.
Baıqońyrdan tik ushqan ǵaryshkerler
Kóterdi qazaǵymnyń Mártebesin, - dep, ǵaryshkerler kúnine arnalǵan saıysymyzdy aıaqtaımyz!
Hosh, saý bolyńyzdar!