Sońǵy jańartý

(Ózgertilgen ýaqyty 6 kún buryn)
Ǵylymı joba  "Dybys"
«Beıneý gımnazıasy» memlekettik mekemesiniń
3 - synyp oqýshysy Nurbergenova İnjý
Joba jetekshi: Tastaıbekova G. S.

«Dybys» ǵylymı jumysyna berilgen
Pikir
Joba avtory – Nurbergenova İnjý. Ol eńbek boıynsha kóptegen derekterdi qarastyrǵan. Zertteý taqyryby – erekshe. Ol kózge kórinbeıtin, ári qolmen ustalmaıtyn qubylys jaıly bolmaq. Taqyryp sonysymen qyzyqty.

Bul jumbaq jaǵdaı adam balasyna, ıaǵnı bizge qanshalyqty qalaı áser etedi? Jáne onyń bizdiń ómirimizde alatyn orny qandaı? Ol osyndaı tylsym kúshtiń adamǵa áser etetin fızıkalyq qubylysyn zertteýge alǵan. Qorshaǵan ortada bolyp jatqan kóp nárselerdiń paıymyna jetý úshin ár adamnyń oı - túısigi zerdesi bolý qajet. İnjý – óte izdenimpaz, zerdeli oqýshy. Sondyqtan da bul ǵylymı jobada qozǵaǵan taqyryby tyńdaýshynyń qyzyǵýshylyǵyn arttyra túsedi dep oılaımyn.

Joba jetekshi:
bastaýysh synyp muǵalimi Tastaıbekova G. S.

Anotasıa
Ǵylymı jumystyń maqsaty:
Dybystyń erekshe qubylys ekenin anyqtaý; onyń túrlerine, ólshemine toqtalý; dybystyń qulaq arqyly jetetindigine toqtalý.

Zertteý obektisi:
1. Dybys - tolqyn túri.
2. Dybystyń túrleri men ólshemi.
3. Dybystyń qorshaǵan ortaǵa áseri.

Zertteý jumysynyń kezeńderi:
- Taqyrypty tańdaý, maqsatyn qurý;
- Qajetti materıaldardy jınaqtaý;
- Dybystyń kózge kórinbeıtin, qolǵa ustalmaıtyn, biraq sol arqyly adamdardyń qarym - qatynas jasaıtyn faktorlar týraly málimetter jınaqtaý;
- Jınaqtalǵan materıaldy saraptaý;
- Zertteý jumysy, onyń maqsatynyń qurylymyn anyqtaý;
- Materıaldy óńdeý.

Zertteý ádisteri:
- Fızıkalyq qubylysty zertteý;
- Qorshaǵan ortaǵa áserin anyqtaý
- Taldaý, dybystyń ózindik erekshelikterin anyqtaý.

Zertteýdiń jańalyǵy:
Jasóspirim balalarǵa fızıkalyq qubylys týraly túsindirý, onyń tolqyn túrleri men ólshemderi bolatyndyǵyn uǵyndyrý, dybystardyń qorshaǵan ortada ózgeriske ushyraıtyndyǵyna mán berý.

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Robert Ýınston Meniń denem neden qurylǵan?/ «Almaty kitap» baspasy, 2012 jyl
2. Tektilik fenomeni / «Aqıqat» ulttyq qoǵamdyq - saıası jýrnaly, 21 mamyr 2012 jyl

3. «Abaı» ensıklopedıasy / «Qazaq ensıklopedıasynyń Bas redaksıasy», Almaty, «Atamura» baspasy

Mazmuny

I. Kirispe.................................................................................................
II. Negizgi bólim
2/1. Dybys ereksheligi...........................................................................
2/2. Dybystyń túrleri men ólshemderi...........................................
III. Qorytyndy.....................................................................................
VI. Paıdalanǵan ádebıetter................................................................
V. Qosymsha...........................................................................................

İ. Kirispe
Tabıǵatta adam balasy bile bermeıtin neshe túrli qubylystar bar.
Qorshaǵan ortada biz kórmeıtin, qolǵa ustalmaıtyn, biraq sol arqyly bir - birimizben qarym - qatynas jasap, mýzyka, radıo tyńdaıtyn tolqyn túri bar. Bul tolqyn túri dybys dep atalady. Biz estip júrgen mýzykalar, uıaly telefonnyń shyryldaýy, adamdardyń sybyrlaýy men sóıleýi, sabaqtaǵy qońyraýdyń daýysy, teńizdiń tolqyny, janýarlardyń úni, qustardyń saıraýy, bári - bári tolqyn túrlerine jatady.
Dybys aýa, sý jáne qatty deneler arqyly kózge kórinbeıtin tolqyndar túrinde enedi. Dybys jónindegi fızıkalyq uǵym adam qulaǵyna estiletin, estilmeıtin dybystardyń barlyǵyn qamtıdy.
Endeshe, biz búgingi tańda sol dybys týraly, dybystyń ereksheligi, ólshemi týraly keńirek málimet alyp, jaqynyraq tanysatyn bolamyz.

II. Negizgi bólim
Dybystar týraly ǵylym akýstıka dep atalady jáne bul sala ǵımarattardy jobalaýda, teledıdar, sý qubyrlarynan bastap mashına, poıyz jáne ushaqtarǵa deıingi taýarlardy jobalaýda paıdalanylady.
Dybys aýa, sý jáne qatty deneler arqyly kózge kórinbeıtin tolqyndar túrinde enedi. Dybys jónindegi fızıkalyq uǵym adam qulaǵyna estiletin, estilmeıtin dybystardyń barlyǵyn qamtıdy
Dybys kózderiniń terbelisin shyǵarý kóbinese, soqqy, mysaly, qońyraý arqyly júzege asyrylady. Munda avtoterbelis rejımi mysaly, úrlemeli mýzykalyq aspaptarda aýa aǵyny esebinen ustalýy múmkin. Tabıǵattaǵy dybys, aýa aǵyny qatty denelerdi oraı aqqanda, quıyndardyń túzilýi jáne quıyndardyń sol denelerden bólinýi mysaly, jel soqqan kezdegi symdar men qubyrlardaǵy dybys, t. b. kezinde paıda bolady. Tómengi jáne ınfratómengi jıiliktegi dybys jarylys, opyrylys kezinde týady. Qazirgi kezde adam organızmine jáne tehnıkalyq jabdyqtarǵa zıandy áseri bolatyn ónerkásiptik, kóliktik shýlardy jáne aerodınamıkalyq shý kózderin zertteýge úlken kóńil aýdarylyp otyr. Dybys qabyldaǵyshtar qabyldaǵan dybys energıasyn energıanyń basqa túrlerine túrlendiredi. Mysaly, adamdar men janýarlardyń estý apparaty dybys qabyldaǵyshqa jatady.
Tehnıkada dybysty qabyldaý úshin, kóbinese, elektr akýstıkalyq túrlendirgishter, mysaly, aýada mıkrofon, sýda gıdrofon, al jer qyrtysynda geofon paıdalanylady. Dybys tolqyndarynyń taralýy, eń aldymen, dybys jyldamdyǵymen sıpattalady. Gazdar men qatty denelerde qýma tolqyndar bólshekterdiń terbelis baǵyty tolqynnyń taralý baǵytymen baǵyttas taraı alady. Ortanyń birtekti bolmaýy da dybys tolqyndaryn, mysaly, sý kópirshigindegi, teńizdiń tolqyndanǵan betindegi, t. b. dybystyń shashyraýyn shashyratady.
Dybystyń taralýyna atmosfera, teńizdegi qysym, temperatýra, jeldiń kúshi men jyldamdyǵy da áser etedi.

Dybys túrleri men ólshemderi
Dybysty bizdiń qalaı estıtinimiz dybys tolqyndarynyń túrine baılanysty bolady. Tolqyndardyń aralyǵy dybystyń jıiligine nemese joǵarylyǵyna áser etedi. Tyǵyz ornalasqan tolqyndar – joǵary jıilikti, al sozyńqylary – tómen jıilikti kórsetedi. Ashyq úndi dybys, máselen, qońyraý – jatyq tolqyndar, al ótkir únder, máselen dańǵyryq soǵý – ırek tolqyndar jasaıdy.
Dybys tolqyndary kózge kórinbeıdi, biraq jyltyraǵan ishekpen tolqynnyń qalaı qozǵalǵanyn baqylaý arqyly, olardyń qalaı áreket jasaıtynyn túsinýge bolady. İshektiń ushyn osıllátor, ıaǵnı, qarapaıym sáýle taratqysh aspap dep atalatyn mehanızm terbeliske keltiredi.
Jıiligi 0, 5 Gers. İshek uzyn tolqynda terbeledi
Jıiligi 1 Gs. Eki eselengen yrǵaqtaǵy terbelister anaǵurlym qysqa tolqyndar beredi.
Jıiligi 1, 5 Gs. Osy joǵaryraq jıilikte tolqyndardyń uzyndyǵy qaıta qysqarady.
Jılıigi 2, 5 Gs. Joǵary jıiliktegi dybys tolqyndary joǵary dybystar shyǵarady.
Dybystan ushqyr ushaq shyǵaratyn “dybystyq shok” atmosferadaǵy aýany shoǵyrlandyryp, kózge kórinetin konýs nemese býdan jaǵa jasaıdy.
Ushqyr ushaq jyldamdyǵyn dybystyń jyldamdyǵynan asyrǵanda, ol óziniń derbes dybys tolqyndarynan basyp ozyp, tolqyndardy jaqyndastyrady da, “dybys soqqysyn” jasaıdy. Al qamshynyń syrtyly – qamshynyń ushymen jasalatyn, dybystyq kedergini eńseretin dybys soqqysynyń túrine jatady.
Dybys tolqyndary aýa arqyly shamamen 1190km/saǵ. jyldamdyqpen qozǵalady. Bul jaryq tolqyndarynyń jyldamdyǵynan baıaýyraq, mine sondyqtan da biz ushaqty nemese jarylysty alystan áýeli kózimizben kórgennen keıin ǵana dybysyn estımiz. Dybys sýdyń astynda shamamen 5000km/saǵ. jyldamdyqpen shapshańyraq qozǵalady, biraq dál jyldamdyq temperatýraǵa baılanysty ózgerip turady. Terbelister bizdiń mıymyzda júıke ımpúlsterine aınalady. Jıiligi 16Gs - ten tómen bolatyn dybys ınfradybys dep, 20 kGs - ten joǵary bolatyn dybys últradybys dep atalady. Al 109 Gs - ten 1012 – 1013 Gs - ke deıingi eń joǵary jıiliktegi serpimdi tolqyndar gıperdybysqa jatady.
Dálirek aıtsaq,
0 db saýsaqpen dene terisin sıpaǵanda shyǵatyn óte aqyryn dybys.
15 db sybyrlap sóılesý.
60 db daǵdyly sóılesý.
90 db júrdek poıyzdyń janynan ótetin dybys.
100 db Avtomıl sıgnalynyń dybysy.
110 db aspanda kún kúrkiregendegi dybys.
120 db jerden kóterilgen ushaqtyń gúrili.
Dybys tolqynynda dybystyń kúsheıýi men álsireýi dybys qattylyǵyn jasaıdy.
Dybys tolqyndary da jaryq tolqyndary sıaqty zattardan shaǵylady. Delfınder men jarǵanattar osy jańǵyryq – sıgnaldardy óz jolyndaǵy nysandardy belgileý úshin paıdalanady. Dybys tolqyndaryn beınege aınaldyratyn kompúterlik baǵdarlamalardyń kómegimen, biz de solaı jasaı alamyz.

III. Qorytyndy
Dybys, dybys dep jatyrmyz. Al sol dybys bizge qalaı, ne arqyly jetedi? Árıne, qulaǵymyz arqyly. Aınalada alýan túrli dybystar, kóp adamdardyń sóılegenderi, janýarlardyń dybystary, mýzyka, japyraqtyń sybdyry, t. b. Olardyń barlyǵy bizdiń qulaǵymyzǵa jetedi, sonan keıin estý júıkesi arqyly mıǵa beriledi. Mı bul dybystardyń maǵynasyn ashyp oqıdy da, biz olardy estımiz.
Olaı bolsa, bul qalqıǵan qulaqtyń atqarar qyzmeti kóp eken. Sol úshin de ony kúte bilý kerek. Eger qulaǵyń aýyrsa, dárigerge kórin. Qulaǵyńdy únemi jýyp júr. Qulaǵyńdy úshkir nársemen shuqyma. Áıtpese dabyl jarǵaǵyńa zıan keltirýiń múmkin. Aıqaılap sóılemeýge tyrys. Teledıdar nemese magnıtofonnyń dybysyn qatty shyǵarma, bul estýge zıanyn tıgizedi.

Men dybystan uǵyndym,
Kón nárseni mán – jaıdy.
Kórinbeıtin kózge de,
Ustalmaıtyn qolǵa da
Biraq adam táýeldi
Bul qubylys, jumbaqqa.

Taǵy da bir bilgenim,
Ólsheýsiz zat joq eken
Sál tyqyryń, tysyryń
Meıli, qatty ekpiniń
Ólshenedi Genrıdiń
Qurmetine Belmenen
Aýa men de, sýmen de
Taralatyn tolqyn bar.
Sý betinde diril bop,
Taý ishinde jańǵyrar.

Munyń bári árıne,
Qulaqpenen keledi.
Qulaǵyńdy jaqsy kút,
Qulaqqa ne jetedi?!

You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama