Ǵylymı joba. Syrqatyńnyń bar daýasy - tabıǵatta
Daıyndaǵan: Tastaıbekova Gýlnaz
Ǵylymı joba. Syrqatyńnyń bar daýasy - tabıǵatta
Zertteýdiń negizgi maqsaty:
- Tabıǵattyń adamǵa tıgizer paıdasy týraly uǵym berý, bilimin keńeıtý. Adamnyń densaýlyǵyna shıpa bolatyn tabıǵat ereksheligin meńgertý;
- Tabıǵat qadirin, baılyqty baǵalaı bilýge, týǵan tabıǵatty súıýge jáne qamqorlyq, janashyrlyq sezimge baýlý, oqýshylardyń tabıǵat jóninde oı - órisin keńeıtý;
- Tabıǵatty aıalaýǵa, qorǵaýǵa tárbıeleý. Adamgershilikke, meıirimdilikke tárbıeleý. bilimge qushtarlyǵyn, logıkalyq oılaý qabiletin, sóıleý tilin damytý; ony qorǵaýǵa, uıymshyldyqqa, ózara syılastyqqa tárbıeleý
Zertteýdiń kezeńderi:
1. Ádebıetter jınaqtalyp, zertteý materıaldary júıelendi
2. Jınalǵan materıaldar oqylyp, talqylanyp, josparlandy.
3. Kórnekilikter daıyndaldy.
Zertteýdiń jańalyǵy:
- Tabıǵattaǵy tirshilik ataýlynyń adamǵa tıgizer paıdasyn uǵyndyrý
Qorytyndy:
Elbasynyń Joldaýyndaǵy salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýda densaýlyqty qorǵaý, nyǵaıtý, talaby, baǵytynda, sondaı - aq Joldaýda atap ketken urpaqtyq saýlyǵy úshin atalǵan mindetter men normalarǵa sáıkes is - qımyldy júrgizýdiń bizdiń elimizde qolǵa alynǵan. Deni saý urpaq qataryn kóbeıtýde atqarylar sharalardyń ózindik mańyzy óte zor
Jospar
1 Kirispe bólim.
2 Negizgi bólim
a) Tabıǵat degen ne?
á) Jergilikti jerdegi ósimdik pen janýardyń adamǵa tıgizer paıdasy
3 Qorytyndy bólim
Tabıǵatty aıalaý óz qolyńda.
Kirispe bólim
Búginde ekologıa týraly aıtyp, jazyp jáne teledıdar boıynsha kórsetýde. Ekologıa ǵylymı túsinik aıasynan shyǵyp ketip jáne árbir memlekettiń jáne árbir tulǵanyń oılaýyn jáne sol týraly qobaljýyn týdyratyn másele bolyp otyr. Bizdiń ózimizden basqa eshkim tabıǵatty, qorshaǵan ortany, álemdi qutqaryp qala almaıdy. Kópshilik jaǵdaı bizdiń ózimizge, bizdiń túsinigimizge jáne qorshaǵan ortanyń sapasyn saqtaý qundylyǵyna baılanysty bolyp otyr.
Jaqynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti eki mańyzdy qujattamany qabyldady. «Turaqty damýǵa ótý konsepsıasy jáne QR Ekologıalyq kodeksi» olar bizdiń qoǵamymyzǵa qazaqstandyq halyqtardyń ómir sapasyn jaqsartý jáne tabıǵatty paıdalanýdy stımýldaý jáne qorshaǵan ortanyń lastanýyn tómendetýge maqsatty baǵyttalǵan mindetterdi qoıdy.
Ekologıalyq kodeks – bul atqarylýǵa mindetti zań jáne ekologıalyq zańnamalardyń reformatory retinde qazirdiń ózinde negizgi erejelermen jumys isteýde. Jáne bul turaqty damý prosesine ótý úshin jasalǵan sońǵy núkte dep aıtýǵa bolmaıdy.
Adamnyń tabıǵatqa sarqylmas baılyq dep qaraýy tabıǵı ortadan tepe - teńdiktiń buzylýyna jol beredi. Munyń keleńsiz áseri sońǵy onjyldyqta kúsheıip, endi adamzat ekologıalyq máselelerdi sheshýdi belsendi túrde qolǵa aldy. Túrlishe tabıǵat qorǵaý uıymdary qurylyp, qoǵamdyq aksıalar uıymdastyrylýda, qorshaǵan ortany qorǵaý týraly zańdar shyǵarylýda.
Tabıǵatymyz — adamǵa baǵa jetpes baılyq.
Negizgi bólim
A) Tabıǵat degen ne?
Tabıǵat ol bizdi korshaǵan orta: aspan, aı, kýn, juldyz, aýa, kúnniń kózi, jylýy, ózen, kól, jaryq. Tabıǵat - baılyktyn kózi. Tabıǵat - kúlli tirshilik ataýlynyń qutty qonys - mekeni, altyn uıa tal besigi. Erte kezderde halqymyz tabıǵattyń keıbir týyndylaryn kıeli, qasıetti dep uǵyp, olardy óltirýge, joıýǵa bolmaıtynyn ýaǵyzdaǵan. Sonymen birge tabıǵat pen adam birtutas, bir - birinen bólýge bolmaıdy dep qaraǵan. Sondyqtan adam tabıǵattan óz keregin ǵana alyp, qalǵanyna esh ýakytta zıan tıgizbegen.
Jalpy tabıǵat — kúlli tirshilik ataýlynyń qutty qonys - mekeni, altyn uıa tal besigi. Barsha adamzat ókiline aýa, sý, jer ortaq. Sondyqtan jerdiń qadirin, baılyǵyn baǵalaı bilý, jalpy tabıǵatty qorǵaý - barshamyzdyń mindetimiz. Halqymyzdyń maqtanyshy bolyp sanalatyn ǵalym, etnograf, zertteýshi Sh. Ýálıhanov bylaı degen eken: "Tabıǵat pen adam egiz! Ózińiz aıtyńyzshy, tirshilikte odan ǵajap, olardan qupıa ne bar?! Qazaqtar dúnıege úlken mán berdi. Tabıǵattaǵy keıbir janýarlar men qustardy, kóshpeli turmysqa qajetti zattardy kıeli dep qasterledi. Osy aıtylǵandardy qurmet tutý adam balasyna baılyq pen baqyt, qut ákeledi".
Shynynda da halqymyz tabıǵattaǵy ózderi qasterlegen jerlerdi "áýlıe bulaq", "áýlıe aǵash" dep baǵalaǵan. Al qarlyǵash, aqqý, ular sıaqty qustardy jaqsylyqtyń jarshysy, baqyttyń bastamasy, ıgiliktiń ıesi dep uıasyn buzbaýǵa, balapandaryn joıýǵa nemese ózderin óltirýge ruqsat etpegen.
Á) Jergilikti jerdegi ósimdik pen janýardyń adamǵa tıgizer paıdasy
Jer sharynda ósimdikterdiń 500 mln. astam túri bar. Jyl saıyn ǵylymı - laboratorıalarda olardyń birneshe jańa túrlerin ósirip shyǵarady. Ósimdik – jer sharynyń «ókpesi» dep beker aıtylmaǵan. Tirshilik ataýlyny ósimdiksiz elestetýge bolmaıdy. Jer sharynda ósimdikter jamylǵysy birkelki taramaǵan. Qazaqstanda orman qory 21, 8 mln. ga jerdi alyp jatyr. Iaǵnı, respýblıkamyzdyń barlyq jeriniń 3, 35 %- yn quraıdy. Bizdiń elimizdegi ormandar júıesi negizinen Soltústik jáne Shyǵys aımaqtarda shoǵyrlanǵan. Ormandardyń birneshe tıpteri bar. Olar – sekseýil, qaraǵaı, shyrsha, samyrsyn, qaıyń ormandary, toǵaılar men butalar.
Sırek jáne dárilik ósimdikterdi de qorǵaý barshanyń isi. Bizdiń jerimiz dárilik ósimdikterge óte baı. Olar kóbinese İle Alataýy, Jońǵar Alataýy, Altaı taýlary men Qarataý taý jotalarynda kóp shoǵyrlanǵan. Ásirese altyn tamyr, maral oty, dármene, jýsan, qylsha, shaıqýraı, jalbyz, báısheshek, tartar japyraq, túımedaq, myńjapyraq, taý jýasy, sarymsaq, tasjarǵan, altaı raýǵashy, qyzyljıdek, sasyr, t. b. ósimdikterden dári - dármek jasaıtyn formosevtik zaýyt jumys isteıdi. Qazirgi zamanda adam densaýlyǵyn saqtaý jaıyndaǵy kúres, búkil eldiń qasıetti paryzy. Ósimdik - tirshilik kózi, ózegi. Dárilik ósimdiktermen aınalysý densaýlyqty saqtaýǵa, otbasynyń qarajatyn únemdeýge, tabıǵat baılyǵyn qorǵaýǵa kómektesedi. Qazirgi ýaqytta óz ólkemizde ósetin ósimdikterdi der kezinde jınap, keptirip, shóp qaınatpalaryn daıyndasaq janǵa shıpa, dertke daýa bolary sózsiz. Tabıǵattyń ereksheligi sol, ashylatyn syr, sheshiletin jumbaq, qyzyqty qupıalar jaıy óte kóp. Adam tirshilik barysynda ártúrli jaǵdaıda syrqattanǵanda sol syrqattyń emin, shıpasyn bizdiń kóz aldymyzda aınalamyzdaǵy tirshilikten tabýǵa bolatynyn bile bermeımiz. daıyndasaq janǵa shıpa, dertke daýa bolady
Aǵashtar (Qaraǵaı, sheten) Halqymyz ár túrli aǵashtardyń jeke - jeke aýrýlarǵa emdik qasıetin erteden - aq meńgerdi. Máselen, aıaq shanshyǵanda, bas aýyrǵanda shetendi sol aýyrǵan jerge qoıyp, syrqatty báseńdetken. Sheten qýat bergish aǵash tobyna jatady. Degenmen, shetendi uzaq paıdalaný da qaýipti. Keri áseri bolýy múmkin. Qazaqtar shetendi naızaǵaı tartady dep úı janyna otyrǵyzýdan bas tartqan. Qaraǵaı aǵashynyń da, onyń búrshigi búırekke em eken. Arnaıy qaınatpamen jasalyp em júrgizedi Asqazannyń qyjylyn emdeýge bolady. Búırektiń tasyn emdeıdi eken. Osyǵan baılanysty naqty ǵylymı negizderge, tájirıbelerge súıenip ár adamnyń óziniń jeke "qýat bergish" jáne "qýat sorǵysh" aǵashy bolatyny anyqtaldy. Alaıda, aty atalǵan nemese atalmaǵan "qýat bergish" aǵashtar tolyq emdik qasıetke ıe dep birjaqty aıta salýǵa da bolmaıdy. Óıtkeni ár adamnyń óziniń týǵan jyl, aı, kúnine qaraı óz aǵashy bolady. Aǵashtyń qandaıda bir emdik belgisine qaraı anyqtap, "qýat bergish" aǵashqa jaqyndaǵanda ár seansty 10 - 15 mınýttan bastap, 20 - 30 mınýtqa deıin sozyp, jeti ret seans alǵan durys bolady. Deneńizge keri áser etetin aǵash janyna jolamaý qajet. Árıne, ormanǵa barǵanda bir ǵana aǵash shıpaly deý durys ta bolmas. Ormandaǵy barlyq ósimdikter bıoóris bóledi. Sý óziniń syldyrap aqqan únimen deneniń júıke jumysyn jaqsartady. Ósimdik te, sý da adamnyń keri qýatyn soryp shyǵara alady. Bularǵa taza aýany qosyńyz.
Tolyq nusqasyn júkteý
Ǵylymı joba. Syrqatyńnyń bar daýasy - tabıǵatta
Zertteýdiń negizgi maqsaty:
- Tabıǵattyń adamǵa tıgizer paıdasy týraly uǵym berý, bilimin keńeıtý. Adamnyń densaýlyǵyna shıpa bolatyn tabıǵat ereksheligin meńgertý;
- Tabıǵat qadirin, baılyqty baǵalaı bilýge, týǵan tabıǵatty súıýge jáne qamqorlyq, janashyrlyq sezimge baýlý, oqýshylardyń tabıǵat jóninde oı - órisin keńeıtý;
- Tabıǵatty aıalaýǵa, qorǵaýǵa tárbıeleý. Adamgershilikke, meıirimdilikke tárbıeleý. bilimge qushtarlyǵyn, logıkalyq oılaý qabiletin, sóıleý tilin damytý; ony qorǵaýǵa, uıymshyldyqqa, ózara syılastyqqa tárbıeleý
Zertteýdiń kezeńderi:
1. Ádebıetter jınaqtalyp, zertteý materıaldary júıelendi
2. Jınalǵan materıaldar oqylyp, talqylanyp, josparlandy.
3. Kórnekilikter daıyndaldy.
Zertteýdiń jańalyǵy:
- Tabıǵattaǵy tirshilik ataýlynyń adamǵa tıgizer paıdasyn uǵyndyrý
Qorytyndy:
Elbasynyń Joldaýyndaǵy salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýda densaýlyqty qorǵaý, nyǵaıtý, talaby, baǵytynda, sondaı - aq Joldaýda atap ketken urpaqtyq saýlyǵy úshin atalǵan mindetter men normalarǵa sáıkes is - qımyldy júrgizýdiń bizdiń elimizde qolǵa alynǵan. Deni saý urpaq qataryn kóbeıtýde atqarylar sharalardyń ózindik mańyzy óte zor
Jospar
1 Kirispe bólim.
2 Negizgi bólim
a) Tabıǵat degen ne?
á) Jergilikti jerdegi ósimdik pen janýardyń adamǵa tıgizer paıdasy
3 Qorytyndy bólim
Tabıǵatty aıalaý óz qolyńda.
Kirispe bólim
Búginde ekologıa týraly aıtyp, jazyp jáne teledıdar boıynsha kórsetýde. Ekologıa ǵylymı túsinik aıasynan shyǵyp ketip jáne árbir memlekettiń jáne árbir tulǵanyń oılaýyn jáne sol týraly qobaljýyn týdyratyn másele bolyp otyr. Bizdiń ózimizden basqa eshkim tabıǵatty, qorshaǵan ortany, álemdi qutqaryp qala almaıdy. Kópshilik jaǵdaı bizdiń ózimizge, bizdiń túsinigimizge jáne qorshaǵan ortanyń sapasyn saqtaý qundylyǵyna baılanysty bolyp otyr.
Jaqynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti eki mańyzdy qujattamany qabyldady. «Turaqty damýǵa ótý konsepsıasy jáne QR Ekologıalyq kodeksi» olar bizdiń qoǵamymyzǵa qazaqstandyq halyqtardyń ómir sapasyn jaqsartý jáne tabıǵatty paıdalanýdy stımýldaý jáne qorshaǵan ortanyń lastanýyn tómendetýge maqsatty baǵyttalǵan mindetterdi qoıdy.
Ekologıalyq kodeks – bul atqarylýǵa mindetti zań jáne ekologıalyq zańnamalardyń reformatory retinde qazirdiń ózinde negizgi erejelermen jumys isteýde. Jáne bul turaqty damý prosesine ótý úshin jasalǵan sońǵy núkte dep aıtýǵa bolmaıdy.
Adamnyń tabıǵatqa sarqylmas baılyq dep qaraýy tabıǵı ortadan tepe - teńdiktiń buzylýyna jol beredi. Munyń keleńsiz áseri sońǵy onjyldyqta kúsheıip, endi adamzat ekologıalyq máselelerdi sheshýdi belsendi túrde qolǵa aldy. Túrlishe tabıǵat qorǵaý uıymdary qurylyp, qoǵamdyq aksıalar uıymdastyrylýda, qorshaǵan ortany qorǵaý týraly zańdar shyǵarylýda.
Tabıǵatymyz — adamǵa baǵa jetpes baılyq.
Negizgi bólim
A) Tabıǵat degen ne?
Tabıǵat ol bizdi korshaǵan orta: aspan, aı, kýn, juldyz, aýa, kúnniń kózi, jylýy, ózen, kól, jaryq. Tabıǵat - baılyktyn kózi. Tabıǵat - kúlli tirshilik ataýlynyń qutty qonys - mekeni, altyn uıa tal besigi. Erte kezderde halqymyz tabıǵattyń keıbir týyndylaryn kıeli, qasıetti dep uǵyp, olardy óltirýge, joıýǵa bolmaıtynyn ýaǵyzdaǵan. Sonymen birge tabıǵat pen adam birtutas, bir - birinen bólýge bolmaıdy dep qaraǵan. Sondyqtan adam tabıǵattan óz keregin ǵana alyp, qalǵanyna esh ýakytta zıan tıgizbegen.
Jalpy tabıǵat — kúlli tirshilik ataýlynyń qutty qonys - mekeni, altyn uıa tal besigi. Barsha adamzat ókiline aýa, sý, jer ortaq. Sondyqtan jerdiń qadirin, baılyǵyn baǵalaı bilý, jalpy tabıǵatty qorǵaý - barshamyzdyń mindetimiz. Halqymyzdyń maqtanyshy bolyp sanalatyn ǵalym, etnograf, zertteýshi Sh. Ýálıhanov bylaı degen eken: "Tabıǵat pen adam egiz! Ózińiz aıtyńyzshy, tirshilikte odan ǵajap, olardan qupıa ne bar?! Qazaqtar dúnıege úlken mán berdi. Tabıǵattaǵy keıbir janýarlar men qustardy, kóshpeli turmysqa qajetti zattardy kıeli dep qasterledi. Osy aıtylǵandardy qurmet tutý adam balasyna baılyq pen baqyt, qut ákeledi".
Shynynda da halqymyz tabıǵattaǵy ózderi qasterlegen jerlerdi "áýlıe bulaq", "áýlıe aǵash" dep baǵalaǵan. Al qarlyǵash, aqqý, ular sıaqty qustardy jaqsylyqtyń jarshysy, baqyttyń bastamasy, ıgiliktiń ıesi dep uıasyn buzbaýǵa, balapandaryn joıýǵa nemese ózderin óltirýge ruqsat etpegen.
Á) Jergilikti jerdegi ósimdik pen janýardyń adamǵa tıgizer paıdasy
Jer sharynda ósimdikterdiń 500 mln. astam túri bar. Jyl saıyn ǵylymı - laboratorıalarda olardyń birneshe jańa túrlerin ósirip shyǵarady. Ósimdik – jer sharynyń «ókpesi» dep beker aıtylmaǵan. Tirshilik ataýlyny ósimdiksiz elestetýge bolmaıdy. Jer sharynda ósimdikter jamylǵysy birkelki taramaǵan. Qazaqstanda orman qory 21, 8 mln. ga jerdi alyp jatyr. Iaǵnı, respýblıkamyzdyń barlyq jeriniń 3, 35 %- yn quraıdy. Bizdiń elimizdegi ormandar júıesi negizinen Soltústik jáne Shyǵys aımaqtarda shoǵyrlanǵan. Ormandardyń birneshe tıpteri bar. Olar – sekseýil, qaraǵaı, shyrsha, samyrsyn, qaıyń ormandary, toǵaılar men butalar.
Sırek jáne dárilik ósimdikterdi de qorǵaý barshanyń isi. Bizdiń jerimiz dárilik ósimdikterge óte baı. Olar kóbinese İle Alataýy, Jońǵar Alataýy, Altaı taýlary men Qarataý taý jotalarynda kóp shoǵyrlanǵan. Ásirese altyn tamyr, maral oty, dármene, jýsan, qylsha, shaıqýraı, jalbyz, báısheshek, tartar japyraq, túımedaq, myńjapyraq, taý jýasy, sarymsaq, tasjarǵan, altaı raýǵashy, qyzyljıdek, sasyr, t. b. ósimdikterden dári - dármek jasaıtyn formosevtik zaýyt jumys isteıdi. Qazirgi zamanda adam densaýlyǵyn saqtaý jaıyndaǵy kúres, búkil eldiń qasıetti paryzy. Ósimdik - tirshilik kózi, ózegi. Dárilik ósimdiktermen aınalysý densaýlyqty saqtaýǵa, otbasynyń qarajatyn únemdeýge, tabıǵat baılyǵyn qorǵaýǵa kómektesedi. Qazirgi ýaqytta óz ólkemizde ósetin ósimdikterdi der kezinde jınap, keptirip, shóp qaınatpalaryn daıyndasaq janǵa shıpa, dertke daýa bolary sózsiz. Tabıǵattyń ereksheligi sol, ashylatyn syr, sheshiletin jumbaq, qyzyqty qupıalar jaıy óte kóp. Adam tirshilik barysynda ártúrli jaǵdaıda syrqattanǵanda sol syrqattyń emin, shıpasyn bizdiń kóz aldymyzda aınalamyzdaǵy tirshilikten tabýǵa bolatynyn bile bermeımiz. daıyndasaq janǵa shıpa, dertke daýa bolady
Aǵashtar (Qaraǵaı, sheten) Halqymyz ár túrli aǵashtardyń jeke - jeke aýrýlarǵa emdik qasıetin erteden - aq meńgerdi. Máselen, aıaq shanshyǵanda, bas aýyrǵanda shetendi sol aýyrǵan jerge qoıyp, syrqatty báseńdetken. Sheten qýat bergish aǵash tobyna jatady. Degenmen, shetendi uzaq paıdalaný da qaýipti. Keri áseri bolýy múmkin. Qazaqtar shetendi naızaǵaı tartady dep úı janyna otyrǵyzýdan bas tartqan. Qaraǵaı aǵashynyń da, onyń búrshigi búırekke em eken. Arnaıy qaınatpamen jasalyp em júrgizedi Asqazannyń qyjylyn emdeýge bolady. Búırektiń tasyn emdeıdi eken. Osyǵan baılanysty naqty ǵylymı negizderge, tájirıbelerge súıenip ár adamnyń óziniń jeke "qýat bergish" jáne "qýat sorǵysh" aǵashy bolatyny anyqtaldy. Alaıda, aty atalǵan nemese atalmaǵan "qýat bergish" aǵashtar tolyq emdik qasıetke ıe dep birjaqty aıta salýǵa da bolmaıdy. Óıtkeni ár adamnyń óziniń týǵan jyl, aı, kúnine qaraı óz aǵashy bolady. Aǵashtyń qandaıda bir emdik belgisine qaraı anyqtap, "qýat bergish" aǵashqa jaqyndaǵanda ár seansty 10 - 15 mınýttan bastap, 20 - 30 mınýtqa deıin sozyp, jeti ret seans alǵan durys bolady. Deneńizge keri áser etetin aǵash janyna jolamaý qajet. Árıne, ormanǵa barǵanda bir ǵana aǵash shıpaly deý durys ta bolmas. Ormandaǵy barlyq ósimdikter bıoóris bóledi. Sý óziniń syldyrap aqqan únimen deneniń júıke jumysyn jaqsartady. Ósimdik te, sý da adamnyń keri qýatyn soryp shyǵara alady. Bularǵa taza aýany qosyńyz.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
№2 Oblystyq arnaıy sanatorıalyq mektep - ınternaty
