InfoHub Logo

Sáken Seıfýllın Jetisýda Jambyl syndy tókpe jyraýdyń bar ekenin ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldarynyń bas kezinen estı bastaǵan. Qazaqstanda Keńes ókimetin ornatý jolyndaǵy qyzý kúres jyldary Jetisý óńirinen shyqqan Oraz Jandosov sıaqty jalyndy memleket qaıratkerimen Sákenniń qyzmettes bolǵany tarıhı ádebıetterden belgili. Sol jyldary ekeýiniń halyq talanttary, ásirese Jambyl Jabaev jóninde talaı suhbattasqanyn kórgender bar. 

Jalpy, Jambyldy halyq aqyndary arasynan taýyp, onyń 20-jyldary-aq jarıalanǵan alǵashqy shyǵarmalaryn surastyryp, bilip, belgili qoǵam jáne memleket qaıratkeri Oraz Jandosov arqyly aýylyna izdep baryp, suhbattasyp, jeke tanysqan, shyǵarmashylyǵyna qyzyǵýshylyq tanytqan Sáken Seıfýllın bolǵan. Ol týraly biraz estelikter de bar. Bul kezde Sáken el arasyndaǵy halyq aýyz ádebı muralaryn jınaýdy, halyq jyrshylarynyń basyn qosyp, olardyń shyǵarmalaryn jarıa etý máselelerimen aınalysyp júrgen bolatyn. 

Mine, osy tusta Sáken Jambyl esimin, onyń óleń, jyrlarynyń tizimin 1925 jyly Tashkent baspasynan jaryq kórgen «Terme» jınaǵynan kórdi. Osy jınaqty qurastyrǵan muǵalim Shamǵalı Sarybaevpen kezdesti. Sáken oǵan:

-   Siz qurastyrǵan «Terme» jınaǵyn oqyp shyqtym. Óte ıgilikti is jasaǵansyz. Qolda jınaǵyńyz bolsa, taǵy da osylaı jarıalaý kerek, - dedi.

Shamǵalı Sákenge 1922 jyldyń maýsym aıynda Uzynaǵashta Jetisý qosshylar odaǵynyń İ sezine qatysqanyn, oǵan jıyrma shaqty aqyn, jyrshylar shaqyrylǵanyn, olardyń árqaısysymen jeke-jeke áńgimelesip, óleń jyryn tyńdaǵanyn, ómir tarıhyn, óleńderiniń tizbesin jazyp alǵanyn aıtqan.

-   Jetisý óńirinde, - degen ol Sákenge, - Jambyldan asatyn júırik aqyn joq. Ol halyq aýyz ádebıetin kóp biletin shejire. Dastandary da kóp. Bir «Kóroǵlynyń» ózin 15 kún aıtady eken...

-   Eki sóziniń birinde: «Meniń pirim Súıinbaı, sóz sóılemen syıynbaı» dep otyrady. Súıinbaı Aronuly da sol Ekeı elinen shyqqan asa úlken aqyn kórinedi...

Osylaı degende, Shamǵalı arabsha jazylǵan dápterin paraqtaı otyryp, Sákenge myna bir shaǵan joldardy oqyǵan:

          Apyr-aý, myna jatqan Sarybaı ma,

          Jan dosy Súıinbaıdy tanymaı ma?!

          Abaqty, Taraqpenen aıdap jep eń,

          Basynda shýlap turǵan malyń qaıda?

          Alpystyń altaýynda Andas óldi,

          Shýlasyp Sarybaıdy jerge kómdi,

          Qatarlas teń-qurbymnyń bári ketti,

          Baıqasam, endi náýbet maǵan keldi.

-   Qaıta oqyńyzshy, jazyp alaıyn, - dep Sáken dápterin ońtaılaı bergen. Shamǵalıdyń Jambyl aıtýynan jazyp alǵan Súıinbaıdyń Sarybaıǵa arnalǵan osy óleńin Sáken sol joly jazyp alyp, «Jańa ádebıet» jýrnalyna (№6, 1926) jarıalatqan.

Sáken 1929 jyly QazPI-de qazaq ádebıeti kafedrasynyń dosenti bolyp, qazaq ádebıeti páninen leksıa oqıdy. Osy jyldardan bastap onyń halyq aýyz ádebıeti nusqalaryn jınastyra júrgeni aıan. Qazaq ádebıetinen oqýlyq jazýdy oılastyrady. Osy maqsatpen ol 1929 jyly «Eńbekshi qazaq» gazetinde el ádebıeti úlgilerin jınaý jóninde ashyq hat jarıalady. Sodan bylaı qaraı Sákenge jer-jerden halyq aýyz ádebıeti nusqalary aǵylyp túsip jatty. Aqyn, jyrshylar kelip jolyqty. Keıbirin ózi izdep bardy.

Ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldarynyń bas kezinde Sáken Seıfýllın Jambylmen kezdesip, bir top óleń, tolǵaý, aıtystaryn jazyp alyp, 1931jyly shyqqan «Qazaqtyń eski ádebıeti nusqalary»  jınaǵyna engizedi. Sonyń ishinde Qulmanbetpen aıtysy, «Jabaı batyr» dastanynan úzindi bar. Sáken «Jambyl jyrlary teńiz túbinde shashylyp jatqan marjan syqyldy. Ony jınap alyp, halqynyń qolyna berý – bizdiń árqaısymyzdyń azamattyq boryshymyz», - dep jazady. Jambyl shyǵarmalarynyń baspasóz betinde alǵash jarıalana bastaǵany da sol kez dep aıtýǵa bolady. 

1930 jyldyń kókteminde Qazaqstannyń óz aldyna sosıalısik respýblıka bolyp qurylǵanyna 10 jyl tolýyna baılanysty merekeli jıyn ótti. Osy merekege kelgen Jambyl men Kenen Ázirbaevty Sáken Seıfýllın Almatydaǵy úıine shaqyryp, qonaq etedi. Keneniń ánderin men Jambyldyń jyrlaryn tyńdap, dastarhan ústinde keńinen áńgime-dúken qurady. Osy otyrys barysynda Sáken Jambyldyń biraz óleń-jyrlaryn qaǵazǵa jazyp alady. Joǵaryda aıtqan Sákenniń qazaq ádebıeti jónindegi birinshi kitabyna qosqan «Jabaı batyr» men onyń Qulmambetpen aıtysy sol joly jazyp alynǵan dúnıeler eken.

Kezinde Jambyl aqynǵa hatshylyq qyzmet kórsetken belgili aqyn Ǵalı Ormanov júrgizgen kúndelikte mynadaı joldar bar: «9 mart 1940 j. Jambyl Uzynaǵashqa bardy. Bir úıge kelip, birneshe qartpen áńgimelesti. Onyń ishinde Ybyraıym, Qopabaı jáne basqa qarıalar bar edi.

-  Ia, Jáke, sizdiń aýzyńyz ashylsa bitti, altyn saýyldap tógile jóneledi. Endi sizde ne arman bar? – dedi bir shal.  

-  Meniń óleńimniń órshı beretini ras, - dedi Jambyl. – Ana bir jyly Sáken kelip qonaq bolǵanda, kóp óleń aıtqyzdy. Jazyp aldy. Sonda óleńiń ótkir eken degen bolatyn. Oı, ol da bir alǵyr aqyn edi ǵoı, shirkin!.. (Lenınshil jas, 20 noıabr, 1986).

1936 jyly sáýirde halyq ónerpazdarynyń respýblıkalyq ekinshi sleti ótkiziledi. Oǵan keń baıtaq Qazaqstannyń túkpir-túkpirinen aqyn, jyrshylar, ánshi, kúıshiler aǵylyp mol kelgen. Bul jıynnyń basty maqsaty Máskeý onkúndigine baratyn ónerpaz talant ıelerin anyqtap, irikteý bolatyn. Osy jıynda Jambyl óziniń áıgili «Týǵan elim» atty tolǵaýyn jyrlap, erekshe kózge túsedi. «Toqsanǵa kelgen jasym bar. Kópti kórgen basym bar» dep bastalatyn osy jyry baspasóz betterinde jarıalanyp, onyń Máskeýge barýyna jol ashty.

Jambyl dańqy burynǵydan da sharyqtady. Endi onyń ataǵy Alataý asqarynan asyp, búkil Sovet Odaǵyna ketti. Shetelderge de samǵap jetti. Toqsandaǵy qarttyń qulshyna jyrlaýyna, som altyn jyr tizbegin tógýine barlyq halyq tań-tamasha qalyp, oǵan qulaq túrdi. Buryn-sońdy ádebıet áleminde bolmaǵan bul ne degen ǵajap qubylys desti bári. Sóıtip, elimizdiń mereıi taǵy da bir kóterilip qaldy. Halqymyzdyń talantty uly perzentteri Muhtar, Sáken, Sábıt, Ǵabıt – bári-bári «keremet boldy» dep qýanyshtary qoınyna syımaı qol soqty.

Osy jyldyń mamyr aıynda sol sletke qatysyp, óner kórsetken júldegerler Moskvaǵa sapar shekti. Moskva-Almaty júrdek poezy tolǵan ónerpazdar, aqyn-jazýshylar, ortalarynda aqsaqaldy atalary Jambyl jyraý, onyń janynda Sáken, Kenen, Taıjan, taǵy basqalar boldy.

Sabyrhan SMAǴULOV,

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy 

---