InfoHub Logo

Endi bir jyldan keıin Ahmet Baıtursynulynyń týǵanyna 150 jyl tolady. Samuryqtaı saıypqyran tulǵasyna «Masa» bolýdy qor sanamaı, qanatynyń shýylymen qazaqty oıatam dep júrip oqqa ushqan asyl perzenttiń tulǵasy zaman ótken saıyn zańǵarǵa aınalyp barady. Taýǵa tán qasıet naǵyz! Qazaqtyń Ahańy týraly kórkem fılm túsirilmedi demeseńiz, kitap ta shyqqan, ǵylymı monografıalar da jazylǵan. Biraq sonyń bári Ahmet Baıtursynulynyń jańa turpatty, zaıyrly qazaq memleketiniń qalyptasýyndaǵy eńbegin óz deńgeıinde kórsetýge jetpeı jatqandaı seziledi. Sol kezde Ahmet Baıtursynuly salyp ketken sara jol bolmasa, qazaqtyń sóz óneri men tili búgingiden beter shubarlanyp, ulttyq sıpatynan aıyrylyp, túrki-noǵaı tarmaǵynyń jabaıy dıalektisi bolyp qalýy da múmkin edi. «Gazet – halyqtyń kózi hám qulaǵy» degen ósıeti búgingi bizdiń býynǵa jýrnalısıkanyń altyn zańyndaı. Qazaq tarıhyndaǵy Ahmet Baıtursynulynyń tulǵalyq ornyn, saıası baǵasyn aıqyndap almasaq, ony ulyqtaý, qaıratker bolmysyn urpaqqa úlgi etý dál qazirgi jalpylama madaq sıpatynan árige barmaıtynyn keıingi 30 jyl kórsetti.

Qazaq tilin zerttep júrgen, zerttep ketken ǵalymdardyń tom-tom eńbegi bir tóbe bolsa, Baıtursynulynyń «Til –quraly» óz aldyna bir tóbe. Bizdiń birneshe ǵylymı ujym sońǵy 15 jylda bir jaǵyna shyǵara almaı qoıǵan álipbı máselesin bir ózi zamanyna saı rettep ketkeni jáne bar. Abaı men Ybyraıdan qalǵan aǵartýshy qalamyn tý etip ustaǵan da osy Ahmet Baıtursynov edi. Til bilimi ınstıtýtynyń zańǵar tulǵanyń atyn alýy da zańdylyq. Ǵylym ıerarhıasyndaǵy Ál Farabıden keıingi oryn osy Ahmet Baıtursynulyna tıesili, bizge salsańyz.
Ult reformatorynyń ómir súrgen, saıası ómirge aralasqan kezeńi kileń tartys pen kúreske, jahandyq deńgeıdegi revolúsıalarǵa tap kelgeni tarıhtan belgili. Biraq, onyń osy qaterli saparynda qasynda sheshimtal serikteri boldy. Álıhan Bókeıhanovtaı kósem qoldaǵandyqtan, býrjýazıalyq elıta ulttyq saıasatty o bastan durys baǵdarlaı bilgendikten Ahań qolǵa alǵan jobalar sátimen iske asyp jatty.  Ahmet Baıtursynulynyń aýmaly-tókpeli kezeńde dúnıe esigin ashyp, búkil ǵumyry otarlaý saıasatyna qarsy kúrespen ótýi óz taǵdyry úshin tragedıa bolǵanymen, tarıh tolqynyndaǵy qazaq úshin myń jylda bir beriletin baqyt edi. Álıhan Bókeıhanov pen Mirjaqyp Dýlatuly bastaǵan «Alash» zıalylarynyń qasynda Ahmet Baıtursynulyndaı strateg, pasıonar tulǵa bolmaǵanda búgingideı baı mura qalmaýy da múmkin edi. Munyń bárin aıtyp otyrǵan sebebimiz, kele jatqan 150 jyldyq mereıtoı bıylǵy Abaıdyń 175 jyldyq toıynan kem toılanbaýy kerek. Bıyl pandemıa kesirinen uly aqynnyń toıyna josparlanǵan sharalardyń jartysynan astam qysqartylǵanyn eskersek, Abaıdyń 175 jyldyǵyndaǵy aýqym Ahmettiń 150 jyldyq toıyna sheńber bolmaýy kerek sıaqty. Túptep kelgende, Abaıdy qazaq rýhanıatynyń temirqazyǵy etýdi jolǵa qoıǵan da Ahań bolatyn. «Qazaqtyń bas aqyny» degen atqa Abaıdy laıyq kórgen ǵalym reformator retinde sol rýhanı ustazynan asyra eńbek kórsetti.

«Qazaqstan» ulttyq arnasy túsirgen «Zar zaman» toptamasynyń jalǵasyndaı bolatyn jańa kórkem týyndy kórermenge jol tartyp, basty keıipkeri retinde Ahmet Baıtursynuly somdalyp jatsa, óshkenimiz janǵan bolar edi.

Ahańnyń izi qalǵan, Orynbor, Sankt-Peterbýrg, Semeı, Tashkent sıaqty tarıhı qalalardy qamtıtyn onlaın-ekspedısıa uıymdastyrylsa, zańǵar tulǵanyń ulaǵaty zamanaýı tilmen nasıhattalar edi. Munyń bári eldik úshin esil ǵumyryn kúreske arnaǵan Ahmet Baıtursynulynyń aldyndaǵy urpaqtyq paryzymyz bolsa, keler býyn aldyndaǵy aǵalyq mindetimiz.

Ahmet Baıtursynulynyń saıasattaǵy alǵashqy qoltańbasy Qarqaraly petısıasyna túsken edi. Jergilikti basqarý, sot, halyqqa bilim berý isterine qazaq eliniń múddesin qozǵaıtyn ózgertýler engizýdi talap etken qujattyń Ahmet Baıtursynulysyz jazylyp, qattalýy múmkin emes bolatyn. Osylaısha ol otarlaýshy taraptyń «qara tizimine» 1905 jyly-aq ilingen.

Ult ustazynyń Reseıde bilim alyp, jar jurtta sol bilimin baǵalaıtyn yqpaldy tulǵalardyń qurmetine ıe bola turyp, qarańǵy qazaq ortasyna kelýin ańyzdaǵy Prometeıdiń meıirbandyǵymen shendestirýge bolady. Bulaı kesip aıtýymyzǵa keıin ǵalymdy Maksım Gorkıdiń jubaıy aralasyp júrip, túrmeden bosatqany dálel.

Biz ásirese Alash ardaqtylaryn ulyqtaǵan osy eken dep, taǵdyrlaryn tym súmireıtip, tragedıasyn ásire qoıýlandyryp jiberemiz. Al negizinde ult úshin basyn táýekelge tigip, qurbandyqqa barý asqaq rýhty adamnyń qolynan ǵana keletin, mándi ǵumyr retinde sıpattalýy kerek. Ahmet murasyna onyń qıly taǵdyryna da osy turǵydan jańasha baǵa berýimiz qajet sıaqty.
Qazaq dalasyna asharshylyq enip, buryn-sońdy kórmegen zulmat bastalǵanda el ishinen múlik jınap, ash halyqqa arasha bolǵan da Ahmet Baıtursynov bolatyn.

Aǵartýshy ǵalymnyń memlekettik mańyzdaǵy isterge baıyppen aralasyp, tikeleı atsalysqanyn eskersek, reformatorlyq tulǵasy qazaq halqy úshin Atatúrikten kem bolmaýy kerek. Kele jatqan 150 jyldyq mereıtoıda osy jaǵyna bas mán berilse degen arman-tilegimiz bar.

Qoshym-Noǵaı Aqerke
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Fılologıa jáne álem tilderi fakúlteti qazaq tili men ádebıeti mamandyǵynyń 3-kýrs stýdenti

Mekebaeva Leıla Adamovna, f.ǵ.k, aǵa oqytýshy

---