Jáńgir han
Oqýshylardyń boıyna patrıottyq sezimdi darytý Uly handar tarıhynan bastaǵan durys dep sanaımyn. Sabaqtan tys tárbıe saǵatynda oqyp, talqylaý úshin mektep ustazdaryna usynamyn.
Avtor
Orbulaq shaıqasy.
Jıyrmasynshy ǵasyrdyń ońynan esken lebi,
Alash halqy táýelsiz bolǵan kezi.
Elbasymyz Nursultan Ábishuly,
Meıman qylǵan ózbek, qyrǵyz prezıdentterin.
Qonaqtaryn bastap kelip Jarkentke,
Shekaraly Qosqolań taýyna jetkende.
Elbasymyz orta ǵasyr tarıhynan,
Tuńǵıyqtan bastady bir áńgime:
- Alty alash túp atadan birge týǵan,
Qaı kezderden namysty bólip jarǵan.
Eli bólek, jeri bólek bolǵanymen,
Yntymaqty qashan bolsyn baǵalaǵan.
Esim hannyń júrek jutqan batyr ulyn,
«Salqam Jáńgir» atandyrǵan alash jurty.
El basyna kún týǵan qaterli shaqta,
Qorǵan bolǵan ultyna, bar jurtyna.
On jetinshi ǵasyrdyń barys jyly,
Shyǵysta bas qosypty oırat uly.
Bir tý astyna jınapty bar taıpasyn,
Erdene - Batyr atty qońtaıshysy.
Orys, Qytaı elderi eki jaqtan,
Oırat elin janalardaı qatty qysqan.
Enshimizdi kórshi elderden alamyz dep,
Búkil jońǵar keń dalaǵa kóz alartqan.
Jaýlaımyn dep alashtyń keń dalasyn,
Qońtaıshy da qolǵa alypty soǵys týyn.
Qazaq jerin sherik bastap saǵalap kep,
İske asyrmaq bolady jymysqy isin.
«Qalmaq qaqpasy» baýraıynda qarataýdyń,
Kirer jeri osy bolar keler jaýdyń.
Degen oımen Jáńgir han or qazdyrǵan,
Attandyryp baýyrlasqa jaýshylaryn.
Maıdan zańy - ásker emes, júrek jeńer.
Túkti shashty Áz - Baba sátin berer.
Qas dushpannyń alǵy legin bir qaıtarsaq,
Kóp uzamaı baýyrlastan kómek keler.
Qalmaq qoly qalyń ásker elý myńdaı,
Saılanypty qarýlanyp sýyq muzdaı.
Asyǵysta jaýǵa attanǵan qazaq qoly
Bas aıaǵy jeter jetpes bir - aq myńdaı.
Han uldary Abaq, Táýke eki sultan,
Qos qaptaldan tas qamal qorǵan qurǵan.
Ortan qolda qarý ustar mergenderi,
Kúndiz - túni or qazyp daıyndalǵan.
Soıqan jaýǵa qazaq qoly daıyn turdy,
Qalmaq qoly qapersiz saıǵa kirdi,
Aldyńǵy lek alǵy shepke kelgen tusta,
Oqty qarsha boratty mergenderi.
Alapattan qalmaq qoly qatty sasqan,
Sheginem dep bir birin taptaı qashqan.
Quz basynan jaýǵa atqan qoı tastarda,
Qara sanaı oǵyndaı jaýdy basqan.
Ajal oǵy sebelegen taý basynan,
«Alash» urany kúrkireıdi jan jaǵynan.
Aqyrzaman ornaǵandaı úreıi ushyp,
Óleksesin jınaı almaı qalmaq qashqan.
Jan saýǵalap paqyr basyn alyp qashqan,
Ázireıil kóringendeı qatty sasqan.
On myńdaǵan áskeri opat bolyp,
Qońtaıshydan es ketedi qansyraǵan.
Júz ese kóp jaýdy jeńý - keremeti,
Birinshi aıqas Jáńgir hanǵa kerek edi,
Endi maqsat keń dalada atoı salyp,
Shapqynshydan azat etý alash jerin.
Tas shaınardaı alasurǵan soǵyp bezek,
Shaǵyn qolyn qazaqtyń endi sezgen.
Qońtaıshy bar áskeri aldynda semser ustap,
Qandyquıly ýáde sertin berse kerek.
«Qazaqtyń jer astyna kirgizem bar áskerin,
Onymenen de ótelmeıdi meniń kegim.
Atqa mingen alashtyń qanyn ishem,
Jerin jaýlap qyzyn kúń, ulyn qul etemin».
Degeninshe Buqardan jıyrma myń qol,
Kómekke Jalańtós bı bastap jetken.
Kóten, Tobaı batyrlar qalyń qolmen,
Sherik bastap jetedi qyrǵyz elden.
Birikken alash qoly Qosqolańnyń,
Baýraıynda jaýsatady jaýdyń qolyn.
Jeńilisten jer qushqan bar áskeri,
Oırat úshin qyrǵyn bolǵan óte joıqyn.
Tarıhta bul shaıqastyń izi qalǵan,
Shaıyrlar keremetin ábden jazǵan.
Dini bólek dushpannyń beti qaıtqan,
Osy jerge «Orbulaq» dep at qoıylǵan
* * *
Birligi bir alashtyń tiriligi bir,
Túrik tektes halyqtyń kindigi bir.
Altyn Orda bas qosqan zamanynan,
Qazaq, ózbek, qyrǵyzdyń túndigi bir.
Elbasy el tarıhyn jyr qylyp aıtqan,
Qazaq halqy han, batyryn maqtan qylǵan.
Jeriniń asty da baı, ústi de baı,
Bul qazaqty qoldaǵan patsha qudaı.
Eki tulǵa bul erlikke qaıran qaldy.
Keń dalanyń qazaqtar batyr halqy.
Yntymaqqa shaqyrǵan Elbasy da,
Basshylardyń úlgi bolar mańdaı aldy.
Túsinikteme: Prezıdentimiz Nursultan Ábishuly Nazarbaev Ózbekstan Prezıdenti Islam Karımov pen Qyrǵyzstannyń burynǵy elbasy Asqar Aqaevqa 1993 jyly aıtyp bergen «Orbulaq shaıqasy» 1643 jyly oryn alǵan tarıhı oqıǵa. Ol týraly Qytaı tarıhnamasy men shyǵys tarıhtanýshylarynyń ǵylymı eńbekterinde, S. Kláshtornyı, T. Sultanov «Letopıs treh tysácheletıı»- Almaty - S. Peterbýrg - 1992j. «Qazaq handarynyń ǵumyrnamasy»- 2001 j. kóptegen derekter keltiriledi. Jáńgir han 1628 - 1652 jyldar aralyǵynda qazaq handyǵyn basqaryp, bar ǵumyryn qalmaqtyń qazaq jerine baǵyttalǵan ekspansıasyna qarsy sarp etken ultymyzdyń aıaýly tulǵasy. HÚİİ ǵasyrda ómir súrgen oırat ǵalymy Zaıa - Pandıttiń ómirnamasynda «Jáńgir han mosqal tartqan shaǵynda (1652 j.) qalmaqtyń 17 jasar jas batyry Galdanmen (Galdan - Boshyqty bolýy yqtımal ) bolǵan jekpe - jekte mert boldy»- degen derek kózi aıtylady.
Avtor
Orbulaq shaıqasy.
Jıyrmasynshy ǵasyrdyń ońynan esken lebi,
Alash halqy táýelsiz bolǵan kezi.
Elbasymyz Nursultan Ábishuly,
Meıman qylǵan ózbek, qyrǵyz prezıdentterin.
Qonaqtaryn bastap kelip Jarkentke,
Shekaraly Qosqolań taýyna jetkende.
Elbasymyz orta ǵasyr tarıhynan,
Tuńǵıyqtan bastady bir áńgime:
- Alty alash túp atadan birge týǵan,
Qaı kezderden namysty bólip jarǵan.
Eli bólek, jeri bólek bolǵanymen,
Yntymaqty qashan bolsyn baǵalaǵan.
Esim hannyń júrek jutqan batyr ulyn,
«Salqam Jáńgir» atandyrǵan alash jurty.
El basyna kún týǵan qaterli shaqta,
Qorǵan bolǵan ultyna, bar jurtyna.
On jetinshi ǵasyrdyń barys jyly,
Shyǵysta bas qosypty oırat uly.
Bir tý astyna jınapty bar taıpasyn,
Erdene - Batyr atty qońtaıshysy.
Orys, Qytaı elderi eki jaqtan,
Oırat elin janalardaı qatty qysqan.
Enshimizdi kórshi elderden alamyz dep,
Búkil jońǵar keń dalaǵa kóz alartqan.
Jaýlaımyn dep alashtyń keń dalasyn,
Qońtaıshy da qolǵa alypty soǵys týyn.
Qazaq jerin sherik bastap saǵalap kep,
İske asyrmaq bolady jymysqy isin.
«Qalmaq qaqpasy» baýraıynda qarataýdyń,
Kirer jeri osy bolar keler jaýdyń.
Degen oımen Jáńgir han or qazdyrǵan,
Attandyryp baýyrlasqa jaýshylaryn.
Maıdan zańy - ásker emes, júrek jeńer.
Túkti shashty Áz - Baba sátin berer.
Qas dushpannyń alǵy legin bir qaıtarsaq,
Kóp uzamaı baýyrlastan kómek keler.
Qalmaq qoly qalyń ásker elý myńdaı,
Saılanypty qarýlanyp sýyq muzdaı.
Asyǵysta jaýǵa attanǵan qazaq qoly
Bas aıaǵy jeter jetpes bir - aq myńdaı.
Han uldary Abaq, Táýke eki sultan,
Qos qaptaldan tas qamal qorǵan qurǵan.
Ortan qolda qarý ustar mergenderi,
Kúndiz - túni or qazyp daıyndalǵan.
Soıqan jaýǵa qazaq qoly daıyn turdy,
Qalmaq qoly qapersiz saıǵa kirdi,
Aldyńǵy lek alǵy shepke kelgen tusta,
Oqty qarsha boratty mergenderi.
Alapattan qalmaq qoly qatty sasqan,
Sheginem dep bir birin taptaı qashqan.
Quz basynan jaýǵa atqan qoı tastarda,
Qara sanaı oǵyndaı jaýdy basqan.
Ajal oǵy sebelegen taý basynan,
«Alash» urany kúrkireıdi jan jaǵynan.
Aqyrzaman ornaǵandaı úreıi ushyp,
Óleksesin jınaı almaı qalmaq qashqan.
Jan saýǵalap paqyr basyn alyp qashqan,
Ázireıil kóringendeı qatty sasqan.
On myńdaǵan áskeri opat bolyp,
Qońtaıshydan es ketedi qansyraǵan.
Júz ese kóp jaýdy jeńý - keremeti,
Birinshi aıqas Jáńgir hanǵa kerek edi,
Endi maqsat keń dalada atoı salyp,
Shapqynshydan azat etý alash jerin.
Tas shaınardaı alasurǵan soǵyp bezek,
Shaǵyn qolyn qazaqtyń endi sezgen.
Qońtaıshy bar áskeri aldynda semser ustap,
Qandyquıly ýáde sertin berse kerek.
«Qazaqtyń jer astyna kirgizem bar áskerin,
Onymenen de ótelmeıdi meniń kegim.
Atqa mingen alashtyń qanyn ishem,
Jerin jaýlap qyzyn kúń, ulyn qul etemin».
Degeninshe Buqardan jıyrma myń qol,
Kómekke Jalańtós bı bastap jetken.
Kóten, Tobaı batyrlar qalyń qolmen,
Sherik bastap jetedi qyrǵyz elden.
Birikken alash qoly Qosqolańnyń,
Baýraıynda jaýsatady jaýdyń qolyn.
Jeńilisten jer qushqan bar áskeri,
Oırat úshin qyrǵyn bolǵan óte joıqyn.
Tarıhta bul shaıqastyń izi qalǵan,
Shaıyrlar keremetin ábden jazǵan.
Dini bólek dushpannyń beti qaıtqan,
Osy jerge «Orbulaq» dep at qoıylǵan
* * *
Birligi bir alashtyń tiriligi bir,
Túrik tektes halyqtyń kindigi bir.
Altyn Orda bas qosqan zamanynan,
Qazaq, ózbek, qyrǵyzdyń túndigi bir.
Elbasy el tarıhyn jyr qylyp aıtqan,
Qazaq halqy han, batyryn maqtan qylǵan.
Jeriniń asty da baı, ústi de baı,
Bul qazaqty qoldaǵan patsha qudaı.
Eki tulǵa bul erlikke qaıran qaldy.
Keń dalanyń qazaqtar batyr halqy.
Yntymaqqa shaqyrǵan Elbasy da,
Basshylardyń úlgi bolar mańdaı aldy.
Túsinikteme: Prezıdentimiz Nursultan Ábishuly Nazarbaev Ózbekstan Prezıdenti Islam Karımov pen Qyrǵyzstannyń burynǵy elbasy Asqar Aqaevqa 1993 jyly aıtyp bergen «Orbulaq shaıqasy» 1643 jyly oryn alǵan tarıhı oqıǵa. Ol týraly Qytaı tarıhnamasy men shyǵys tarıhtanýshylarynyń ǵylymı eńbekterinde, S. Kláshtornyı, T. Sultanov «Letopıs treh tysácheletıı»- Almaty - S. Peterbýrg - 1992j. «Qazaq handarynyń ǵumyrnamasy»- 2001 j. kóptegen derekter keltiriledi. Jáńgir han 1628 - 1652 jyldar aralyǵynda qazaq handyǵyn basqaryp, bar ǵumyryn qalmaqtyń qazaq jerine baǵyttalǵan ekspansıasyna qarsy sarp etken ultymyzdyń aıaýly tulǵasy. HÚİİ ǵasyrda ómir súrgen oırat ǵalymy Zaıa - Pandıttiń ómirnamasynda «Jáńgir han mosqal tartqan shaǵynda (1652 j.) qalmaqtyń 17 jasar jas batyry Galdanmen (Galdan - Boshyqty bolýy yqtımal ) bolǵan jekpe - jekte mert boldy»- degen derek kózi aıtylady.
You Might Also Like
-
Alashtyń Uly handar qatarynda aýyzǵa kóp ilinbeı, ultqa sińirgen uly isteri jete baǵalanbaı kele jatqan arda tulǵalardyń biregeıi Toǵym han ekendigi haq. Halqymyzdyń el bolyp qatarǵa qosylýy, búging...
