InfoHub Logo

BQO, Terekti aýdany, Prırechnyı JOBBM
11 synyp oqýshysy Ibraeva Meıramgýl Mahatovna

Janýarlar

Mazmuny
•1 Janýarlardyń baǵdarlanýy
•2 Janýarlardyń daýysy
•3 Janýarlardyń júzýi
•4 Janýarlardyń qorǵanysh beıimdiligi
•5 Janýarlardyń qystap shyǵýy
•6 Janýarlardyń ushýy
•7 Janýarlardyń qonys aýdarýy
•8 Janýarlardyń uıqysy
•9 Janýarlar anatomıasy
•10 Janýarlar bıohımıasy
•11 Janýarlar gıstologıasy
•12 Janýarlar embrıologıasy
•13 Janýarlar genetıkasy
•14 Janýarlar morfologıasy
•15 Janýarlardy suryptaý
•16 Janýarlar fızıologıasy
•17 Janýarlar ekologıasy
•18 Janýarlardyń kóne ataýlary
•19 Janýarlar týraly ertegiler

Janýarlar – tiri organızmder dúnıesindegi negizgi eki toptyń biri (ekinshisi –ósimdikter); júrýge jáne sezinýge beıim tirshilik ıesi; negizinen, daıyn organıkalyq qosylystarmen qorektenetin geterotrofty organızmder. Janýarlar qurylysyna qaraı bir kletkaly organızmder jáne kóp kletkalylar bolyp eki topqa bólinedi. Jer betinde janýarlar prokarıottar (ıadrosyz organızmder), baldyrlar, sańyraýqulaqtardan keıin paıda bolǵan. Paleontologıalyq zertteýlerge qaraǵanda olardyń jasy – 0,8 mlrd. jyldan aspaıdy (1998). Janýarlardyń damýy da qorshaǵan ortanyń evolúsıalyq damýyna sáıkes qalyptasqan. Evolúsıalyq ózgerister syrtqy ortanyń ózgerisine organızmderdiń beıimdelýimen ushtasady. Mysaly, qurlyq janýarlarynyń arǵy tegi sý janýarlary bolyp sanalady. Al qorshaǵan ortaǵa beıimdele almaǵan qurlyq janýarlary burynǵy tirshilik ortasynda qalyp qoıǵan. Janýarlardyń qazba qaldyqtaryn zertteý nátıjesi qarapaıym organızmderdiń arheı erasynda muhıttarda budan 1 – 1,5 mlrd. jyl buryn kletkaformasynda hlorofılsiz ameba tárizdi talshyqtylar túrinde paıda bolǵan dep joramaldaýǵa múmkindik beredi. Proterozoı erasynda tirshilik etken janýarlar qaldyqtarynan radıolárıalar, foramınıferalardyń izderi, gýbkalardyń qańqalary, býyltyq qurttardyń tútiksheleri, mollúskilerdiń baqalshaqtary, tipti býynaıaqtylardyń da qaldyqtary tabylǵan. Janýarlarda as qorytý, qan aınalý, júıke júıesi, sezim jáne jynys]organdary, tynys alý, zár shyǵarý júıesi jaqsy jetilgen. Dúnıe júzinde janýarlardyń 1,6mln-daı túri, 17 tıpi bar. Janýarlardyń tabıǵattaǵy jáne adam ómirindegi mańyzy óte zor: kópshiligi paıdaly bolyp tabylady. Azyq-túlik, ár túrli ónerkásip shıkizatyn: et, maı, sút, teri, jún, bal, jibek, múıiz, baqalshaq, t.b. beredi. Sondaı-aq, olar – aýyl sharýashylyq daqyldarynyń tozańdatýshylary, topyraq túzýshileri, basqa janýarlarǵa azyq qorlary, organıkalyq zattardyń ydyratýshylary bolyp tabylady. Janýarlardyń ónimdiligin arttyrýdy, tıimdi paıdalanýdy jáne tabıǵattaǵy qoryn saqtaýdy zoologıa ǵylymy men onyń salalary zertteıdi.

Janýarlardyń baǵdarlanýy
Janýarlardyń keńistiktegi tirshilik etý qabilettiligi; belgili bir ekologıalyq jaǵdaıǵa beıimdiligi. Baǵdarlanýdyń birneshe túri bar: 1) optıkalyq – kóptegen jándikterdiń polárlanǵan jaryq nemese últrakúlgin sáýle arqyly baǵdarlanýy; 2) hımıalyq – keıbir janýarlardyń qoregin, jubyn ıis arqyly dál tabýy (mysaly, jibek kóbeleginiń atalyǵy 10 km jerden analyǵyn ıis arqyly sezedi); 3) akýstıkalyq – jyrtqysh janýarlardyń óz qoregin estý arqyly ustaýy (mysaly, japalaq kemirgishterdi 15 – 20m-den sybdyry arqyly biledi); 4) termoresepsıa – jylý arqyly baǵdarlaný (mysaly, aıdaharlar men qalqantumsyqty jylannyń tumsyǵynda jylýdy sezetin shuńqyry bolady). Kóptegen tómengi satydaǵy omyrtqasyzdar (mysaly, planarıa), jándikter (shybyn, qońyz, termıtter), sondaı-aq, qustar jáne keıbir sýda tirshilik etetin sútqorektiler Jerdiń magnıttik órisi, al balyqtar búıir syzyǵy arqyly baǵdarlanady. Janýarlardyń baǵdarlaný ereksheligin, ony atqaratyn organdardyń qurylysyn zerttep tanýdyń ǵylym úshin mańyzy zor.

Janýarlardyń daýysy
Bir túrge, keıde ár túrge jatatyn janýarlardyń ózara birin-biri ajyratý jáne túrli sezimin bildirý úshin shyǵaratyn dybystary. Bul kóptegen jándikterge, balyqtarǵa, quıryqsyz qosmekendilerge (qurbaqa, baqa), keıbir baýyrymen jorǵalaýshylarǵa (jarmasqylar, hameleondar, qoltyraýyndar) jáne barlyq qustar men sútqorektilerge tán. Janýarlardyń dybys dıapazony 20Gs – 20kGs aralyǵynda jáne ol tek dybys apparaty arqyly ǵana paıda bolatyn dybys (shaıan tárizdilerde, jándikterde) emes, balyqtyń torsyldaǵymen, júzý qanatymen, qustyń quıryq qaýyrsynymen, qanatymen, tumsyǵymen (qarabaýyr buldyryq, degelek), aıaǵyndaǵy ne qanatyndaǵy arnaıy apparattarymen (túzý qanatty jándikter) shyǵaratyn dybystary da bolady. Janýarlardyń saıraý, qorqý, aıbat shegý, ashyqqan, seskengen, juptasý kezinde shyǵaratyn ár túrli dybystary bolady. Keıbir janýarlar daýysyn ǵalymdar sharýashylyqqa zıan keltiretin qustarǵa, jándikterge, t.b. keıbir haıýanattarǵa qarsy paıdalanyp, baý-baqshany, egistikti qorǵaıdy. Mysaly, Qazaqstan ornıtologtary qaratorǵaıdyń shyǵaratyn dybystaryn jazyp alyp, akýstıkalyq ádispen júzim baǵynyń zıankesterine qarsy qoldanýda.

Janýarlardyń júzýi
Janýarlardyń júzýi - janýarlardyń sýda tirshilik etýge beıimdelýiniń bir túri. Bul shartty jáne shartsyz reflekster saldarynan da qalyptasady. Janýarlar júzýge ár túrli jaǵdaıda beıimdelgen. Keıbir túri tirshiliginiń kóp ýaqytyn (sý janýarlary, qosmekendiler) sýda júzip ótkizse, qurlyq janýarlary jolyndaǵy kedergiden, sýdan ótkende ne sýǵa kenet túsip ketkende júzedi. Janýarlardyń sýda júzip tirshilik etýge beıimdelýi aktıvti jáne pasıvti bolyp eki túrge bólinedi. Aktıvti túrinde túrli júzý organdaryn (qarapaıymdar, qurttar – kirpikshelerin, shaıantárizdiler – murtshalaryn, qustar, eskek aıaqtylar, qamshat jáne qundyz – aıaqtaryn) qozǵap júzedi. Júzýdiń pasıvti túrinde janýarlar denesin ár túrli ıip (balyqtardyń kóptegen túrleri, quıryqty qosmekendiler, barlyq qosmekendilerdiń dernásili, jylan, súlik t.b.), qozǵap júzedi. Júzýge beıimdilik sútqorektilerdiń de arasynda baıqalady. Mysaly, kamshattyń, qundyzdyń, jupartyshqannyń, sý kúzeniniń jáne ondatrdyń barmaqtarynyń arasynda jarǵaǵy bolady, júni jyltyr, sý juqpaıdy.

Janýarlardyń qorǵanysh beıimdiligi
Janýarlardyń qorǵanysh beıimdiligi – jeke organızmniń tirshilik úshin kúreste saqtalýyna, urpaq qaldyrýyna kómektesetin morfologıalyq, fızıologıalyq jáne etıologıalyq erekshelikteri. Morfologıalyq qorǵanysh beıimdiligi – búrkenish reńniń barlyq túri, janýarlardyń pishini, jaýynan qorǵaný organdary, t.b. Keıbir organızmderdiń lımfasy, qany, terisi ýly bolýy, jaǵymsyz ıis (qandala, kóptegen qońyzdar, qundyz, t.b.), ýly zat shyǵarýy, denesine qorektik zat jınap, qysqy-jazǵy uıqyǵa ketýi – fızıologıalyq beıimdiligin kórsetedi. Janýarlardyń jaýynan qashýy, jasyrynýy, balalaryn qorǵaýy, jaýyna ustalyp qalǵan kezde quıryǵyn, aıaǵyn úzip ketýi, sondaı-aq qorqytatyn daýys, ysyldaý ne pishinin ózgertip aıbat shegýi – etıologıalyq beıimdiligin kórsetedi.

Janýarlardyń qystap shyǵýy
Janýarlardyń qystap shyǵýy – aýa raıy sýyq jáne qońyrjaı aımaqtarda janýarlardyń qystyń qolaısyz jaǵdaıynan saqtanýy. Qystap shyǵýdaǵy negizgi qıynshylyq – qoregin tabýdyń qıyndaýy, qorek qorynyń azaıyp, sapasynyń nasharlaýy. Bul qıynshylyqqa beıimdelý úshin balyqtar, qustar, sútqorektiler qorek izdep bir jerden ekinshi jerge oryn aýystyrady. Keıbir janýarlar, ásirese, jyrtqysh ańdar (qasqyr, jolbarys, barys) qoregin izdep birneshe shaqyrym jerge deıin ketip qalady. Arqar, taýteke, elik, t.b. taýly aımaqtarda mekendeıtin janýarlar qys túsisimen qary juqa, shóbi mol jerlerge qonys aýdarady. Sútqorektilerdiń keıbir túri (saryshunaq, sýyr, jaıra, t.b.) qysta qorek izdemeıdi, olar qysqy uıqyǵa ketedi. Qys aldynda kóptegen janýarlar túlep, semiredi. Bul da janýarlardyń qystap shyǵýǵa beıimdiliginiń biri bolyp sanalady. Janýarlar tirshilik mekenine qaraı 2 topqa bólinedi: 1) evrıtoptyq janýarlar – ár túrli jaǵdaılarda tirshilik etetin túri (mysaly, qasqyr, túlki, qarǵa, t.b.). Bular kóp taraǵan, naqty meken talǵamaıdy, túrli geografıalyq aımaqtarda kezdesedi; 2) stenotoptyq janýarlar – belgili bir jerde ǵana tirshilik etetinderi (mysaly, tek qumdy jerde kezdesetin taraqquıryq saryshunaq nemese tek taza, tunyq sýda bolatyn bahtah, t.b.). Mekenin únemi aýystyryp, birneshe bıotopta tirshilik etetin janýarlar da bar. Mysaly, kókqutan bıik aǵashtarǵa uıa salady da, ózen-kólge baryp jemin aýlaıdy. Janýarlardyń ár túrli bıotopta mekendeýi olardyń belgili bir damý satysyna da baılanysty. Mysaly, baqanyń dernásili sýda ósip damıdy, al eresek baqa sý jaǵasyndaǵy ylǵaldy jerlerdi mekendeıdi.

BQO, Terekti aýdany, Prırechnyı JOBBM
11 synyp oqýshysy Ibraeva Meıramgýl Mahatovna