Janýarlar áleminiń alýan túrliligi
Atyraý qalasy, D. Baıbosynov atyndaǵy
№13 ulttyq mektep gımnazıasynyń bastaýysh synyp muǵalimi
Muhambetova Botagóz Jeksenǵalıqyzy
Pán: Dúnıetaný
Synyp: 2
Synyp jetekshisi: Muhambetova B. J.
Sabaqtyń taqyryby: Janýarlar áleminiń alýan túrliligi
Maqsaty: Oqýshylardyń bilimin arttyra otyryp, janýarlardyń kóp túrliligi týraly túsinik qalyptastyrý. Janýarlardyń toptarǵa bóliný erekshelikterin túsindire otyryp, bilimderin tereńdetý. Logıkalyq oı-órisin damytý barysynda tapqyrlyqqa, tanymdyq qabyldaýyn
arttyrýǵa daǵdylandyrý. Tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: Suraq-jaýap, oıyn, elektrondy oqýlyq
Sabaqtyń tıpi: Jańa uǵym berý
Kórnekiligi: sýretter, derekti fılm, syzbalar
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi.
Amandasý rásimderi
Amansyń ba Altyn kún!
Amansyń ba Kók aspan!
Amansyń ba dostarym!
Senderdi kórsem qýanam!
Úı tapsyrmasyn tekserý «Ósimdikterdiń kóbeıýi»
Ósimdikterge qajetti zattar. Syzba arqyly úı tapsyrmasyn bekitý.
Sózjumbaq arqyly jańa sabaqtyń taqyrybyn ashý.
Sózjumbaq arqyly «Janýar» taqyrybyn ashý.
Jańa sabaq.
Kirispe.
Ósimdikter sıaqty janýarlar da alýan túrli bolyp keledi. Jer betinde janýarlardyń
túrleri óte kóp. Ǵalymdardyń zertteýi boıynsha olardyń
2 mln-daı túri belgili boldy. «Janýar» sózi parsynyń «djan-djanvar» degen sózdiń ekinshi bóliginen alynǵan. «djan-djanvar» qazaqsha-janýar álemi, ıaǵnı dúnıe júzindegi tiri maqulyqtar degendi bildiredi.
Janýarlar mynadaı topqa bólinedi:
JANÝARLAR
Qustar, balyqtar, jorǵalaýshylar, qosmekendiler, býnaqdeneliler, sútqorektiler
Qustar-8600 túri bar. Aıyrmashylyǵy ushady.
Balyqtar.
Balyqtardyń 20 000 túri bar. Olardyń aıyrmashylyǵy júzedi.
Qosmekendiler.
Qosmekendilerdiń-4000 túri bar. Olardyń aıyrmashylyǵy qurlyqta da, sýda da tirshilik etedi.
Sútqorektiler
Sútqorektilerdiń – 5000 túri bar. Olardyń aıyrmashylyǵy balalaryn óz sútimen asyraıdy.
Jorǵalaýshylar.
Jorǵalaýshylardyń – 8000 túri bar. Olardyń aıyrmashylyǵy baýyrymen jorǵalaıdy.
Jándikter.
Jándikterdiń – 700 000 túri bar.
Oqýlyqpen jumys.
Mátindi oqytyp, suraqtarǵa jaýap alamyn.
AŃDAR
Jabaıy
Úı jaýyrlary
Olardyń kópshiligi aǵashtyń japyraǵymen jáne shóppen qorektenedi.
Janýarlardy aýlap, etpen qorektenetinderdi jyrtqyshtar dep ataıdy.
Eń mańyzdysy Anyqtama
Aqbóken shól, shóleıtti jáne dalalyq aımaqtarda tirshilik etýge beıimdelgen. Olardyń qonys ózgertýi aýa raıyna, Aqbóken jup tuıaqty janýarlardyń ishindegi eń ósimtaly, jylyna bir ret tóldeıdi. Jappaı tóldeýi mamyrdyń 1-jartysynda ótedi. Bul kezde kún salqyndap, jaýyn-shashyn kóp bolady da, ony qazaq halqy «Quralaıdyń salqyny» dep ataıdy. Kóbine egizden, keıde 3 laq ta týady. Aqbókender ósimdikterdiń 80-nen astam túrimen qorektenedi. Olardyń basty jaýy – qasqyr, al jas tólderine búrkit, dala qyrany men qaraqustar da shabýyl jasaıdy.
Aqbóken aýsyl, pasterellez aýrýlarymen aýyrady. Aqbóken – dámdi eti, qundy múıizi men tuıaǵy, ádemi terisi úshin aýlanatyn kásiptik mańyzy bar janýar. Qazaqstanda Aqbókendi aýlaýǵa tyıym salynǵan. Onyń múıizinen pantokrın dárisi alynady, tuıaǵyn kúıdirip, odan alynǵan kúldi denedegi temiretkige jaǵady, sýsamyr aýrýyna shaldyqqandardy emdeý úshin paıdalanady
Sarshunaq Dalada jáne taýda mekendeıdi. İninen shyqqan kúıi artyq aıaǵymen shoqıyp turyp, jan-jaǵynda qaýiptiń bar-joǵyn barlaıdy. Tóńirek tynysh bolsa, tuqymdar, shóptermen qorektene bastaıdy. Eger mańaıda júgeri nemese egistik bolsa, sarshunaq sol jerge qonystanady. Ol astyqtyń dáni men sabaǵyn jep, egiske zıan keltiredi.
Barys mysyq tuqymdasyna jatatyn jyrtqysh ań. Dene turqy 125 – 135sm, bıiktigi 60sm (shoqtyǵynan alǵanda), quıryǵy 90 – 100sm, salmaǵy otyz – qyryq kılogrammdaı. Túsi kók sur, teńbil shubar, saqına tárizdi dóńgelek qara daqtary bar, júni uzyn ári qalyń. Qazaqstan men Ortalyq Azıanyń bıik taýlarynda (2000m-den astam) kezdesedi. Onyń eń kóp júretin jeri – basyn máńgi qar basqan tasty tik betkeıler men qıalar. Qysta qar qalyń túskende, barys taýdyń ormandy beldeýine deıin tómenge túsedi. Barys tuıaqty janýarlardy, ásirese, arqardy, taý tekeni, taý eshkilerin, elikterdi, al qustardan ular men kekilikterdi ustap jeıdi. Aýlaýǵa tyıym salynǵan, sanynyń azaıyp ketýine baılanysty halyqaralyq jáne ulttyq «Qyzyl kitapqa» (1996) engizilgen.
Qasqyr Qasqyrdyń ózge haıýandardan dara, olardyń eshqaısysyna uqsamaıtyn qasıetteri kóp. Onyń boıyndaǵy osyndaı erekshelikterge negizdelip aıtylatyn ańyzdar da jeterlik. Solardyń biri – túrkilerdiń túpnegizin kókbórimen baılanystyrýy. Qasqyrlardyń ishindegi kók aspan tústes keletinderi men aq qasqyrlar asa kıeli haıýan bolyp esepteledi. Olardyń adamdarǵa kórinýi de sırek. Mundaı kókbórilermen kezikken adam da «tegin adam emes, kıeli qasıetterge ıe kisi» bolyp tabylady.
Qaban sútqorektiler klasynyń juptuıaqtylar otrádyna jatatyn janýar.
Qyzylorda oblysynyń qamys-quraqty qopalar men batpaqty jerlerinde, ózen ańǵarlarynda kóp kezdesedi. Denesi iri, eki búıiri qysyńqy, moıyny jýan, basy súıir, tumsyǵy konýs tárizdi kóldeneńnen kesilgen bolyp keledi. Ushynda jup tuıaǵy bar, aıaǵy myqty, ekeýi jaqsy jetilgen tórt saýsaǵy bolady. Qulaǵy úlken jáne jalpaq, kózi kishkentaı, tanaýy tańqy. Denesin qalyń qylshyq basqan. Atalyǵynyń arqasynda jaly bolady. Qorek tańdamaıtyn janýar, topyraqty qazyp qurt-qumyrsqa, ósimdik tamyrlary, ulýlar jáne usaq tyshqandarmen qorektenedi. Denesin iri qyltan qaptaǵan. Eresek qaban shoshqalarynyn túsi końyr, toraılarynyń terisinde uzynan ornalasqan aq jolaqtary bar. İri qabandardyń uzyndyǵy 2 m, salmaǵy 300 kg. Toptasyp ómir súredi. Úı shoshqasynyń arǵy tegi. Kásipshilik janýar
Jańa sabaqty bekitý.
Oıyn: "Úı janýarlaryn tap"
Balalar, men senderge janýarlardyń attaryn aıtamyn,
"úı janýaryn" estigende qol shapalaqtaý kerek.
Qorytyndylaý:
- Janýarlar toptaryn at
- Qandaı janýarlardy shópqorektiler, qandaı janýarlardy jyrtqyshtar deıdi.
- Qandaı talǵaýsyz qorektilerdi bilesiń?
- Úı janýarlary men jabaıy ańdar týraly áńgime qurastyr
Úıge tapsyrma: Janýalar álemi taqyrybyna kitapshalar jasaý.
Baǵalaý.
№13 ulttyq mektep gımnazıasynyń bastaýysh synyp muǵalimi
Muhambetova Botagóz Jeksenǵalıqyzy
Pán: Dúnıetaný
Synyp: 2
Synyp jetekshisi: Muhambetova B. J.
Sabaqtyń taqyryby: Janýarlar áleminiń alýan túrliligi
Maqsaty: Oqýshylardyń bilimin arttyra otyryp, janýarlardyń kóp túrliligi týraly túsinik qalyptastyrý. Janýarlardyń toptarǵa bóliný erekshelikterin túsindire otyryp, bilimderin tereńdetý. Logıkalyq oı-órisin damytý barysynda tapqyrlyqqa, tanymdyq qabyldaýyn
arttyrýǵa daǵdylandyrý. Tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń ádisi: Suraq-jaýap, oıyn, elektrondy oqýlyq
Sabaqtyń tıpi: Jańa uǵym berý
Kórnekiligi: sýretter, derekti fılm, syzbalar
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi.
Amandasý rásimderi
Amansyń ba Altyn kún!
Amansyń ba Kók aspan!
Amansyń ba dostarym!
Senderdi kórsem qýanam!
Úı tapsyrmasyn tekserý «Ósimdikterdiń kóbeıýi»
Ósimdikterge qajetti zattar. Syzba arqyly úı tapsyrmasyn bekitý.
Sózjumbaq arqyly jańa sabaqtyń taqyrybyn ashý.
Sózjumbaq arqyly «Janýar» taqyrybyn ashý.
Jańa sabaq.
Kirispe.
Ósimdikter sıaqty janýarlar da alýan túrli bolyp keledi. Jer betinde janýarlardyń
túrleri óte kóp. Ǵalymdardyń zertteýi boıynsha olardyń
2 mln-daı túri belgili boldy. «Janýar» sózi parsynyń «djan-djanvar» degen sózdiń ekinshi bóliginen alynǵan. «djan-djanvar» qazaqsha-janýar álemi, ıaǵnı dúnıe júzindegi tiri maqulyqtar degendi bildiredi.
Janýarlar mynadaı topqa bólinedi:
JANÝARLAR
Qustar, balyqtar, jorǵalaýshylar, qosmekendiler, býnaqdeneliler, sútqorektiler
Qustar-8600 túri bar. Aıyrmashylyǵy ushady.
Balyqtar.
Balyqtardyń 20 000 túri bar. Olardyń aıyrmashylyǵy júzedi.
Qosmekendiler.
Qosmekendilerdiń-4000 túri bar. Olardyń aıyrmashylyǵy qurlyqta da, sýda da tirshilik etedi.
Sútqorektiler
Sútqorektilerdiń – 5000 túri bar. Olardyń aıyrmashylyǵy balalaryn óz sútimen asyraıdy.
Jorǵalaýshylar.
Jorǵalaýshylardyń – 8000 túri bar. Olardyń aıyrmashylyǵy baýyrymen jorǵalaıdy.
Jándikter.
Jándikterdiń – 700 000 túri bar.
Oqýlyqpen jumys.
Mátindi oqytyp, suraqtarǵa jaýap alamyn.
AŃDAR
Jabaıy
Úı jaýyrlary
Olardyń kópshiligi aǵashtyń japyraǵymen jáne shóppen qorektenedi.
Janýarlardy aýlap, etpen qorektenetinderdi jyrtqyshtar dep ataıdy.
Eń mańyzdysy Anyqtama
Aqbóken shól, shóleıtti jáne dalalyq aımaqtarda tirshilik etýge beıimdelgen. Olardyń qonys ózgertýi aýa raıyna, Aqbóken jup tuıaqty janýarlardyń ishindegi eń ósimtaly, jylyna bir ret tóldeıdi. Jappaı tóldeýi mamyrdyń 1-jartysynda ótedi. Bul kezde kún salqyndap, jaýyn-shashyn kóp bolady da, ony qazaq halqy «Quralaıdyń salqyny» dep ataıdy. Kóbine egizden, keıde 3 laq ta týady. Aqbókender ósimdikterdiń 80-nen astam túrimen qorektenedi. Olardyń basty jaýy – qasqyr, al jas tólderine búrkit, dala qyrany men qaraqustar da shabýyl jasaıdy.
Aqbóken aýsyl, pasterellez aýrýlarymen aýyrady. Aqbóken – dámdi eti, qundy múıizi men tuıaǵy, ádemi terisi úshin aýlanatyn kásiptik mańyzy bar janýar. Qazaqstanda Aqbókendi aýlaýǵa tyıym salynǵan. Onyń múıizinen pantokrın dárisi alynady, tuıaǵyn kúıdirip, odan alynǵan kúldi denedegi temiretkige jaǵady, sýsamyr aýrýyna shaldyqqandardy emdeý úshin paıdalanady
Sarshunaq Dalada jáne taýda mekendeıdi. İninen shyqqan kúıi artyq aıaǵymen shoqıyp turyp, jan-jaǵynda qaýiptiń bar-joǵyn barlaıdy. Tóńirek tynysh bolsa, tuqymdar, shóptermen qorektene bastaıdy. Eger mańaıda júgeri nemese egistik bolsa, sarshunaq sol jerge qonystanady. Ol astyqtyń dáni men sabaǵyn jep, egiske zıan keltiredi.
Barys mysyq tuqymdasyna jatatyn jyrtqysh ań. Dene turqy 125 – 135sm, bıiktigi 60sm (shoqtyǵynan alǵanda), quıryǵy 90 – 100sm, salmaǵy otyz – qyryq kılogrammdaı. Túsi kók sur, teńbil shubar, saqına tárizdi dóńgelek qara daqtary bar, júni uzyn ári qalyń. Qazaqstan men Ortalyq Azıanyń bıik taýlarynda (2000m-den astam) kezdesedi. Onyń eń kóp júretin jeri – basyn máńgi qar basqan tasty tik betkeıler men qıalar. Qysta qar qalyń túskende, barys taýdyń ormandy beldeýine deıin tómenge túsedi. Barys tuıaqty janýarlardy, ásirese, arqardy, taý tekeni, taý eshkilerin, elikterdi, al qustardan ular men kekilikterdi ustap jeıdi. Aýlaýǵa tyıym salynǵan, sanynyń azaıyp ketýine baılanysty halyqaralyq jáne ulttyq «Qyzyl kitapqa» (1996) engizilgen.
Qasqyr Qasqyrdyń ózge haıýandardan dara, olardyń eshqaısysyna uqsamaıtyn qasıetteri kóp. Onyń boıyndaǵy osyndaı erekshelikterge negizdelip aıtylatyn ańyzdar da jeterlik. Solardyń biri – túrkilerdiń túpnegizin kókbórimen baılanystyrýy. Qasqyrlardyń ishindegi kók aspan tústes keletinderi men aq qasqyrlar asa kıeli haıýan bolyp esepteledi. Olardyń adamdarǵa kórinýi de sırek. Mundaı kókbórilermen kezikken adam da «tegin adam emes, kıeli qasıetterge ıe kisi» bolyp tabylady.
Qaban sútqorektiler klasynyń juptuıaqtylar otrádyna jatatyn janýar.
Qyzylorda oblysynyń qamys-quraqty qopalar men batpaqty jerlerinde, ózen ańǵarlarynda kóp kezdesedi. Denesi iri, eki búıiri qysyńqy, moıyny jýan, basy súıir, tumsyǵy konýs tárizdi kóldeneńnen kesilgen bolyp keledi. Ushynda jup tuıaǵy bar, aıaǵy myqty, ekeýi jaqsy jetilgen tórt saýsaǵy bolady. Qulaǵy úlken jáne jalpaq, kózi kishkentaı, tanaýy tańqy. Denesin qalyń qylshyq basqan. Atalyǵynyń arqasynda jaly bolady. Qorek tańdamaıtyn janýar, topyraqty qazyp qurt-qumyrsqa, ósimdik tamyrlary, ulýlar jáne usaq tyshqandarmen qorektenedi. Denesin iri qyltan qaptaǵan. Eresek qaban shoshqalarynyn túsi końyr, toraılarynyń terisinde uzynan ornalasqan aq jolaqtary bar. İri qabandardyń uzyndyǵy 2 m, salmaǵy 300 kg. Toptasyp ómir súredi. Úı shoshqasynyń arǵy tegi. Kásipshilik janýar
Jańa sabaqty bekitý.
Oıyn: "Úı janýarlaryn tap"
Balalar, men senderge janýarlardyń attaryn aıtamyn,
"úı janýaryn" estigende qol shapalaqtaý kerek.
Qorytyndylaý:
- Janýarlar toptaryn at
- Qandaı janýarlardy shópqorektiler, qandaı janýarlardy jyrtqyshtar deıdi.
- Qandaı talǵaýsyz qorektilerdi bilesiń?
- Úı janýarlary men jabaıy ańdar týraly áńgime qurastyr
Úıge tapsyrma: Janýalar álemi taqyrybyna kitapshalar jasaý.
Baǵalaý.
You Might Also Like
