Janýarlardyń minez - qylyǵy
Sabaq: 47
Taqyryby: §49. Janýarlardyń minez-qylyǵy
Sabaqtyń maqsaty: janýarlardyń minez - qylyǵy jaıly bilimderin arttyrý; adamnyń tulǵa retinde damýyn jáne ǵylymı dúnıetamyn baıytý; shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
1. Qaı býnaqdeneli qaı tásilmen damıdy? (Árip pen sáıkes sandardy, qosyp jazý kerek)
A. Shala túrlenip damý; 2, 5, 7, 8.
Á. Tolyq túrlenip damý. 1, 3, 4, 6.
1) Súńgýir qońyz 5) Shegirtke
2) Inelik 6) Masa
3) Úı shybyny 7) Taraqan
4) Túkti ara 8) Dáýit
2. Túrlenip damýdyń býnaqdeneliler úshin qandaı mańyzy bar?
«Bilimińdi syna» tapsyrmasyn tekserý.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Minez - qylyq jáne júıke júıesi. Janýarlardyń minez - qylyǵy tirshilik áreketine tikeleı baılanysty. Tirshilik áreketi janýarlardyń damý deńgeıine qaraı kúrdelene túsetini málim. Ózin qorekpen, jylýmen, aýamen, jaryqpen, qamtamasyz etý, jaýlarynan ózin qorǵaý, al urpaǵyna qamqorlyq jasaıtyn janýarlardyń urpaqtaryn saqtap, qorǵap, baýlyp ósirýi – óte kúrdeli qubylys.
Mine, kirpiksheli kebisshe jaı ǵana qozǵalyp júr. Ol júrgen bir tamshy sýdyń qasyna tamyzylǵan tamshyny ishinde taıaqsha bakterıalary kóp tamshymen qosyp edik, kirpiksheli kebissheler kórshi tamshyǵa qaraı aǵylyp óte bastady. Bul neni bildiredi? Kirpiksheli kebissheniń ózine qajet qorektiń jaqyn mańda bar ekenin sezinetinin, tipti onyń qaı jaqta ekenin dál tabatynyn eske túsirińder. Bul sıaqty syrtqy orta jaǵdaılaryn seziný úshin, oǵan jaýap retinde dene (jasýsha) syrtyndaǵy myńdaǵan kirpikshelerdi bir mezgilde tolqytyp, olardyń jumysyn qajetti baǵytqa deneni buryp qozǵalatyndaı etip úılestirý úshin erekshe tetik kerek. Kirpiksheli kebissheniń denesindegi (jasýshasyndaǵy) sondaı úılesimdi sezimtaldyq qyzmetti arnaıy talshyqtar atqarady. Bul talshyqtar jasýshanyń (deneniń) aldyńǵy bóliginen bastalyp, búkil kirpikshelerge taramdalady.
İshek qýystylarda shyn mánisindegi júıke júıesi joq. Júıke jasýshalary bir - birimen tarmaqtalǵan ósindiler arqyly janasyp, júıke toryn ǵana quraıdy. Gıdranyń júıke torynyń bir taramdary qozýdy qabyldaıtyn jasýshalarǵa, ekinshiler jıyrylǵysh jasýshalarǵa barady. Gıdranyń syrttan bolatyn áserge jaýaby titirkendirgishtiń áser etý kúshine baılanysty. Bir qarmalaýyshyna ınemen álsiz ǵana túrtip áser etse, sol qarmalaýyshy ǵana jıyrylady. Tek qattyraq shanshyp, áser etse ǵana barlyq qarmalaýyshtary denesi jıyrylyp, domalanyp qalady.
Býnaqdenelilerde, órmekshilerde, shaıandarda, ulýlarda, býyltyq qurttarda joǵary deńgeıde ortalyqtanǵan júıke júıesi bar.
Mysaly, shubalshańnyń júıke júıesi bir jup jutqynshaq ústi, bir jup jutqynshaq asty júıke túıinderinen jáne qursaq júıke tizbeginen turady. Bul tizbek asqorytý júıesiniń astymen deneni boılaı sozylyp jatady. Muny qursaq júıke tizbegi deıdi. Jutqynshaq asty, jutqynshaq ústi júıke túıinderi bir - birimen saqına tárizdenip baılanysady. Bul túıinderdi «mı» dep te ataıdy. Syrttan bolatyn ár túrli áserdi qabyldap, ajyratyp, oǵan berilýge tıisti «jaýap» jaıyndaǵy «buıryq» osy túıinder arqyly qursaq tizbekterine beriledi. Qurt zıandy áseri bar kedergilerdi aınalyp ótedi, paıdalylaryna (ylǵal, qorek) qaraı burylady.
Aǵzanyń titirkendirgishke júıke júıesi arqyly qaıtarǵan jaýabyn refleks deıdi.
Al órmekshiler men býnaqdenelilerdiń júıke júıesi denedegi ornalasýy men qurylysy jaǵynan shubalshańnyń júıke júıesimen uqsas; ereksheligi: qursaq júıke tizbegindegi túıinderiniń sany az, onyń esesine júıke túıinderi, áserese jutqynshaq ústi, jutqynshaq asty túıinderi jaqsy damyǵan.
Shaıandardyń, ulýlardyń júıke júıesi negizinen osy jándikterdiń júıke júıesine uqsas.
Balyqtardan bastap júıke júıesi mı jáne julyn bolyp eki iri bólimnen turady. Mı bassúıektiń ishinde ornalasqan. Ol bes bólimnen turady: aldyńǵy mı, aralyq mı, ortańǵy mı, mıshyq, sopaqsha mı. Sopaqsha mı omyrtqa jotasynyń ózeginde ornalasqan julynmen jalǵasady. Mı men julyn kóptegen júıke tarmaqtary arqyly balyq denesiniń barlyq múshelerimen baılanysady.
Balyqtyń minez - qylyǵynda shartsyz jáne shartty reflekster bilinedi. Balyq ýyldyryqtan shyǵyp, ózdiginen tirshilik ete bastaǵanda jemin izdep, taýyp jeıdi. Buny oǵan eshkim úıretken joq. Bul týa paıda bolǵan shartsyz refleks. Eger akvarıýmdaǵy shabaqtardy áýeli sham jaǵyp, sodan keıin akvarıýmnyń bir buryshyna jem tastasa, shabaqtar ol jemdi birden kóredi de, kelip jeı bastaıdy. Osylaı 2 - 3 ret qorektendirip, keleside jem tastamaı - aq tek sham jansa, olar sol buryshqa júzip kelip, jınalyp jem izdeıdi. Muny shartty nemese júre paıda bolǵan refleks deıdi.
Tolyq nusqasyn júkteý
Taqyryby: §49. Janýarlardyń minez-qylyǵy
Sabaqtyń maqsaty: janýarlardyń minez - qylyǵy jaıly bilimderin arttyrý; adamnyń tulǵa retinde damýyn jáne ǵylymı dúnıetamyn baıytý; shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
1. Qaı býnaqdeneli qaı tásilmen damıdy? (Árip pen sáıkes sandardy, qosyp jazý kerek)
A. Shala túrlenip damý; 2, 5, 7, 8.
Á. Tolyq túrlenip damý. 1, 3, 4, 6.
1) Súńgýir qońyz 5) Shegirtke
2) Inelik 6) Masa
3) Úı shybyny 7) Taraqan
4) Túkti ara 8) Dáýit
2. Túrlenip damýdyń býnaqdeneliler úshin qandaı mańyzy bar?
«Bilimińdi syna» tapsyrmasyn tekserý.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Minez - qylyq jáne júıke júıesi. Janýarlardyń minez - qylyǵy tirshilik áreketine tikeleı baılanysty. Tirshilik áreketi janýarlardyń damý deńgeıine qaraı kúrdelene túsetini málim. Ózin qorekpen, jylýmen, aýamen, jaryqpen, qamtamasyz etý, jaýlarynan ózin qorǵaý, al urpaǵyna qamqorlyq jasaıtyn janýarlardyń urpaqtaryn saqtap, qorǵap, baýlyp ósirýi – óte kúrdeli qubylys.
Mine, kirpiksheli kebisshe jaı ǵana qozǵalyp júr. Ol júrgen bir tamshy sýdyń qasyna tamyzylǵan tamshyny ishinde taıaqsha bakterıalary kóp tamshymen qosyp edik, kirpiksheli kebissheler kórshi tamshyǵa qaraı aǵylyp óte bastady. Bul neni bildiredi? Kirpiksheli kebissheniń ózine qajet qorektiń jaqyn mańda bar ekenin sezinetinin, tipti onyń qaı jaqta ekenin dál tabatynyn eske túsirińder. Bul sıaqty syrtqy orta jaǵdaılaryn seziný úshin, oǵan jaýap retinde dene (jasýsha) syrtyndaǵy myńdaǵan kirpikshelerdi bir mezgilde tolqytyp, olardyń jumysyn qajetti baǵytqa deneni buryp qozǵalatyndaı etip úılestirý úshin erekshe tetik kerek. Kirpiksheli kebissheniń denesindegi (jasýshasyndaǵy) sondaı úılesimdi sezimtaldyq qyzmetti arnaıy talshyqtar atqarady. Bul talshyqtar jasýshanyń (deneniń) aldyńǵy bóliginen bastalyp, búkil kirpikshelerge taramdalady.
İshek qýystylarda shyn mánisindegi júıke júıesi joq. Júıke jasýshalary bir - birimen tarmaqtalǵan ósindiler arqyly janasyp, júıke toryn ǵana quraıdy. Gıdranyń júıke torynyń bir taramdary qozýdy qabyldaıtyn jasýshalarǵa, ekinshiler jıyrylǵysh jasýshalarǵa barady. Gıdranyń syrttan bolatyn áserge jaýaby titirkendirgishtiń áser etý kúshine baılanysty. Bir qarmalaýyshyna ınemen álsiz ǵana túrtip áser etse, sol qarmalaýyshy ǵana jıyrylady. Tek qattyraq shanshyp, áser etse ǵana barlyq qarmalaýyshtary denesi jıyrylyp, domalanyp qalady.
Býnaqdenelilerde, órmekshilerde, shaıandarda, ulýlarda, býyltyq qurttarda joǵary deńgeıde ortalyqtanǵan júıke júıesi bar.
Mysaly, shubalshańnyń júıke júıesi bir jup jutqynshaq ústi, bir jup jutqynshaq asty júıke túıinderinen jáne qursaq júıke tizbeginen turady. Bul tizbek asqorytý júıesiniń astymen deneni boılaı sozylyp jatady. Muny qursaq júıke tizbegi deıdi. Jutqynshaq asty, jutqynshaq ústi júıke túıinderi bir - birimen saqına tárizdenip baılanysady. Bul túıinderdi «mı» dep te ataıdy. Syrttan bolatyn ár túrli áserdi qabyldap, ajyratyp, oǵan berilýge tıisti «jaýap» jaıyndaǵy «buıryq» osy túıinder arqyly qursaq tizbekterine beriledi. Qurt zıandy áseri bar kedergilerdi aınalyp ótedi, paıdalylaryna (ylǵal, qorek) qaraı burylady.
Aǵzanyń titirkendirgishke júıke júıesi arqyly qaıtarǵan jaýabyn refleks deıdi.
Al órmekshiler men býnaqdenelilerdiń júıke júıesi denedegi ornalasýy men qurylysy jaǵynan shubalshańnyń júıke júıesimen uqsas; ereksheligi: qursaq júıke tizbegindegi túıinderiniń sany az, onyń esesine júıke túıinderi, áserese jutqynshaq ústi, jutqynshaq asty túıinderi jaqsy damyǵan.
Shaıandardyń, ulýlardyń júıke júıesi negizinen osy jándikterdiń júıke júıesine uqsas.
Balyqtardan bastap júıke júıesi mı jáne julyn bolyp eki iri bólimnen turady. Mı bassúıektiń ishinde ornalasqan. Ol bes bólimnen turady: aldyńǵy mı, aralyq mı, ortańǵy mı, mıshyq, sopaqsha mı. Sopaqsha mı omyrtqa jotasynyń ózeginde ornalasqan julynmen jalǵasady. Mı men julyn kóptegen júıke tarmaqtary arqyly balyq denesiniń barlyq múshelerimen baılanysady.
Balyqtyń minez - qylyǵynda shartsyz jáne shartty reflekster bilinedi. Balyq ýyldyryqtan shyǵyp, ózdiginen tirshilik ete bastaǵanda jemin izdep, taýyp jeıdi. Buny oǵan eshkim úıretken joq. Bul týa paıda bolǵan shartsyz refleks. Eger akvarıýmdaǵy shabaqtardy áýeli sham jaǵyp, sodan keıin akvarıýmnyń bir buryshyna jem tastasa, shabaqtar ol jemdi birden kóredi de, kelip jeı bastaıdy. Osylaı 2 - 3 ret qorektendirip, keleside jem tastamaı - aq tek sham jansa, olar sol buryshqa júzip kelip, jınalyp jem izdeıdi. Muny shartty nemese júre paıda bolǵan refleks deıdi.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
