Omyrtqaly janýarlardyń qozǵalýy
Sabaq: 43
Taqyryby: § 45. Omyrtqaly janýarlardyń qozǵalýy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń qozǵalý múshelerin, olardyń árbir klasynyń ózindik erekshelikterin túsindirý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Qozǵalýdyń janýar tirshiliginde qandaı mańyzy bar? (1 - 2 mysalmen qysqasha áńgimeleńder).
Gıdra qalaı oryn aýystyryp qozǵalady? (taqtaǵa syzbasyn jasap kórsetýge bolady).
Baqulýmen júrgizgen jumysqa, baqylaǵandaryńa súıenip bylqyldaqdeneliler qalaı qozǵalatynyn áńgimelep taldańdar.
Dıqandar, baý - baqsha ósiretinder túsim alýdaǵy shubalshańnyń rólin joǵary baǵalaıdy. Sebebi nede?
Reaktıvti tásilmen qozǵalý qaı janýarlarǵa tán? Mundaı tásilmen qozǵalý olarda qalaı júzege asady?
Býnaqdeneliler qandaı múshelerdiń kómegimen qalaı qozǵalady?
Býnaqdenelilerdiń jáne órmekshilerdiń ishinde ushyp, oryn aýystyryp qozǵalatyndary bar. Jándikterdiń osy eki túriniń ushýyndaǵy aıyrmashylyǵy nede?
Tirek - qımyl júıesinde janýarlardyń oryn aýystyryp qozǵalýynda bulshyqet qandaı qyzmet atqarady? Jaýap naqtyly, dáleldi bolý úshin ulý, shubalshańdy mysalǵa alýǵa bolady.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Omyrtqaly janýarlardyń qozǵalý músheleri júıesimen tanysýdy balyqtan bastaıyq.
Balyq sýda tirshilik etetini belgili. Sondyqtan onyń sý ishinde erkin qozǵalýyn qamtamasyz etetin músheleri men músheler júıesi jaqsy jetilgen.
Kóptegen balyqtardyń dene pishini sýda júzýge beıimdelgen. Bas jaǵy súıirlene bitip, tulǵaǵa qaraı dóńestenip jýandaıdy, quıryǵyna qaraı jińishkeredi. Quıryǵy júzbeqanatpen aıaqtalady. Eki búıiri sál qysyńqy bolady. Denesi súıekti qabyrshaqpen qaptalǵan. Ár qabyrshaqtyń artqy jıegi kelesi qabyrshaqtyń aldyńǵy jıegine japsarlasa ornalasady.
Balyqtyń quıryq júzbeqanatynan basqa bir jup kókirek, bir jup qursaq júzbeqanattary bar. Al quıryq, bir nemese eki arqa jáne bir quıryqasty (anal) júzbeqanattary syńar bolady.
Alǵa qaraı júzgende quıryq júzbeqanaty negizgi ról atqarady. Balyq kókirek jáne qursaq júzbeqanattarynyń kómegimen sýdyń tómengi qabatyna túsip, betki qabatqa kóteriledi, ári denesiniń tepe - teńdigin saqtaıdy. Quıryqasty júzbeqanaty deneni berik ustaýǵa kómektesedi.
Balyqtyń sý ishinde kúrdeli qımyldar jasaýyna bulshyqetteri járdemdesedi. Ásirese tulǵasy men quıryqtaǵy bulshyqetter jaqsy jetilgen. Onyń sebebin ózderiń oılanyńdar.
Kóptegen balyqtarda (sazan, alabuǵa, tuqy jáne t. b.) júzýin retteıtin torsyldaq bar. Torsyldaq qan tamyrlardan bólinetin gazdardyń qospasyna tolǵan kezde balyqtyń menshikti salmaǵy azaıyp, sý betine jeńil kóteriledi. Torsyldaq ishindegi gazdyń kólemi azaıǵanda, dene salmaǵy artyp, balyq sý túbine qaraı batady.
Torsyldaq keıbir balyqtarda – dybys tolqynyn kúsheıtetin rezonator, al keıbir balyqtarda dybys shyǵaratyn múshe retinde jumys isteıdi.
Qosmekendiler – qurlyqta tirshilik etýge beıimdelgen alǵashqy omyrtqaly janýarlar. Osyǵan baılanysty kóptegen túrlerinde eki jup aıaǵy bar, olardyń artqy aıaqtary uzyn bolady. Sondyqtan olar sekirip qozǵalady. Baqa sıaqty tirshiligi jartylaı sýmen baılanysty túrlerinde aıaqtarynyń artqy jubyndaǵy saýsaqtarynyń arasynda terili júzbejarǵaq bolady.
Aıaqtary negizinen úsh bólimnen turady. Aldyńǵy aıaqta – qar, bilek jáne alaqan, artqy aıaqta san, sıraq jáne taban bólimderi bar. Alaqany tórt saýsaqty, tabany bes saýsaqty. Aıaq súıekteri osy úsh bólimge sáıkes keledi. Aldyńǵy aıaqta toqpan jilik, kári jilik jáne alaqan, saýsaq súıekteri bolady. Artqy aıaqta ortan jilik, asyqty jilik jáne taban súıekteri bar. Bular ózara býyn arqyly, omyrtqa jotasymen eki beldeý arqyly baılanysady. Iyq beldeýi buǵanadan, qarǵa súıekten jáne jaýyrynnan túziledi. Jambas beldeý ózara bitisip ketken, bir sheti omyrtqa jotasymen, ekinshi jaǵy ortan jilikpen baılanysady.
Qosmekendilerdiń tirek - qımyl júıesiniń qurylysyna tolyq toqtalýymyzdyń sebebi – jorǵalaýshylardyń, qustardyń, sútqorektilerdiń tirek - qımyl júıeleri qańqalarynyń qurylysy bir - birimen uqsas. Árıne, qalaı qozǵalatynyna baılanysty ár túrdiń ózine tán erekshelikteri bar.
Mysaly, kesirtkeniń aıaqtary deneni joǵary kótere almaıtyn, qysqa bolady da, aıaqtaryna quıryǵy kómektesedi. Jylandarda aıaq bolmaıdy.
Qustardyń aldyńǵy aıaqtary qanatqa aınalǵan. Qanattyń qalaqshasyn túzetin uzyn qaýyrsyndar – qanatty qaǵýshy qaýyrsyndar dep atalady. Qanat ústindegi iri qaǵýshy qaýyrsyndar deneni aýada ustaıtyn qalyqtaý betin qurady. Quıryqtaǵy iri qaýyrsyndar – qustyń ushý baǵytyn ózgertýge jáne qonǵan kezde ushýdy baıaýlatýǵa járdemdesetin baǵyttaýshy qaýyrsyndar.
Qustyń belomyrtqalary, segizkóz ben quıryqtyń aldyńǵy omyrtqalary bir - birimen jáne jambas súıekteri tutasyp, qozǵalmaıtyndaı bolyp baılanysady. Olar denege, artqy aıaqtarǵa berik, myqty tirek bolyp tabylady.
Sútqorektilerdiń tirek - qımyl júıesiniń qurylysy qosmekendiler men jorǵalaýshylarǵa uqsas. Árıne ár túrdiń qozǵalýy, soǵan baılanysty tirek - qımyl júıesiniń ózine tán erekshelikteri bar.
№19 - zerthanalyq jumys.
Taqyryby: Qustar men sútqorektilerdiń syrtqy qurylysyndaǵy jáne qańqasy
Maqsaty: Qustar men sútqorektilerdiń syrtqy qurylysyndaǵy jáne qańqasyndaǵy uqsastyqtar men keıbir erekshelikterin zertteý.
Qural - jabdyqtar: qus (uzaq ne basqa) pen sútqorektiniń tulyptary (bolsa ár 4 - 5 oqýshyǵa birden, bolmasa muǵalimniń qasyndaǵy ońasha ústelge, ár oqýshy kelip kóretindeı bireýi qoıylady), qurastyrylǵan qańqalary, keıbir jekelegen súıekteri (qabyrǵa, jilik, omyrtqa, t. b.), qus qaýyrsyndary. Taqtaǵa ilingen qus pen sútqorektiniń syrtqy qurylysy men qańqalarynyń kesteleri.
Tolyq nusqasyn júkteý
Taqyryby: § 45. Omyrtqaly janýarlardyń qozǵalýy
Sabaqtyń maqsaty: omyrtqaly janýarlardyń qozǵalý múshelerin, olardyń árbir klasynyń ózindik erekshelikterin túsindirý; túrli tárbıelik sharalardyń áserimen oqýshy tulǵasynda jaǵymdy ózgeristerge jetý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirmeli
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan
İ Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
Qozǵalýdyń janýar tirshiliginde qandaı mańyzy bar? (1 - 2 mysalmen qysqasha áńgimeleńder).
Gıdra qalaı oryn aýystyryp qozǵalady? (taqtaǵa syzbasyn jasap kórsetýge bolady).
Baqulýmen júrgizgen jumysqa, baqylaǵandaryńa súıenip bylqyldaqdeneliler qalaı qozǵalatynyn áńgimelep taldańdar.
Dıqandar, baý - baqsha ósiretinder túsim alýdaǵy shubalshańnyń rólin joǵary baǵalaıdy. Sebebi nede?
Reaktıvti tásilmen qozǵalý qaı janýarlarǵa tán? Mundaı tásilmen qozǵalý olarda qalaı júzege asady?
Býnaqdeneliler qandaı múshelerdiń kómegimen qalaı qozǵalady?
Býnaqdenelilerdiń jáne órmekshilerdiń ishinde ushyp, oryn aýystyryp qozǵalatyndary bar. Jándikterdiń osy eki túriniń ushýyndaǵy aıyrmashylyǵy nede?
Tirek - qımyl júıesinde janýarlardyń oryn aýystyryp qozǵalýynda bulshyqet qandaı qyzmet atqarady? Jaýap naqtyly, dáleldi bolý úshin ulý, shubalshańdy mysalǵa alýǵa bolady.
İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Omyrtqaly janýarlardyń qozǵalý músheleri júıesimen tanysýdy balyqtan bastaıyq.
Balyq sýda tirshilik etetini belgili. Sondyqtan onyń sý ishinde erkin qozǵalýyn qamtamasyz etetin músheleri men músheler júıesi jaqsy jetilgen.
Kóptegen balyqtardyń dene pishini sýda júzýge beıimdelgen. Bas jaǵy súıirlene bitip, tulǵaǵa qaraı dóńestenip jýandaıdy, quıryǵyna qaraı jińishkeredi. Quıryǵy júzbeqanatpen aıaqtalady. Eki búıiri sál qysyńqy bolady. Denesi súıekti qabyrshaqpen qaptalǵan. Ár qabyrshaqtyń artqy jıegi kelesi qabyrshaqtyń aldyńǵy jıegine japsarlasa ornalasady.
Balyqtyń quıryq júzbeqanatynan basqa bir jup kókirek, bir jup qursaq júzbeqanattary bar. Al quıryq, bir nemese eki arqa jáne bir quıryqasty (anal) júzbeqanattary syńar bolady.
Alǵa qaraı júzgende quıryq júzbeqanaty negizgi ról atqarady. Balyq kókirek jáne qursaq júzbeqanattarynyń kómegimen sýdyń tómengi qabatyna túsip, betki qabatqa kóteriledi, ári denesiniń tepe - teńdigin saqtaıdy. Quıryqasty júzbeqanaty deneni berik ustaýǵa kómektesedi.
Balyqtyń sý ishinde kúrdeli qımyldar jasaýyna bulshyqetteri járdemdesedi. Ásirese tulǵasy men quıryqtaǵy bulshyqetter jaqsy jetilgen. Onyń sebebin ózderiń oılanyńdar.
Kóptegen balyqtarda (sazan, alabuǵa, tuqy jáne t. b.) júzýin retteıtin torsyldaq bar. Torsyldaq qan tamyrlardan bólinetin gazdardyń qospasyna tolǵan kezde balyqtyń menshikti salmaǵy azaıyp, sý betine jeńil kóteriledi. Torsyldaq ishindegi gazdyń kólemi azaıǵanda, dene salmaǵy artyp, balyq sý túbine qaraı batady.
Torsyldaq keıbir balyqtarda – dybys tolqynyn kúsheıtetin rezonator, al keıbir balyqtarda dybys shyǵaratyn múshe retinde jumys isteıdi.
Qosmekendiler – qurlyqta tirshilik etýge beıimdelgen alǵashqy omyrtqaly janýarlar. Osyǵan baılanysty kóptegen túrlerinde eki jup aıaǵy bar, olardyń artqy aıaqtary uzyn bolady. Sondyqtan olar sekirip qozǵalady. Baqa sıaqty tirshiligi jartylaı sýmen baılanysty túrlerinde aıaqtarynyń artqy jubyndaǵy saýsaqtarynyń arasynda terili júzbejarǵaq bolady.
Aıaqtary negizinen úsh bólimnen turady. Aldyńǵy aıaqta – qar, bilek jáne alaqan, artqy aıaqta san, sıraq jáne taban bólimderi bar. Alaqany tórt saýsaqty, tabany bes saýsaqty. Aıaq súıekteri osy úsh bólimge sáıkes keledi. Aldyńǵy aıaqta toqpan jilik, kári jilik jáne alaqan, saýsaq súıekteri bolady. Artqy aıaqta ortan jilik, asyqty jilik jáne taban súıekteri bar. Bular ózara býyn arqyly, omyrtqa jotasymen eki beldeý arqyly baılanysady. Iyq beldeýi buǵanadan, qarǵa súıekten jáne jaýyrynnan túziledi. Jambas beldeý ózara bitisip ketken, bir sheti omyrtqa jotasymen, ekinshi jaǵy ortan jilikpen baılanysady.
Qosmekendilerdiń tirek - qımyl júıesiniń qurylysyna tolyq toqtalýymyzdyń sebebi – jorǵalaýshylardyń, qustardyń, sútqorektilerdiń tirek - qımyl júıeleri qańqalarynyń qurylysy bir - birimen uqsas. Árıne, qalaı qozǵalatynyna baılanysty ár túrdiń ózine tán erekshelikteri bar.
Mysaly, kesirtkeniń aıaqtary deneni joǵary kótere almaıtyn, qysqa bolady da, aıaqtaryna quıryǵy kómektesedi. Jylandarda aıaq bolmaıdy.
Qustardyń aldyńǵy aıaqtary qanatqa aınalǵan. Qanattyń qalaqshasyn túzetin uzyn qaýyrsyndar – qanatty qaǵýshy qaýyrsyndar dep atalady. Qanat ústindegi iri qaǵýshy qaýyrsyndar deneni aýada ustaıtyn qalyqtaý betin qurady. Quıryqtaǵy iri qaýyrsyndar – qustyń ushý baǵytyn ózgertýge jáne qonǵan kezde ushýdy baıaýlatýǵa járdemdesetin baǵyttaýshy qaýyrsyndar.
Qustyń belomyrtqalary, segizkóz ben quıryqtyń aldyńǵy omyrtqalary bir - birimen jáne jambas súıekteri tutasyp, qozǵalmaıtyndaı bolyp baılanysady. Olar denege, artqy aıaqtarǵa berik, myqty tirek bolyp tabylady.
Sútqorektilerdiń tirek - qımyl júıesiniń qurylysy qosmekendiler men jorǵalaýshylarǵa uqsas. Árıne ár túrdiń qozǵalýy, soǵan baılanysty tirek - qımyl júıesiniń ózine tán erekshelikteri bar.
№19 - zerthanalyq jumys.
Taqyryby: Qustar men sútqorektilerdiń syrtqy qurylysyndaǵy jáne qańqasy
Maqsaty: Qustar men sútqorektilerdiń syrtqy qurylysyndaǵy jáne qańqasyndaǵy uqsastyqtar men keıbir erekshelikterin zertteý.
Qural - jabdyqtar: qus (uzaq ne basqa) pen sútqorektiniń tulyptary (bolsa ár 4 - 5 oqýshyǵa birden, bolmasa muǵalimniń qasyndaǵy ońasha ústelge, ár oqýshy kelip kóretindeı bireýi qoıylady), qurastyrylǵan qańqalary, keıbir jekelegen súıekteri (qabyrǵa, jilik, omyrtqa, t. b.), qus qaýyrsyndary. Taqtaǵa ilingen qus pen sútqorektiniń syrtqy qurylysy men qańqalarynyń kesteleri.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
