Japyraq
Qyzylorda oblysy,
Qazaly aýdany, Áıteke bı kenti
№266 mektep-lıseı bıologıa páni muǵalimi Ǵ. Aryqbaev.
Sabaqtyń taqyryby: «JAPYRAQ»
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylardyń japyraqtyń qurylysyn, pishinine baılanysty, japyraq taqtasyna baılanysty formalaryn, júıkelenýin, sabaqqa ornalasý túrlerin tanytý.
Damytýshylyǵy: Ár oqýshynyń bilimdilik, ujymshyldyq qabiletin oıatý, este saqtaý, oı-órisin damytý.
Bilimdiligi: Japyraqtyń túrlerin, qyzmetin, qurylysy men saǵaq arasyndaǵy baılanysy týraly oqýshylardyń bilimin júıeleý jáne tolyqtyrý.
Dúnıetanymdyq sıpattama qortyndy jasaýǵa baýlý.
Tárbıeligi: Ózin-ózi basqarýǵa jeteleý jáne kópshil, uıymshyl bolýǵa baýlý. Tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Keppeshópter, slaıdtar, tirek-syzbalar, japyraqtyń túrleri: romby, júrek, jebe, búırek, qylqandy japyraqtar.
Sabaqtyń ádisi: STO boıynsha.
Sabaq barysy:
1. Uıymdastyrý.
2. Jańa sabaqty meńgertý.
3. Úı tapsyrmasyn suraý.
4. Baǵalaý.
İ Oı qozǵaý. (oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn oıatý. )
Jaıqaltsa jasyl jelek japyraǵyn,
Ajarlanyp ketedi-aý atyrabym
Tabıǵattyń osyndaı sulýlyǵyn,
Saqtaýǵa barsha jandy shaqyramyn.
Japyraq qoımasy ǵoı taza aýanyń
Taza aýa qazynasy jan daýanyń
Aǵash egip, urpaqqa mıras etsek,
Alarmyz bir Allanyń myń saýabyn!
Japyraqqa zor mán berip, qaralyq,
Japyraq tur Kún nurynan nár alyp,
Japyraqtan bólinetin ottegi,
Tazartady aýamyzǵa taralyp.
İİ. Jańa sabaq:
♦ Japyraq - ósimdiktiń ósý múshesi.
♦ Japyraqtyń qyzmeti:1Aýadan kómirqyshqyl gazy men sý býyn sińirip, jaryqtyń áserinen organıkalyq zat túzý ( fotosıntez) júredi,
♦ 2. jasýshadaǵy artyq sýdy býlandyrady,
♦ 3. gaz almastyrady,
♦ 4. organıkalyq zattardy qorǵa jınaý,
♦ 5. kóbeıýge qatysady.
Órken men japyraq birge damıdy. Aldymen japyraq taqtasynyń ushy, sodan soń negizi sońynda saǵaǵy ósedi.
Japyraqtyń syrtqy qurylysy:
Japyraq taqtadan jáne saǵaqtan turady. Japyraqtyń keńeıgen bóligi-taqtasy, sabaqqa bekinetin jińishke bóligi saǵaǵy dep atalady. Saǵaǵy bolmaıtyn japyraqtardy saǵaqsyz japyraqtar deıdi. Fotosıntez, sý býlaný, gaz almasý, organıkalyq zattardy qorǵa jınaý japyraq taqtasynda júredi. Saǵaǵy japyraq julynyp túsýden saqtaıtyn berik tirek qyzmetin atqarady. saǵaq japyraq taqtasyn jaryqqa qaraı baǵyttap, buryp qozǵalý qyzmetterin atqarady. Sabaqtan saǵa arqyly qorektik zattar japyraqqa ótedi.
Ósimdikterdiń japyraq saǵaǵynyń túbinde ornalasqan ár túrli pishindi maıda japyraqshalardy bóbeshik japyraqsha deıdi. Ol japyraq taqtasynan burynyraq ósip, búrshikti zaqymdanýdan qorǵaıdy. Búrshik ashylǵan soń qýrap qalady. (Asburshaq, ıtmuryn, raýshan, bede, qaraǵan t. b). kórýge bolady.
Japyraq taqtasynyń negizi uzaryp ósip, saǵaqtyń ornyna tútik tárizdi qýsyrylady. Ony qynap deıdi. (bıdaı, júgeri, qamysta, kúrishte) t. b. bolady.
Japyraq taqtasynyń pishini:
Ósimdiktiń túrine qaraı japyraq taqtasynyń pishinderi ártúrli.
Qaraǵaı, shyrsha—ıne tárizdi qylqandy jińishke.
Bıdaı, qarabıdaı, júgeri, arpada - taspa tárizdi
Iisti shópte –kúrek tárizdi
Jóke, gúlshetende-júrek pishindi
Qusyqshópte –búırek pishindi
Shyrmaýyqta-jebe tárizdi.
Japyraqtyń ósýi, tirshilik etý uzaqtyǵy:
Japyraq aǵashtyń birjyldyq órkenine túziledi. Ósýi 30-40 kúnge sozylady. Tek qyryqqulaq pen túbirtaspa ósimdikterinde tirshiligin joıǵansha óse beredi.
Japyraqtyń tirshilik etý merzimi birneshe aıdan -15 jylǵa deıin óse beredi.
Qaraǵaı-2-4 jyl
Kavkaz samyrsyny 9-13 jyl
Tısa qylqany 6-10 jyl
Shyrshada 5-12 jyl
Tozdy emende 1-2 jyl
Qarajıdekte 1-4 jyl ósedi.
Japyraqtyń túrleri:
♦ Japyraq jaı jáne kúrdeli bolyp ekige bólinedi.
♦ Jaı japyraq - bir ǵana taqtasy bar japyraq. (terek, qaraǵash, qaıyń, aǵashtary jatsa)
Kúrdeli japyraq - bir saǵaqta 2, odan da kóp maıda japyraqshalar bolsa kúrdeli japyraq deıdi. Japyraqshalardyń árqaısysy óz aldyna jeke-jeke túsedi.
Japyraqtardyń ornalasýyna qaraı: Úsh qulaqty, saýsaq salaly, qaýyrsyn tárizdi kúrdeli dep bólinedi.
1. Úsh qulaqty kúrdeli saǵaǵynda 3 japyraqsha bolady (bede, soıa t.b.)
2. Saýsaq salaly kúrdeli saǵaǵta 5-7, odan da kóp saýsaqqa uqsap bir jerden taralyp ornalasady. (Qarasora, atbas talshyn, bóri burshaq).
3. Qaýyrsyn tárizdi kúrdeli negizgi saǵaqty boılaı eki jaǵyna birdeı qus qaýyrsyny tárizdi ornalasady.
Keıbir japyraqtardy jup, taq bolady.
Jup qaýrsyndar (asburshaq, sary qaraǵan, qoıanburshaq
Taq qaýyrsyndylar -(qyzyl mıa, aq mıa, ıtmuryn, aq qaraǵan, sheten, grek jańǵaǵy t. b).
Júıkelený:
Júıkelený dep ótkizgish shoqtardyń japyraq taqtasyna ornalasýyn aıtady.
Qyzmeti:1. japyraqqa beriktik qasıetin beredi;2. japyraq qabattaryna sý men erigen mıneraldy tuzdardy jetkiziledi
Júıkelený birneshe tıpke bólinedi:
1. Qaýyrsyn tárizdi torly júıkelený - negizgi ortalyq júıkeniń jan-jaǵynan janama júıkeler teńdeı taralady. Mysaly tal, alma, terek, almurt aǵashtary.
2. Saýsaq salaly júıkelený - ortalyq júıke bir jerden bastalyp, japyraq jıegine deıin saýsaq tárizdi salalanyp taralady. Mysaly úıeńki, úpilmálik, begonıa japyraqtary.
3. Paralel júıkeli-júıkeler japyraqtyń ushyna deıin qatarlasa sozylady. Mysaly bıdaı, júgeri ósimdikteri.
4-inshi túri doǵaly júıkelený.
Doǵaly júıkelený degenimiz japyraq taqtasynyń túbinen qatarlasa shyqqan júıkeler japyraq ushyna jetkende doǵa tárizdi bir-birimen túıisedi. Mysaly injýgúl, joljelken.
Japyraqtyń sabaqqa ornalasýy:
Japyraqtardyń sabaqqa ornalasýynda belgili bir zańdylyq bar. Buryn shyqqan japyraqtary keıingilerine kóleńke túsirmeıtindeı retpen bekinedi. Bekinýdiń 3 túri bar: kezektese, qarama-qarsy jáne toptana ornalasý.
1. Sabaqtyń ár býynda bir japyraq bolsa –kezektesip ornalasý deıdi.
2. sabaqtyń ár býynda eki japyraqtyń qarama-qarsy bolsa. Qarama-qarsy deıdi. (úıenki, gúlsheten, qalampyr, jalbyz)
3. Á býynda 3-kóp bolsa, ony toptanyp ornalasý deıdi. (saryaǵash, qyzylboıaý, talgúl, qarǵakóz)
İİİ. Bıologıalyq dıktant:
1. Japyraqtyń keńeıgen jalpaq bólimi...
2. Japyraq saǵaǵynyń ornyna tútik tárizdi ósetin bólim...
3. Japyraqsha sany jup bolsa...bolady.
4. Ótkizgish shoqtardyń japyraq taqtasynda ornalasý...dep atalady.
5. Eger bir býynda úsh nemese birneshe japyraq bolsa...... . ornalasý bolady.
6. Óń jasýshalarynda.... bolmaıdy.
7. Japyraqtyń ortańǵy jumsaq bólimindegi jasýshalar pishinine qaraı...bólinedi.
8. Sýmen mıneraldy zattar...arqyly ótedi.
9. Ylǵal az jerde ósetin japyraqtar.... bolady.
10. Fotosıntez úrdisin alǵash sıpattaǵan orys ǵalymy...
11. Qant hloroplastarda ózgerip...aınalady.
12. Itmuryn japyraǵynyń júıkelený túri...
13. Saǵaǵynyń túbine ornalasqan ár túrli pishindi maıda japyraqshalardy.... japyraq deıdi.
14. Kún energıasynyń qatysýymen bolatyn qubylys...
15. Sabaqtyń ár býynynda bir japyraq bolsa qalaı ornalasqan..
16. Japyraq jasýshasynda tyǵyz ornalaspaı arasynda keńistikter bolsa...jasýshasy dep atalady.
Baǵalaý:
Úı tapsyrmasy: Japyraqty oqý, № 23, 24, 25, 26, 27. sýretterdý salý:
Qazaly aýdany, Áıteke bı kenti
№266 mektep-lıseı bıologıa páni muǵalimi Ǵ. Aryqbaev.
Sabaqtyń taqyryby: «JAPYRAQ»
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylardyń japyraqtyń qurylysyn, pishinine baılanysty, japyraq taqtasyna baılanysty formalaryn, júıkelenýin, sabaqqa ornalasý túrlerin tanytý.
Damytýshylyǵy: Ár oqýshynyń bilimdilik, ujymshyldyq qabiletin oıatý, este saqtaý, oı-órisin damytý.
Bilimdiligi: Japyraqtyń túrlerin, qyzmetin, qurylysy men saǵaq arasyndaǵy baılanysy týraly oqýshylardyń bilimin júıeleý jáne tolyqtyrý.
Dúnıetanymdyq sıpattama qortyndy jasaýǵa baýlý.
Tárbıeligi: Ózin-ózi basqarýǵa jeteleý jáne kópshil, uıymshyl bolýǵa baýlý. Tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń kórnekiligi: Keppeshópter, slaıdtar, tirek-syzbalar, japyraqtyń túrleri: romby, júrek, jebe, búırek, qylqandy japyraqtar.
Sabaqtyń ádisi: STO boıynsha.
Sabaq barysy:
1. Uıymdastyrý.
2. Jańa sabaqty meńgertý.
3. Úı tapsyrmasyn suraý.
4. Baǵalaý.
İ Oı qozǵaý. (oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn oıatý. )
Jaıqaltsa jasyl jelek japyraǵyn,
Ajarlanyp ketedi-aý atyrabym
Tabıǵattyń osyndaı sulýlyǵyn,
Saqtaýǵa barsha jandy shaqyramyn.
Japyraq qoımasy ǵoı taza aýanyń
Taza aýa qazynasy jan daýanyń
Aǵash egip, urpaqqa mıras etsek,
Alarmyz bir Allanyń myń saýabyn!
Japyraqqa zor mán berip, qaralyq,
Japyraq tur Kún nurynan nár alyp,
Japyraqtan bólinetin ottegi,
Tazartady aýamyzǵa taralyp.
İİ. Jańa sabaq:
♦ Japyraq - ósimdiktiń ósý múshesi.
♦ Japyraqtyń qyzmeti:1Aýadan kómirqyshqyl gazy men sý býyn sińirip, jaryqtyń áserinen organıkalyq zat túzý ( fotosıntez) júredi,
♦ 2. jasýshadaǵy artyq sýdy býlandyrady,
♦ 3. gaz almastyrady,
♦ 4. organıkalyq zattardy qorǵa jınaý,
♦ 5. kóbeıýge qatysady.
Órken men japyraq birge damıdy. Aldymen japyraq taqtasynyń ushy, sodan soń negizi sońynda saǵaǵy ósedi.
Japyraqtyń syrtqy qurylysy:
Japyraq taqtadan jáne saǵaqtan turady. Japyraqtyń keńeıgen bóligi-taqtasy, sabaqqa bekinetin jińishke bóligi saǵaǵy dep atalady. Saǵaǵy bolmaıtyn japyraqtardy saǵaqsyz japyraqtar deıdi. Fotosıntez, sý býlaný, gaz almasý, organıkalyq zattardy qorǵa jınaý japyraq taqtasynda júredi. Saǵaǵy japyraq julynyp túsýden saqtaıtyn berik tirek qyzmetin atqarady. saǵaq japyraq taqtasyn jaryqqa qaraı baǵyttap, buryp qozǵalý qyzmetterin atqarady. Sabaqtan saǵa arqyly qorektik zattar japyraqqa ótedi.
Ósimdikterdiń japyraq saǵaǵynyń túbinde ornalasqan ár túrli pishindi maıda japyraqshalardy bóbeshik japyraqsha deıdi. Ol japyraq taqtasynan burynyraq ósip, búrshikti zaqymdanýdan qorǵaıdy. Búrshik ashylǵan soń qýrap qalady. (Asburshaq, ıtmuryn, raýshan, bede, qaraǵan t. b). kórýge bolady.
Japyraq taqtasynyń negizi uzaryp ósip, saǵaqtyń ornyna tútik tárizdi qýsyrylady. Ony qynap deıdi. (bıdaı, júgeri, qamysta, kúrishte) t. b. bolady.
Japyraq taqtasynyń pishini:
Ósimdiktiń túrine qaraı japyraq taqtasynyń pishinderi ártúrli.
Qaraǵaı, shyrsha—ıne tárizdi qylqandy jińishke.
Bıdaı, qarabıdaı, júgeri, arpada - taspa tárizdi
Iisti shópte –kúrek tárizdi
Jóke, gúlshetende-júrek pishindi
Qusyqshópte –búırek pishindi
Shyrmaýyqta-jebe tárizdi.
Japyraqtyń ósýi, tirshilik etý uzaqtyǵy:
Japyraq aǵashtyń birjyldyq órkenine túziledi. Ósýi 30-40 kúnge sozylady. Tek qyryqqulaq pen túbirtaspa ósimdikterinde tirshiligin joıǵansha óse beredi.
Japyraqtyń tirshilik etý merzimi birneshe aıdan -15 jylǵa deıin óse beredi.
Qaraǵaı-2-4 jyl
Kavkaz samyrsyny 9-13 jyl
Tısa qylqany 6-10 jyl
Shyrshada 5-12 jyl
Tozdy emende 1-2 jyl
Qarajıdekte 1-4 jyl ósedi.
Japyraqtyń túrleri:
♦ Japyraq jaı jáne kúrdeli bolyp ekige bólinedi.
♦ Jaı japyraq - bir ǵana taqtasy bar japyraq. (terek, qaraǵash, qaıyń, aǵashtary jatsa)
Kúrdeli japyraq - bir saǵaqta 2, odan da kóp maıda japyraqshalar bolsa kúrdeli japyraq deıdi. Japyraqshalardyń árqaısysy óz aldyna jeke-jeke túsedi.
Japyraqtardyń ornalasýyna qaraı: Úsh qulaqty, saýsaq salaly, qaýyrsyn tárizdi kúrdeli dep bólinedi.
1. Úsh qulaqty kúrdeli saǵaǵynda 3 japyraqsha bolady (bede, soıa t.b.)
2. Saýsaq salaly kúrdeli saǵaǵta 5-7, odan da kóp saýsaqqa uqsap bir jerden taralyp ornalasady. (Qarasora, atbas talshyn, bóri burshaq).
3. Qaýyrsyn tárizdi kúrdeli negizgi saǵaqty boılaı eki jaǵyna birdeı qus qaýyrsyny tárizdi ornalasady.
Keıbir japyraqtardy jup, taq bolady.
Jup qaýrsyndar (asburshaq, sary qaraǵan, qoıanburshaq
Taq qaýyrsyndylar -(qyzyl mıa, aq mıa, ıtmuryn, aq qaraǵan, sheten, grek jańǵaǵy t. b).
Júıkelený:
Júıkelený dep ótkizgish shoqtardyń japyraq taqtasyna ornalasýyn aıtady.
Qyzmeti:1. japyraqqa beriktik qasıetin beredi;2. japyraq qabattaryna sý men erigen mıneraldy tuzdardy jetkiziledi
Júıkelený birneshe tıpke bólinedi:
1. Qaýyrsyn tárizdi torly júıkelený - negizgi ortalyq júıkeniń jan-jaǵynan janama júıkeler teńdeı taralady. Mysaly tal, alma, terek, almurt aǵashtary.
2. Saýsaq salaly júıkelený - ortalyq júıke bir jerden bastalyp, japyraq jıegine deıin saýsaq tárizdi salalanyp taralady. Mysaly úıeńki, úpilmálik, begonıa japyraqtary.
3. Paralel júıkeli-júıkeler japyraqtyń ushyna deıin qatarlasa sozylady. Mysaly bıdaı, júgeri ósimdikteri.
4-inshi túri doǵaly júıkelený.
Doǵaly júıkelený degenimiz japyraq taqtasynyń túbinen qatarlasa shyqqan júıkeler japyraq ushyna jetkende doǵa tárizdi bir-birimen túıisedi. Mysaly injýgúl, joljelken.
Japyraqtyń sabaqqa ornalasýy:
Japyraqtardyń sabaqqa ornalasýynda belgili bir zańdylyq bar. Buryn shyqqan japyraqtary keıingilerine kóleńke túsirmeıtindeı retpen bekinedi. Bekinýdiń 3 túri bar: kezektese, qarama-qarsy jáne toptana ornalasý.
1. Sabaqtyń ár býynda bir japyraq bolsa –kezektesip ornalasý deıdi.
2. sabaqtyń ár býynda eki japyraqtyń qarama-qarsy bolsa. Qarama-qarsy deıdi. (úıenki, gúlsheten, qalampyr, jalbyz)
3. Á býynda 3-kóp bolsa, ony toptanyp ornalasý deıdi. (saryaǵash, qyzylboıaý, talgúl, qarǵakóz)
İİİ. Bıologıalyq dıktant:
1. Japyraqtyń keńeıgen jalpaq bólimi...
2. Japyraq saǵaǵynyń ornyna tútik tárizdi ósetin bólim...
3. Japyraqsha sany jup bolsa...bolady.
4. Ótkizgish shoqtardyń japyraq taqtasynda ornalasý...dep atalady.
5. Eger bir býynda úsh nemese birneshe japyraq bolsa...... . ornalasý bolady.
6. Óń jasýshalarynda.... bolmaıdy.
7. Japyraqtyń ortańǵy jumsaq bólimindegi jasýshalar pishinine qaraı...bólinedi.
8. Sýmen mıneraldy zattar...arqyly ótedi.
9. Ylǵal az jerde ósetin japyraqtar.... bolady.
10. Fotosıntez úrdisin alǵash sıpattaǵan orys ǵalymy...
11. Qant hloroplastarda ózgerip...aınalady.
12. Itmuryn japyraǵynyń júıkelený túri...
13. Saǵaǵynyń túbine ornalasqan ár túrli pishindi maıda japyraqshalardy.... japyraq deıdi.
14. Kún energıasynyń qatysýymen bolatyn qubylys...
15. Sabaqtyń ár býynynda bir japyraq bolsa qalaı ornalasqan..
16. Japyraq jasýshasynda tyǵyz ornalaspaı arasynda keńistikter bolsa...jasýshasy dep atalady.
Baǵalaý:
Úı tapsyrmasy: Japyraqty oqý, № 23, 24, 25, 26, 27. sýretterdý salý:
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Tamyr túrleri jáne tamyr júıeleri.
