InfoHub Logo

Semeı polıgony. Ondaǵy jarylystar týraly sońǵy jyldary  az aıtylyp júrgen joq. Polıgon tóńireginde bolǵan árqıly demonstrasıalar, telemarafondar, eń aqyry astanamyz Almatyda «álem saılaýshylary ıadrolyq qarýǵa qarsy»  kongresi dúnıe júziniń aq júrekti adal jandy azamattaryn mazasyzdandyrǵan ǵasyr qarýynyń qanshalyqty qaterli kúshke ıe ekendigin aıqyn ańǵartsa kerek.  Alaıda soǵan qaramastan, polıgon tóńireginde kúni búginge deıin birin – bir qarama – qaıshy eki udaı pikir qalyptasyp otyr. Onyń shyrqaǵan shyndyǵy qaısy? Osyny áli kúnge deıin basyn ashyp, ajyrata almaı júrgender az emes.

Al oǵan odaqtyq, merzimdi baspasóz betterinde, radıo, teledıdar arqyly berilgen keıbir ǵalymdar men jýrnalıserdiń ózara suhbattary  da az sebep bolyp otyrǵan joq. Tipti olardyń keıbiri jarylys áýede jáne jer ústinde ıadrolyq – synaqtar jasalǵan 1949 – 1963 jyldarda atom sáýlesine ushyraǵan adamdar jaıly derek eshqaıda saqtalmaǵan, ondaı bolǵan kúnniń ózinde, ol shamaly bolǵanǵa uqsamaıdy degen ýáj aıtady. Al bul baılammen polıgon tóńireginde týyp, erjetken, osynda ómir súrip, eńbek etken kez – kelgen adamnyń kelise almasy haq. Óıtkeni, ótken – ketkendi oı bezbeninde saralaı kelip, jarylys zardabynyń talaılardy jalmap ketkenine kóz jetkizesiń.

Ǵalymdardyń aıtysyna qaraǵanda, ashyq aspan astynda jasalǵan jarylystan soń aýaǵa taralǵan radıasıa  jelmen, jaýyn – shashynmen jerge túsedi eken. Al aýa – raıy qashanda qubylmaly bolyp keletin qyr jaǵdaıynda polıgonnyń ıeginiń astynda turǵan bizdiń aýdan túgil, odan júzdegen shaqyrym alys jatqan aımaqtarǵa, jeldiń soǵý jyldamdyǵy sekýndyna 20 – 30 metrge jetken jaǵdaıda, radıoaktıvti tozań sanaýly ýaqytta – aq salyp – jetip úlgermeı me?  Qashanda jeldiń ótinde, shúmektep jaýǵan jańbyrda, qarly boranda qoǵam malyn kóziniń qarashyǵyndaı saqtaý jolynda jan aıamaı eńbek etip júrgen malshylar qaýymy qyrdyń alaýlap atqan tańyn, janǵa jaıly qońyr samalyn, qutyryna soqqan jeli men shelektep quıǵan jańbyryn otar shetinde , qyr tósinde qarsy alady emes pe?!  Endeshe, radıasıaǵa ózgelerge qaraǵanda birinshi tap bolatyn da solar ǵoı...

Jarylys áýede jáne jer ústinde júrgizilgen sol bir jyldar da ózim jaqsy biletin úsh – tórt shopannyń qyltamaq atty daýasyz dertke ushyrap, kóz jumǵany esimde.  Solardyń biriniń kóńilin suraı kelgen adamdarǵa :

- Ata – babamyzda joq bul keseldiń qaıdan paıda bolǵanyna aqylym jetpeıdi. Bárinen de isher asyń bola tura, ashtan ólý azap eken, - degen qınalysqa toly sózderi jadymda qalypty. Odan keıin de san adamdar qyltamaqtan,ártúrli qaterli isik aýrýlarynan kóz jumyp jatty. Sol qasirettiń bul kúnde eselep arta túskenin eshkim de joqqa shyǵara almas. Sondyqtan da joǵaryda aıtylǵan ózim biletin qyltamaqtan kóz jumǵan aıaýly jandardyń bul arada esimderin atap árýaqtaryn kúńirentýdi jón kórmedim. Tek atalǵan jyldarda, ekologıalyq apattyń negizgi kózi bolyp otyrǵan zavod – fabrıkalardyń kók tiregen bıik murjalarynan kúni – túni tolassyz kóterilip jatatyn kók tútin neken – saıaq bolatyn. Mine, osydan – aq kóp jaıdy ańǵarar edik.

Tek ekiniń birine, egizdiń syńaryna túsinikti taıǵa tańba basqandaı, basy ashyq máseleniń ózin ǵylymı negizdegensip shyǵa kelý bizdiń elde ádetke aınalǵandaı. Tipti basqany bylaı qoıǵanda Chernobyl tragedıasy, sol tóńirekte turatyn halyqtyń muńy men zary úsh jyldan soń ǵana el nazaryna iligip, moıyndalýy osynyń aıǵaǵy emes pe?

Keremet – aı, qan jylaǵan halyqtyń qasiretke toly óksikti únin sol óńirde jarty esti ana jaryq dúnıege ákelgen sábıdiń jarqynshaq úni basyp kete jazdaǵanyń qaıtersiń. Osy faktini negizge alǵan ǵalymdar dúrligetin túk te joq, barlyǵy da qalypty, tipti urpaq ósirip, ósip – ónýge múmkindik bar dep jar salyp jatty emes pe?

Qalaı degenmen de sol ǵalymdardyń únine qulaq túrip, olarǵa qudaısha senetinder bizdiń  aramyzda da joq emes eken. Solardyń keıbireýleri:

- Qur daýryqpa, aıǵaıdyń qajeti ne, jarylystyń zıansyz ekendigin ǵalymdar dáleldep otyrǵan joq pa?  Olar bilmeıdi deısińder me?  Polıgondy jabý memleketke qansha zıan ekendigin nege eskermeısinder? Qarjy qaıdan tabylmaq ? Jappaı munyń ózi kezinde áldekimderdiń depýtat bolǵysy, ataq alǵysy kelip kótergen máselesi deıdi ǵoı, tipti bizdegi belsendilerdiń de ishki esebi joqtyǵyna kim kepildik bere alady? – degen sıaqty ýaq áńgime sabaqtaıdy.

Bir tańdanarlyǵy, mundaılar uly Abaı babamyzdyń « úlkenderim sóz aıtsa, bas ızeımin shybyndap» degen óleń joldaryn esimizge oraltady.

Oqyǵan - bilgen jaqsy, al oqyǵandy, estigenińdi ózindik oı tarazysyna salyp, aınala tóńireginde bolyp jatqan jaǵdaılarmen ushtastyra oı, baılam jasaý qajet emes pe. Tipti, jańaǵy syrt sózge senip, solaı deıdi ǵoı deýshilerdiń biri bolmasa, biriniń kúni keshe ǵana jasy 40 pen 50  - diń arasynda qaterli isikten, ne qyltamaqtan qaıtys bolǵan aǵaıynyna, ne aýyldasyna topyraq salýy, ne bolmasa tósek ústinde  atalǵan derttiń birimen aýyryp, ómiriniń sońǵy mınýttaryn alasuryp ótkizip jatqan adamdardyń kóńilin surap shyǵýy da múmkin ǵoı. Tek ár nárseniń baıybyna baryp,oılanbaıtynymyz ókintedi.

Qýantatyny, ondaılar az. Astanadaǵy, oblystaǵy  «Nevada  - Semeı» qozǵalysyn qoldaýshy adamdardy sóz etpeı, óz ortamyzǵa oralar bolsaq, jurtshylyq arasynda Semeı polıgonynyń qaýip – qateri jaıly shyryldap aıtyp, jumys júrgizip júrgen, soǵys, eńbek ardageri Rymtaı İzbastın, dáriger Qarlyǵash Mashrapova, aýdandyq  «Qazaq tili» qoǵamynyń tóraǵasy Alpysbek Ádilhanov, Qazaq SSR halyq depýtaty, jazýshy Ábish Kekilbaev bolǵan kezdesýde  Semeı polıgony jaıly alań kóńilderin ańǵartyp saýal qoıǵan  «Josaly»  sovhozynyń dırektory Qapen Tóleýbekov, Oktábrdiń 40 jyldyǵy atyndaǵy sovhozdyń dırektory Shaımurat Boztaevtar týraly rızalyqpen  aıtýǵa  bolar edi. Al aýdan ortalyǵynda bolǵan demonstrasıalardyń birinde eńbek ardageri, ardaqty ana Qanıpa Smaǵulova apaıdyń janaryna jas irke turyp, «óser – óner urpaǵymyz úshin polıgonnyń joıylýyn talap etemiz» - degen álsiz úni zor dúmpý týǵyzdy.

Joǵaryda atalǵan kezdesýde  Baıanaýyl astyq qabyldaý pýnktiniń dırektory Zorken Mahanov atamyz kompensasıaǵa  40 prosent berile qalǵan jaǵdaıda sol qarajatqa osy kúngi talapqa saı qural – jabdyqtarmen jaraqtalǵan emhana, aýrýhana salynsa degen usynys aıtqan  joq pa. Bul birdiń emes, myńnyń pikiri desek, bálkim, úlken qatelik te bola qoımas.

Keıingi kezge deıin polıgondaǵy jarylystarǵa baılanysty bizdiń aýdan turǵyndarynyń zardap shegip otyrǵandyǵy moıyndalmaı keldi. Tek «Nevada – Semeı» qozǵalysynyń jergilikti aktıvıseri men Qazaqstan Kompartıasy aýdandyq komıteti bul máseleni júıeli túrde, asqan qajyr – qaırat jumsaı otyryp, joǵarǵy oryndarǵa jetkizýde . Alaıda ázirshe oń ózgerister sezilmeýde.

Al Semeı polıgonynyń bizdiń aýdanǵa qatystylyǵy máselesi tóńireginde sóz qozǵaıtyn bolsaq, bul arada basyn ashyp alatyn jaıdyń biri – aýdan aımaǵynyń polıgonmen shekaralas jatýymen qatar, sekseninshi jyldardyń basynda qurǵaqshylyq bolyp, shóp óspeı qalýy saldarynan  Oktábrdiń 40 jyldyǵy, S. Toraıǵyrov atyndaǵy, « Iýjnyı» jáne birqatar sovhozdardyń pishenshi – mehanızatorlary atalǵan polıgon aımaǵynda turyp, jem – shóp ázirleıdi. Daıyndalǵan jemshópti tasyp alýǵa ondaǵan transport, júzdegen adamdar jumyldyryldy...

Jarylystan paıda bolǵan shuńqyrdaǵy radıasıanyń mólsheri 1100 mıkrorentgen bolsa, oǵan taıaý jerdegi Egindibulaq aýdanynyń sharýashylyqtary shóp daıyndaıtyn kórinedi. «Bulardyń shabyndyqtaryndaǵy radıasıa 100 -150 mıkrorentgen dengeıinde» dep jazdy Qaraǵandy oblystyq «Ortalyq Qazaqstan» gazeti óziniń  1990 jylǵy 13 shildedegi № 161 sanynda. Al osy atalǵan aımaqta bizdiń aýdannyń pishenshi – mehanızatorlary da jemshóp daıyndaǵan, tipti olar sóz bolyp otyrǵan shuńqyrlarǵa jınalǵan sýlarǵa túsip jatty. Olardyń arasynda mektep oqýshylary da az emes edi. Jemshóp daıyndaýshy mehanızatorlarǵa bul jerde bolyp, birshama ýaqyt turyp, jumys isteý «ásirese sol kezdegi balalarǵa»  eshbir izsiz, zıansyz ótse , oǵan biz óte qýanyshtymyz. Alaıda atalǵan gazettegi derekterdi oqý kóńilge birshama qobaljý uıalatyp, qolǵa qalam alǵyzǵanyn nesine jasyraıyq.                                                        

«Amanat» gazeti.

Súleımen Baıazıtov

                                     

 

 

 

 

---