Jat qylyqtan jıren
«Jat qylyqtan jıren» taqyrybyndaǵy synyptan tys shara.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Qazaqtyń el aldyndaǵy abyroı, bedeli, qadir - qasıetiniń jaqsylyǵy
dáýletimen ǵana emes, urpaqtarynyń ónegeli ómirimen ólshenetindigin, eldiń eldigin kórsetetin, jerdiń, eldiń ıesi ózderi ekendikterin uǵyndyrý.
2. Jaman men jaqsynyń aıyrmasyn uǵyndyrý.
3. Temekiniń óz aǵzasyna, aınalaǵa keltiretin zıanyn uǵyndyrý.
4. Shylym shegýshilerge ymyrasyz bolýǵa, salaýattylyqqa, zıandy jat qylyqtardan aýlaq bolýǵa tárbıeleý.
5. Bilimderin, dúnıetanymdaryn keńeıtý.
6. Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý.
Sabaq ótkizý ádisi: Pikir alysý sabaǵy.
Sabaq jabdyǵy: Kitap, gazet - jýrnal materıaldary, slaıdtar, ınteraktıvti taqta.
Sabaq barysy.
İ. Uıymdastyrý bólimi.
Muǵalimniń kirispe áńgimesi.
- Qazaqtyń el aldyndaǵy abyroı - bedeli, qadir - qasıetiniń jaqsylyǵy dáýletimen ǵana emes, urpaqtarynyń ónegeli ómirimen ólshenedi. Qazir biz ǵasyrlar toǵysynda ómir súrip otyrmyz. HHİ ǵasyr tabaldyryǵyn attaǵanymyzǵa da kóp bolǵan joq.
Búgingi jastar arasynda temeki men ishimdikke áýestenýshiler kóbeıip barady, ǵasyr indetine aınalǵan esirtki de etek alyp barady. Prezıdenttiń baǵdarlamasynda jastarǵa aıyryqsha synnyń aıtylýy osyndaıdan týyndaıtyn jaǵdaılar.
Elbasy N. Á. Nazarbaev Qazaqstan Halqyna Joldaýynda «Jalpy adamdar nelikten óz densaýlyǵyn qurtyp ony ýlandyrýǵa tózimmen qaraý tıis. Men barlyqtaryńyzdy shylym shegýshilerge ymyrasyz bolýǵa shaqyramyn» dep esirtki, shylym, ishimdik sıaqty densaýlyqqa zıan keltiretin ádetterge qarsy kúrestiń mańyzyn ashyp aıtqany belgili.
«Jaman ádet juqpaly aýrýlardaı». Sol jaman ádet - qylyqtardy boıymyzǵa juqtyrmaý úshin kúrese bilýimiz kerek. Úndi halqynyń tamasha bir maqaly bar, «Jaqsy men jamannyń aıyrmasy sıyr men jylannyń aıyrmasyndaı, biri shópti sútke aınaldyrsa, al ekinshisi shópti ýǵa aınaldyrady» degen. Temeki de dál sondaı ýlaýshy.
İİ. Negizgi bólim.
Temekiniń shyǵý tarıhy, zıany týraly.
1 - oqýshy.
Temekiniń áý bastaǵy otany Amerıka ekeni barshamyzǵa aıan. Temeki alqa tuqymdastaryna jatatyn ósimdik. Temeki ósimdigin Eýropaǵa 1583 jyly Hrıstofor Kolýmb ákelgen. Temeki hosh ıisine baılanysty eń alǵash sándik ósimdik retinde aýlalarda, saıabaqtarda ósirildi. Saıahatshylar temeki shekken kezde bar nárseni umytyp, masań sezim keshkenderin sezgen. Sóıtip temeki shegýdi úndisterden úırenedi de, keıinnen búkil Eýropaǵa taraıdy. Bul kúnderi temeki jyl saıyn san myńdaǵan adamdardyń ómirin merziminen buryn qıyp túsetin asa qaýipti dertke aınaldy. Temekiniń bir talynda 1 mg nıkotın, 1, 5 mg amıak, 15 mg shaıyr, 20 mg kómirtegi oksıdteri, efır maıy, sanıl qyshqyly, azot bolady. Temeki tútininde kúıeniń mıllıondaǵan bólshekteri bolady. Kúnine 20 tal temeki tartqan adam 20 jyl ishinde ókpesine tútinmen birge 6 kg kúıe shóktiredi eken.
2 - oqýshy.
Temeki tútininde radıoaktıvti polonıı bar ekeni anyqtaldy. Ony temeki ósimdikteriniń tamyrlary topyraqtaǵy fosfatty tyńaıtqyshtardan alady. Temeki tútinindegi nıkotın bolsa, júrek qan tamyrlaryn taryltady. Temekiniń 1 talyn tartqan adam 0, 4 - 3, 5 mg ýly nıkotın qabyldaıdy. Temeki quramyndaǵy eń zardaby aýyry nıkotın ýy. Onyń bulaı atalýyna alǵash Fransıaǵa temekini alyp kelgen fransýzdyń Portýgalıadaǵy elshisi Jan Nıkonyń esimi sebep bolǵan.
Temeki quramyndaǵy ýly zattardyń aǵzaǵa tıgizetin áseri, odan taralatyn aýrýlar.
3 - oqýshy.
Adam alǵash ret temeki tartqanda odan ýlanady, basy aınalady, júregi qaǵady, qusady, qol - aıaǵy dirildeıdi. Temeki tynys alý músheleriniń bárine zıandy áser etedi. Nıkotın tynys alý joldarynyń silemeıli qabyqshasyn titirkendirip, ony qabyndyrady. Sóıtip qorǵanyshtyq qasıeti nasharlaıdy. Oǵan mıkrobtar ońaı enedi, sýyq tıip t. b. tez aýyrady. Nıkotın qan tamyrlaryn taryltady. Ókpe, rak aýrýlaryna shaldyqtyrady, ókpedegi rak aýrýlarynyń 97 paıyzy shylym shegetinder., gaz almasý buzylady, ókpede aýrý týǵyzatyn mıkrobtarǵa, ıaǵnı týberkýlez taıaqshalarynyń kóbeıýine jaǵdaı týady.
4 - oqýshy.
Temeki tútininde radıoaktıvti zattar da bolady. Kúnine 1 qorap temeki tartqan adam mólsherden artyq 3, 5 sáýlelenýge ushyraıdy. Ár temekide 15 - ke jýyq ár túrli konserogendik zattar kezdesedi. Kúnine 1 qorap temeki tartqan adam jylyna ókpesine 1l qara maı jınaıdy. Únemi temeki tartqan adamnyń organızmi únemi nıkotındi qajet etip turady.
Statısıkalyq málimetter ne deıdi?
5 - oqýshy.
Ókpeniń qaterli isigimen aýyratyndardyń 80 %- y temeki tartatyndar, tartpaıtyndarǵa qaraǵanda tartatyndar arasynda uıqy beziniń qaterli isigimen aýyratyndar 2 - 5 ese joǵary. 70 %- ǵa jýyǵy ólim - jitimge beıim bolady.
6 - oqýshy.
Búkil dúnıe júzinde 1 mlrd adam temeki tartady. Temeki zardabynan adam kúnine 10 myń nemese jylyna 3, 5 mln adam qaıtys bolady. Qazaqstan Respýblıkasynda 3, 2 mln, ıaǵnı 33% adam temeki tartady, temeki zardabynan jylyna 25 myń adam qaıtys bolady. Júrek aýrýyna shaldyqqandardyń óliminiń 20%- y. Qaterli isik aýrýynan bolatyn ólimniń 30 %- y, ókpe ragynyń 90 %- temeki zardabynan bolady.
Esińizde saqtańyz.
7 - oqýshy.
Temekide 0, 8%- 4% nıkotın bolady.
Salmaǵy 16 - 20 kg ıtke 1 tamshy nıkotın berse sespeı qatady. Jylqyny sespeı qatyrý úshin 7 - 8 tamshy nıkotın jetkilikti. Kúnine 1 qorap temeki tartqan adam bir jylda ókpesine 1 qorap shaıyr jınaıdy.
Temeki tartqannan keıin eń aldymen aýyratyn múshe – júrek.
8 - oqýshy.
Kúrk - kúrk kók jótel,
Kúrkildegen ne jótel
Jasyńnan shekseń temeki,
Túbińe seniń sol jeter.
Tútinmen ystap ókpeni
Nıkotın ýyn tókkeni
Júrektiń ustap talmasy
Mıshyqtyń qurǵap ketkeni
Múgedek aýrý kalleki
Ómirge qater tónedi
Salaýatty ómir súreıik
Shekpeńiz deımiz temeki.
İİİ. Qorytyndy bólim.
1. Oqýshylardyń densaýlyq týraly maqal - mátel aıtýy.
2. Muǵalimniń qysqasha qorytyndysy.
Sabaqtyń maqsaty: 1. Qazaqtyń el aldyndaǵy abyroı, bedeli, qadir - qasıetiniń jaqsylyǵy
dáýletimen ǵana emes, urpaqtarynyń ónegeli ómirimen ólshenetindigin, eldiń eldigin kórsetetin, jerdiń, eldiń ıesi ózderi ekendikterin uǵyndyrý.
2. Jaman men jaqsynyń aıyrmasyn uǵyndyrý.
3. Temekiniń óz aǵzasyna, aınalaǵa keltiretin zıanyn uǵyndyrý.
4. Shylym shegýshilerge ymyrasyz bolýǵa, salaýattylyqqa, zıandy jat qylyqtardan aýlaq bolýǵa tárbıeleý.
5. Bilimderin, dúnıetanymdaryn keńeıtý.
6. Salaýatty ómir saltyn qalyptastyrý.
Sabaq ótkizý ádisi: Pikir alysý sabaǵy.
Sabaq jabdyǵy: Kitap, gazet - jýrnal materıaldary, slaıdtar, ınteraktıvti taqta.
Sabaq barysy.
İ. Uıymdastyrý bólimi.
Muǵalimniń kirispe áńgimesi.
- Qazaqtyń el aldyndaǵy abyroı - bedeli, qadir - qasıetiniń jaqsylyǵy dáýletimen ǵana emes, urpaqtarynyń ónegeli ómirimen ólshenedi. Qazir biz ǵasyrlar toǵysynda ómir súrip otyrmyz. HHİ ǵasyr tabaldyryǵyn attaǵanymyzǵa da kóp bolǵan joq.
Búgingi jastar arasynda temeki men ishimdikke áýestenýshiler kóbeıip barady, ǵasyr indetine aınalǵan esirtki de etek alyp barady. Prezıdenttiń baǵdarlamasynda jastarǵa aıyryqsha synnyń aıtylýy osyndaıdan týyndaıtyn jaǵdaılar.
Elbasy N. Á. Nazarbaev Qazaqstan Halqyna Joldaýynda «Jalpy adamdar nelikten óz densaýlyǵyn qurtyp ony ýlandyrýǵa tózimmen qaraý tıis. Men barlyqtaryńyzdy shylym shegýshilerge ymyrasyz bolýǵa shaqyramyn» dep esirtki, shylym, ishimdik sıaqty densaýlyqqa zıan keltiretin ádetterge qarsy kúrestiń mańyzyn ashyp aıtqany belgili.
«Jaman ádet juqpaly aýrýlardaı». Sol jaman ádet - qylyqtardy boıymyzǵa juqtyrmaý úshin kúrese bilýimiz kerek. Úndi halqynyń tamasha bir maqaly bar, «Jaqsy men jamannyń aıyrmasy sıyr men jylannyń aıyrmasyndaı, biri shópti sútke aınaldyrsa, al ekinshisi shópti ýǵa aınaldyrady» degen. Temeki de dál sondaı ýlaýshy.
İİ. Negizgi bólim.
Temekiniń shyǵý tarıhy, zıany týraly.
1 - oqýshy.
Temekiniń áý bastaǵy otany Amerıka ekeni barshamyzǵa aıan. Temeki alqa tuqymdastaryna jatatyn ósimdik. Temeki ósimdigin Eýropaǵa 1583 jyly Hrıstofor Kolýmb ákelgen. Temeki hosh ıisine baılanysty eń alǵash sándik ósimdik retinde aýlalarda, saıabaqtarda ósirildi. Saıahatshylar temeki shekken kezde bar nárseni umytyp, masań sezim keshkenderin sezgen. Sóıtip temeki shegýdi úndisterden úırenedi de, keıinnen búkil Eýropaǵa taraıdy. Bul kúnderi temeki jyl saıyn san myńdaǵan adamdardyń ómirin merziminen buryn qıyp túsetin asa qaýipti dertke aınaldy. Temekiniń bir talynda 1 mg nıkotın, 1, 5 mg amıak, 15 mg shaıyr, 20 mg kómirtegi oksıdteri, efır maıy, sanıl qyshqyly, azot bolady. Temeki tútininde kúıeniń mıllıondaǵan bólshekteri bolady. Kúnine 20 tal temeki tartqan adam 20 jyl ishinde ókpesine tútinmen birge 6 kg kúıe shóktiredi eken.
2 - oqýshy.
Temeki tútininde radıoaktıvti polonıı bar ekeni anyqtaldy. Ony temeki ósimdikteriniń tamyrlary topyraqtaǵy fosfatty tyńaıtqyshtardan alady. Temeki tútinindegi nıkotın bolsa, júrek qan tamyrlaryn taryltady. Temekiniń 1 talyn tartqan adam 0, 4 - 3, 5 mg ýly nıkotın qabyldaıdy. Temeki quramyndaǵy eń zardaby aýyry nıkotın ýy. Onyń bulaı atalýyna alǵash Fransıaǵa temekini alyp kelgen fransýzdyń Portýgalıadaǵy elshisi Jan Nıkonyń esimi sebep bolǵan.
Temeki quramyndaǵy ýly zattardyń aǵzaǵa tıgizetin áseri, odan taralatyn aýrýlar.
3 - oqýshy.
Adam alǵash ret temeki tartqanda odan ýlanady, basy aınalady, júregi qaǵady, qusady, qol - aıaǵy dirildeıdi. Temeki tynys alý músheleriniń bárine zıandy áser etedi. Nıkotın tynys alý joldarynyń silemeıli qabyqshasyn titirkendirip, ony qabyndyrady. Sóıtip qorǵanyshtyq qasıeti nasharlaıdy. Oǵan mıkrobtar ońaı enedi, sýyq tıip t. b. tez aýyrady. Nıkotın qan tamyrlaryn taryltady. Ókpe, rak aýrýlaryna shaldyqtyrady, ókpedegi rak aýrýlarynyń 97 paıyzy shylym shegetinder., gaz almasý buzylady, ókpede aýrý týǵyzatyn mıkrobtarǵa, ıaǵnı týberkýlez taıaqshalarynyń kóbeıýine jaǵdaı týady.
4 - oqýshy.
Temeki tútininde radıoaktıvti zattar da bolady. Kúnine 1 qorap temeki tartqan adam mólsherden artyq 3, 5 sáýlelenýge ushyraıdy. Ár temekide 15 - ke jýyq ár túrli konserogendik zattar kezdesedi. Kúnine 1 qorap temeki tartqan adam jylyna ókpesine 1l qara maı jınaıdy. Únemi temeki tartqan adamnyń organızmi únemi nıkotındi qajet etip turady.
Statısıkalyq málimetter ne deıdi?
5 - oqýshy.
Ókpeniń qaterli isigimen aýyratyndardyń 80 %- y temeki tartatyndar, tartpaıtyndarǵa qaraǵanda tartatyndar arasynda uıqy beziniń qaterli isigimen aýyratyndar 2 - 5 ese joǵary. 70 %- ǵa jýyǵy ólim - jitimge beıim bolady.
6 - oqýshy.
Búkil dúnıe júzinde 1 mlrd adam temeki tartady. Temeki zardabynan adam kúnine 10 myń nemese jylyna 3, 5 mln adam qaıtys bolady. Qazaqstan Respýblıkasynda 3, 2 mln, ıaǵnı 33% adam temeki tartady, temeki zardabynan jylyna 25 myń adam qaıtys bolady. Júrek aýrýyna shaldyqqandardyń óliminiń 20%- y. Qaterli isik aýrýynan bolatyn ólimniń 30 %- y, ókpe ragynyń 90 %- temeki zardabynan bolady.
Esińizde saqtańyz.
7 - oqýshy.
Temekide 0, 8%- 4% nıkotın bolady.
Salmaǵy 16 - 20 kg ıtke 1 tamshy nıkotın berse sespeı qatady. Jylqyny sespeı qatyrý úshin 7 - 8 tamshy nıkotın jetkilikti. Kúnine 1 qorap temeki tartqan adam bir jylda ókpesine 1 qorap shaıyr jınaıdy.
Temeki tartqannan keıin eń aldymen aýyratyn múshe – júrek.
8 - oqýshy.
Kúrk - kúrk kók jótel,
Kúrkildegen ne jótel
Jasyńnan shekseń temeki,
Túbińe seniń sol jeter.
Tútinmen ystap ókpeni
Nıkotın ýyn tókkeni
Júrektiń ustap talmasy
Mıshyqtyń qurǵap ketkeni
Múgedek aýrý kalleki
Ómirge qater tónedi
Salaýatty ómir súreıik
Shekpeńiz deımiz temeki.
İİİ. Qorytyndy bólim.
1. Oqýshylardyń densaýlyq týraly maqal - mátel aıtýy.
2. Muǵalimniń qysqasha qorytyndysy.
You Might Also Like
