Jaıaý Musa – ánshi-aqyndar tobynyń kórnekti ókili
Jobanyń taqyryby: Jaıaý Musa –ánshi –aqyndar tobynyń kórnekti ókili
Baǵyty: Qazaqtyń dástúrli án óneri
Seksıasy : qazaq ádebıeti
Mazmuny
I. Kirispe
II. Zertteý bólimi
1. Qazaqtyń án óneri.
2. Halyq ánderiniń mańyzy
3. Qazaqtyń ánshilik óneri týraly pikirler.
4. Jaıaý Musa - ánshi - aqyndar tobynyń kórnekti ókili.
*Jaıaý Musa Baıjanulynyń ómirbaıany.
*Jaıaý Musa ómir súrgen qoǵam sıpaty.
*Jaıaý Musanyń ádebı - mádenı murasy.
III. Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter.
Kirispe.
«Án — ómir shejiresi, ómirdiń sáýlesi, mýzyka mektebiniń negizgi keregetasy, halyqtyń ıgiligimen aqyl - parasaty» (A. Tolstoı)
Qazaqtyń án óneri – sonaý kóne zamannan beri qalyptasqan halqymyzdyń qazynasy, fólklordyń mýzykalyq salasynyń bir tarmaǵyn quraıdy.
Fólklor degen sóz aǵylshyn tilinen alynǵan, ol «halyq danalyǵy, halyq bilimi, halyqtyń aýyzsha shyǵarǵan týyndylary» degen maǵynany bildiredi. Fólklor shyǵarmalary halyqtyń ár dáýirindegi turmys - saltymen, nanym - senimimen, kúndelikti tirshiligimen tyǵyz baılanysta týady. Olarda ómirde bolyp ótkenniń ǵana emes, halyqtyń «osylaı bolsa eken» degen arman úmitteri de beınelenip, tabıǵat, ómir qubylystaryna baǵa beriledi.
Án – halyqtyń súıip aıtatyn, tyńdaıtyn, san ǵasyrlyq tarıhy bar halyq mýzykasynyń eń bir baı arnasy bolyp tabylady. Kóne zamannan kele jatqan án - kúı týraly halyqtyń aýzynda qalyptasqan kóptegen maqal - mátelder, ańyzdar, jyrlar osynyń aıǵaǵy.
Qazaqtyń uly aqyny Abaı da án men kúıdiń qudiretin jyrlap:
Qulaqtan kirip, boıdy alar
1
Ásem ánmen tátti kúı.
Kóńilge túrli oı salar
Ándi súıseń, menshe súı,- degen.
Án men kúı shyqqan kún, týǵan aıdaı dala jurtynyń tal besikten jer besikke túskenge deıingi jan serigi boldy. Aýyldan aýylǵa án aıtyp, kúı tartyp júrgen dıýanılar, baqsylar, jyrshylar, sal - seriler óz ónerin kórsetip, halyqtyń kóńilin kóterdi, aıt pen toı - tomalaq, túrli oıyn - saýyq otyrystardyń kórki boldy. Aqyn ánshilerdiń óneri halyq arasynda óte joǵary baǵalanyp, aqynnyń kelgen aýyly oǵan zor syı - qurmet kórsetken. Olardyń aty ańyz áńgimege aınalyp aýyzdan - aýyzǵa, urpaqtan - urpaqqa jetti.
Án sezimniń keıbir kezeńderin syrtqa shyǵarý da adamnyń tabıǵı quralynyń biri boldy. Halyq ánderiniń tartymdy keletini, júregińe qona qalatyny, olardyń basta óner qýý maqsatynda shyqpaı, tabıǵılyq jaǵynyń basym bolýynda. Osy kúnge deıin mýzykalyq tájirıbesi mol qulaǵymyzdyń ózi, jańa shyǵarmany tyńdap otyrǵanda, beıtanys áýen teńizi ishinen halyq ániniń taqyryby estile qalsa biraz ýaqyttan beri kórmegen, kezdespegen bir dosyńnyń tóbesi kóringendeı bolady. Óıtkeni sol án taqyryby esińe san alýan oqıǵalardy túsiredi. Óıtkeni ol án kórkemóner jasaımyn degen aldyn ala syzylǵan jospar boıynsha shyqqan emes, ómirdiń, tabıǵattyń óz týyndysy. Halyq ánderiniń úlken qazyna ekendigi de sol qasıetinde, sol ánderde halyq ómiriniń sáýlesi bolýynda.
2
Qazaq halqy ánge baı. «Maǵan búkil qazaq dalasy án salyp turǵandaı bolyp kórinedi» dep, qazaq halqynyń ádebıeti men ómirin zerttegen Shoqan Ýálıhanovtyń dosy G. Potanın aıtqandaı, qazaqta ánsiz ómir joq. «Toıbastar» aıtqan jigit, keshki aýyl syrtynda altybaqan tepken qyz - bozbala, shildehana kútken jas - kári, «Jar - jar» aıtqan eki top, elinen eriksiz uzatylyp bara jatqan qyz, ólgen jubaıyn joqtaǵan jesir, túıege minip ár úıdiń syrtynda qaqsaǵan jarapazanshy, aq kıim kıip, ógizge minip aýyl aralaǵan dýana, «jynyn» shaqyryp, zikir salǵan baqsy – bári de ándetedi. Bári de jaı sózben aıtqanda jetpeıtin sezim tasqynyn án arqyly shyǵarady. Ánniń osy qasıetin qazaq halqy: «Jigitke óner de - óner, óleń de - óner», «Aqylyń bolsa jyr tyńda» degen sózder arqyly jaqsy aıtqan.
Danyshpan Abaı:
Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń,
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń,-
degen joldarynda ánniń ómirdegi ornyn naq sýrettegen. Halyq aýzyndaǵy: «Bir ándi satyp aldym qunan narǵa» nemese «Surasań meniń atym - Tańjarmaımyn, Bolsam da malǵa jarly, ánge baımyn» degen ánniń asa joǵary baǵalaǵanyn, ánshilerdiń óz ónerin sasyq baılardyń úıirlegen jylqysy men qoralaǵan qoıynan tómen sanamaıtyn kókiregin kórsetedi. Qazaqtyń halyq ánderi orys zertteýshileriniń nazaryna erte ilikti. Árıne, bul jónde qazaq halqynyń Reseıge qosylýynyń úlken róli boldy. Orystyń etnograftary, saıahatshylary, tipti joryq sebebimen baryp qalǵan kózi ashyq ofıserleri qazaqtyń halyq ánderi jóninde kóp nárseler jazyp qaldyrdy. Ótken ǵasyrdyń basynda biren - saran, birli - jarym bolsa da ánder notaǵa túsip, túrli jýrnal, jınaqtarda basylyp shyqty.
Baǵyty: Qazaqtyń dástúrli án óneri
Seksıasy : qazaq ádebıeti
Mazmuny
I. Kirispe
II. Zertteý bólimi
1. Qazaqtyń án óneri.
2. Halyq ánderiniń mańyzy
3. Qazaqtyń ánshilik óneri týraly pikirler.
4. Jaıaý Musa - ánshi - aqyndar tobynyń kórnekti ókili.
*Jaıaý Musa Baıjanulynyń ómirbaıany.
*Jaıaý Musa ómir súrgen qoǵam sıpaty.
*Jaıaý Musanyń ádebı - mádenı murasy.
III. Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter.
Kirispe.
«Án — ómir shejiresi, ómirdiń sáýlesi, mýzyka mektebiniń negizgi keregetasy, halyqtyń ıgiligimen aqyl - parasaty» (A. Tolstoı)
Qazaqtyń án óneri – sonaý kóne zamannan beri qalyptasqan halqymyzdyń qazynasy, fólklordyń mýzykalyq salasynyń bir tarmaǵyn quraıdy.
Fólklor degen sóz aǵylshyn tilinen alynǵan, ol «halyq danalyǵy, halyq bilimi, halyqtyń aýyzsha shyǵarǵan týyndylary» degen maǵynany bildiredi. Fólklor shyǵarmalary halyqtyń ár dáýirindegi turmys - saltymen, nanym - senimimen, kúndelikti tirshiligimen tyǵyz baılanysta týady. Olarda ómirde bolyp ótkenniń ǵana emes, halyqtyń «osylaı bolsa eken» degen arman úmitteri de beınelenip, tabıǵat, ómir qubylystaryna baǵa beriledi.
Án – halyqtyń súıip aıtatyn, tyńdaıtyn, san ǵasyrlyq tarıhy bar halyq mýzykasynyń eń bir baı arnasy bolyp tabylady. Kóne zamannan kele jatqan án - kúı týraly halyqtyń aýzynda qalyptasqan kóptegen maqal - mátelder, ańyzdar, jyrlar osynyń aıǵaǵy.
Qazaqtyń uly aqyny Abaı da án men kúıdiń qudiretin jyrlap:
Qulaqtan kirip, boıdy alar
1
Ásem ánmen tátti kúı.
Kóńilge túrli oı salar
Ándi súıseń, menshe súı,- degen.
Án men kúı shyqqan kún, týǵan aıdaı dala jurtynyń tal besikten jer besikke túskenge deıingi jan serigi boldy. Aýyldan aýylǵa án aıtyp, kúı tartyp júrgen dıýanılar, baqsylar, jyrshylar, sal - seriler óz ónerin kórsetip, halyqtyń kóńilin kóterdi, aıt pen toı - tomalaq, túrli oıyn - saýyq otyrystardyń kórki boldy. Aqyn ánshilerdiń óneri halyq arasynda óte joǵary baǵalanyp, aqynnyń kelgen aýyly oǵan zor syı - qurmet kórsetken. Olardyń aty ańyz áńgimege aınalyp aýyzdan - aýyzǵa, urpaqtan - urpaqqa jetti.
Án sezimniń keıbir kezeńderin syrtqa shyǵarý da adamnyń tabıǵı quralynyń biri boldy. Halyq ánderiniń tartymdy keletini, júregińe qona qalatyny, olardyń basta óner qýý maqsatynda shyqpaı, tabıǵılyq jaǵynyń basym bolýynda. Osy kúnge deıin mýzykalyq tájirıbesi mol qulaǵymyzdyń ózi, jańa shyǵarmany tyńdap otyrǵanda, beıtanys áýen teńizi ishinen halyq ániniń taqyryby estile qalsa biraz ýaqyttan beri kórmegen, kezdespegen bir dosyńnyń tóbesi kóringendeı bolady. Óıtkeni sol án taqyryby esińe san alýan oqıǵalardy túsiredi. Óıtkeni ol án kórkemóner jasaımyn degen aldyn ala syzylǵan jospar boıynsha shyqqan emes, ómirdiń, tabıǵattyń óz týyndysy. Halyq ánderiniń úlken qazyna ekendigi de sol qasıetinde, sol ánderde halyq ómiriniń sáýlesi bolýynda.
2
Qazaq halqy ánge baı. «Maǵan búkil qazaq dalasy án salyp turǵandaı bolyp kórinedi» dep, qazaq halqynyń ádebıeti men ómirin zerttegen Shoqan Ýálıhanovtyń dosy G. Potanın aıtqandaı, qazaqta ánsiz ómir joq. «Toıbastar» aıtqan jigit, keshki aýyl syrtynda altybaqan tepken qyz - bozbala, shildehana kútken jas - kári, «Jar - jar» aıtqan eki top, elinen eriksiz uzatylyp bara jatqan qyz, ólgen jubaıyn joqtaǵan jesir, túıege minip ár úıdiń syrtynda qaqsaǵan jarapazanshy, aq kıim kıip, ógizge minip aýyl aralaǵan dýana, «jynyn» shaqyryp, zikir salǵan baqsy – bári de ándetedi. Bári de jaı sózben aıtqanda jetpeıtin sezim tasqynyn án arqyly shyǵarady. Ánniń osy qasıetin qazaq halqy: «Jigitke óner de - óner, óleń de - óner», «Aqylyń bolsa jyr tyńda» degen sózder arqyly jaqsy aıtqan.
Danyshpan Abaı:
Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń,
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń,-
degen joldarynda ánniń ómirdegi ornyn naq sýrettegen. Halyq aýzyndaǵy: «Bir ándi satyp aldym qunan narǵa» nemese «Surasań meniń atym - Tańjarmaımyn, Bolsam da malǵa jarly, ánge baımyn» degen ánniń asa joǵary baǵalaǵanyn, ánshilerdiń óz ónerin sasyq baılardyń úıirlegen jylqysy men qoralaǵan qoıynan tómen sanamaıtyn kókiregin kórsetedi. Qazaqtyń halyq ánderi orys zertteýshileriniń nazaryna erte ilikti. Árıne, bul jónde qazaq halqynyń Reseıge qosylýynyń úlken róli boldy. Orystyń etnograftary, saıahatshylary, tipti joryq sebebimen baryp qalǵan kózi ashyq ofıserleri qazaqtyń halyq ánderi jóninde kóp nárseler jazyp qaldyrdy. Ótken ǵasyrdyń basynda biren - saran, birli - jarym bolsa da ánder notaǵa túsip, túrli jýrnal, jınaqtarda basylyp shyqty.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
