Jaıyq ózeniniń ekologıasy
Batys Qazaqstan oblysy, Aqjaıyq aýdany,
Almaly orta jalpy bilim beretin mektebi.
Geografıa, ekologıa pániniń muǵalimi
Sabırov Erbol Amangeldiuly
Jaıyq ózeniniń ekologıasy
Batys Qazaqstan terıtorıasy boıynsha 196 ózen aǵady, onyń ishinde tek segiziniń aǵyny turaqty, uzyndyǵy 200 km - den asady. Osy ózenderdiń ishinde eń mańyzdysy, Qazaqstandaǵy uzyndyǵy 1000 km - den asatyn iri 7 ózenniń biri - Jaıyq ózeni bolyp tabylady. Al osy Jaıyq ózeniniń qazirgi tańdaǵy ekologıalyq jaǵdaıy kúnnen kúnge tómendep barady. Memleket úshin asa mańyzdy ózenderdiń biri bolyp otyrǵan Jaıyqtyń bul problemalaryna kóz juma qaramaýymyz kerek.
Jaıyq – Reseı Federasıasy (Bashqurtstan, Chelábi, Orynbor oblystary) men Qazaqstan Respýblıkasy (Aqtóbe, Atyraý, Batys Qazaqstan oblystary) jerindegi ózen.
Ózen 1991 jyly memleketaralyq transshekaralyq sý obektisi statýsyn aldy. Jaıyqqa oń jaǵynan Kishi Qyzyl, Úlken Qyzyl, Saqmar, Tanalyq, Sýret 1. Jaıyq ózeni alaby - Shaǵan; sol jaǵynan Shyńǵyrlaý (Ýtva), nyń ornalasýy. Gýmbeıka, Úlken Qaraǵan, Súıindik, Qomaq, Or, Elek, Barbastaý salalary quıady. Oral qalasynan tómengi bóliginde Jaıyqtyń ańǵary taǵy da keńeıip, jaıylmasy tarmaqtalady. Oral qalasynan joǵaryda Jaıyq ózenine sol jaǵynan Elek ózeni aǵady, onyń uzyndyǵy 730 km [1]. Oral qalasy mańynda Jaıyq ózenine 2 sala – Shaǵan men Barbastaý ózenderi quıady (sýret 1).
Jaıyq ózeniniń jalpy uzyndyǵy 2428 km, sý jınalatyn alabynyń aýdany 237 myń km², Qazaqstan jerindegi uzyndyǵy 1084 km. Ózen Eýropa men Azıa dúnıe bólikterin bólýshi Oral taýlarymen birge shekara bolyp esepteledi. Jaıyq ózeninde sý jol qatynasy HH - ǵasyrdyń birinshi jartysynda kúshti damyp, onyń aıaǵynda múldem toqtaldy deýge bolady. Qazirgi kezde Jaıyq ózeni - Kaspıı alabyndaǵy bekire balyqtyń tabıǵı keń ýyldyryq qory saqtalǵan bir ǵana ózen. Kúzde 15 tamyzdan 15 qarasha aralyǵynda Jaıyq ózeninde balyqtyń balyq sharýashylyq shuńqyrlaryna jylystaýy júredi, ıaǵnı kúzdegi qystaqqa qonystanýy bolady.
Jaıyq ózeniniń bastaýynda jer betiniń deńgeıi 637 m bıikte, al Kaspıı teńizine quıar jeri teńiz deńgeıinen 27 - 28 metr tómen jatyr. Sondyqtan Jaıyq ózeni arnasynyń qulaý buryshy árbir shaqyrym saıyn 30 sm tómendep otyrady. Al kórshiles jatqan Edil ózeniniń qulaý buryshynyń deńgeıi Jaıyqtan 4 ese az. Osy qulaý deńgeıiniń salystyrmaly bıikteri úlken bolǵandyqtan, kúz kezinde sý aǵysynyń jyldamdyǵy saǵatyna 4 - 5 shaqyrym bolsa, al kóktemgi sý tasyǵan shaǵynda 10 shaqyrymǵa deıin jetedi. Jaıyq kóbine qar sýymen (80%) tolyǵady. Jaıyqqa qarashanyń aıaq kezinen bastap muz qatady da, naýryz aıynyń sońy men sáýir basynda muzdar sógilip, ózen aǵysy erkindik alady. Muzdyń qalyńdyǵy ortasha 60 - 80 sm - ge deıin jetedi. Muz qursaný ýaqyty 130 - 120 táýlikke sozylady.
2011 jyly Batys Qazaqstanda Shaǵan, Derkól, Jaıyq, Chıja - 1, Chıja - 2, Bykovka ózenderi tasyp, Oral qalasynyń mańaıyndaǵy aýyldardy sý basyp qaldy (sýret 2). Sýdyń eń joǵarǵy deńgeıi mamyrda – 218 sm anyqtalǵan. Al eń tómen deńgeıi naýryzda – 218 sm belgilendi. Sýdyń eń joǵarǵy jyldamdyǵy mamyrda – 0, 96 m/s baıqaldy. Al Mahambet aýdanynda sý tasqyny erterek bastaldy, sýdyń maksımaldy deńgeıi Atyraý qalasyna qaraǵanda joǵary boldy jáne mamyr aıynda – 734 sm jetti.
Jaıyq ózeniniń ekologıalyq problemalary, basqa da ózender sıaqty, keshendi tabıǵı, antropogendik jáne tehnogendik úrdistermen baılanysty. Jaıyq ózeniniń tozyp ózgerýiniń birinshi sebebi arnanyń buzylýy bolyp tabylady. Onyń jaǵymsyz saldary bolyp tabylatyndar: - arnanyń laılanýy, ózenniń taıyzdalýy men onyń gıdrologıalyq rejıminiń nasharlaýyna soqtyratyn qaırańdardyń paıda bolýy;
- jaǵalaýlardyń ıreńderi men topyraqty jerleriniń jeńil mehanıkalyq qurammen shaıylýy. Bul ózenniń arnadan shyǵyp jáne úlken aýmaqty basyp ketýine qaýip týǵyzady [3].
Jaıyq ózeniniń ekologıalyq jaǵdaıdy kúnnen kúnge nasharlaýda. Jaıyq ózeni sýynyń lastanýynyń basty sebebi Novotroısk munaıdy qaıta óńdeý zaýytynyń qaldyqtarynyń sýǵa tastalýy, sonymen qatar Jaıyqtyń sol jaq salasy Elek ózeni Aqtóbe hrom zaýyty jáne Alǵa hımkombınaty qaldyqtarymen lastanýda.
Sýret 2. Jaıyq ózeni qatty taıyzdanyp, ónerkásiptik qaldyqtarmen lastanýda.
Ózge de Jaıyqtyń kishi salalary mal sharýashylyǵy qaldyqtarymen lastanyp jatyr. Jaıyqtyń keı salalarynda jyl saıyn sý tasqyny bolyp zardap shegip jatsa, keıbir salalary, kerisinshe, birneshe jyl qatarynan tasqyn sý kórmegen. Bul salalarda tasqynnyń joqtyǵynyń saldarynan ekologıalyq jaǵdaıynyń tómendeýi baıqalýda. Tasqynnyń joqtyǵy ańǵardyń qoqystarmen lastanýyna jáne qumdy jaǵajaılarda ósimdikterdiń qaptap ósip ketýine ákeledi (sýret 3).
Sýret 3. Ańǵardyń qoqystarmen lastanýy jáne qumdy jaǵajaılarda ósimdikterdiń qaptap ósip ketýi.
Jaıyq ózeniniń landshaftty - ekologıalyq jaǵdaıyn jáne sý keshenin qalypqa keltirý men saqtaý basty mindet. Jaıyq ózeniniń kópǵasyrlyq baı tarıhy bizdiń urpaqtar úshin joǵalmaýy kerek.
Jaıyq ózenin lastanýdan saqtaýdy qamtamasyz etýdiń keshendi sharalaryna tómendegideı áreketter kiredi:
- sýy az nemese qaldyqsyz, oqshaýlanǵan sý aınalymdyq jáne aralyq tazalaý nemese sýdy salqyndatyp, qaıtadan iske jaratý júıesi bar tehnologıalarǵa kóshý.
- qaldyq kólemin azaıtyp, sýsyzdanǵan qaldyqty nemese bylǵaýyshtardyń qoıyrlanǵan eritindisin jer qoınyna kómý tehnologıasyn jetildirý. – óndiris jáne turmys qaldyqtarmen lastanǵan sýlardy tazalaý ádisterin jetildirý.
- ósimdikterdi aýrýdan jáne túrli zıankesterden, egistikterdi aram shópterden qorǵaýdy qamtamasyz etýshi bıologıalyq jáne basqa da agrotehnıkalyq sharalardyń pármendiligi men qoldanys aıasyn keńeıte otyryp, aýyl sharýashylyǵy óndirisi men orman sharýashylyǵyn shekten tys hımıalandyrýǵa toqtaý salý.
Qorytyp aıtqanda, sý baılyqtaryn saqtaý - búkilhalyqtyq is ekenin umytpaýymyz kerek. Ózen sýlary birinshi qajettilik jáne bizdiń baılyǵymyz. Halyq danalyǵy: «Sý ishetin qudyǵyna túkirme, keıin odan sý ishersiń» - deıdi. Sý baılyǵynan adam balasyna keletin paıda kóp, olardy tıimdi paıdalaný, saqtaı bilý barshamyzdyń abyroıly boryshymyz. [5].
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:
1. Qazaq tili termınderiniń salalyq ǵylymı túsindirme sózdigi. Sý sharýashylyǵy. – Almaty, Mektep, 2002
2. Batys Qazaqstan oblysy ensıklopedıasy. Ǵarıfolla Ánes, Q. Ahmetov. Almaty - 2010
3. Beısenova Á. S., Shildebaev J. B. Ekologıa oqý quraly. – Abaı atyndaǵy AlMÝ. – Almaty: 1999.
4. Qazbekov A. Ekologıalyq jarshy. Gazet 2005 jyl
5. Petrenko A. Z. t. b. Oral oblysynyń tabıǵaty jáne ony qorǵaý. 1, 2 bólim A. S. Pýshkın at. ÝPI.- Oral, «Dıalog» 1991.
Almaly orta jalpy bilim beretin mektebi.
Geografıa, ekologıa pániniń muǵalimi
Sabırov Erbol Amangeldiuly
Jaıyq ózeniniń ekologıasy
Batys Qazaqstan terıtorıasy boıynsha 196 ózen aǵady, onyń ishinde tek segiziniń aǵyny turaqty, uzyndyǵy 200 km - den asady. Osy ózenderdiń ishinde eń mańyzdysy, Qazaqstandaǵy uzyndyǵy 1000 km - den asatyn iri 7 ózenniń biri - Jaıyq ózeni bolyp tabylady. Al osy Jaıyq ózeniniń qazirgi tańdaǵy ekologıalyq jaǵdaıy kúnnen kúnge tómendep barady. Memleket úshin asa mańyzdy ózenderdiń biri bolyp otyrǵan Jaıyqtyń bul problemalaryna kóz juma qaramaýymyz kerek.
Jaıyq – Reseı Federasıasy (Bashqurtstan, Chelábi, Orynbor oblystary) men Qazaqstan Respýblıkasy (Aqtóbe, Atyraý, Batys Qazaqstan oblystary) jerindegi ózen.
Ózen 1991 jyly memleketaralyq transshekaralyq sý obektisi statýsyn aldy. Jaıyqqa oń jaǵynan Kishi Qyzyl, Úlken Qyzyl, Saqmar, Tanalyq, Sýret 1. Jaıyq ózeni alaby - Shaǵan; sol jaǵynan Shyńǵyrlaý (Ýtva), nyń ornalasýy. Gýmbeıka, Úlken Qaraǵan, Súıindik, Qomaq, Or, Elek, Barbastaý salalary quıady. Oral qalasynan tómengi bóliginde Jaıyqtyń ańǵary taǵy da keńeıip, jaıylmasy tarmaqtalady. Oral qalasynan joǵaryda Jaıyq ózenine sol jaǵynan Elek ózeni aǵady, onyń uzyndyǵy 730 km [1]. Oral qalasy mańynda Jaıyq ózenine 2 sala – Shaǵan men Barbastaý ózenderi quıady (sýret 1).
Jaıyq ózeniniń jalpy uzyndyǵy 2428 km, sý jınalatyn alabynyń aýdany 237 myń km², Qazaqstan jerindegi uzyndyǵy 1084 km. Ózen Eýropa men Azıa dúnıe bólikterin bólýshi Oral taýlarymen birge shekara bolyp esepteledi. Jaıyq ózeninde sý jol qatynasy HH - ǵasyrdyń birinshi jartysynda kúshti damyp, onyń aıaǵynda múldem toqtaldy deýge bolady. Qazirgi kezde Jaıyq ózeni - Kaspıı alabyndaǵy bekire balyqtyń tabıǵı keń ýyldyryq qory saqtalǵan bir ǵana ózen. Kúzde 15 tamyzdan 15 qarasha aralyǵynda Jaıyq ózeninde balyqtyń balyq sharýashylyq shuńqyrlaryna jylystaýy júredi, ıaǵnı kúzdegi qystaqqa qonystanýy bolady.
Jaıyq ózeniniń bastaýynda jer betiniń deńgeıi 637 m bıikte, al Kaspıı teńizine quıar jeri teńiz deńgeıinen 27 - 28 metr tómen jatyr. Sondyqtan Jaıyq ózeni arnasynyń qulaý buryshy árbir shaqyrym saıyn 30 sm tómendep otyrady. Al kórshiles jatqan Edil ózeniniń qulaý buryshynyń deńgeıi Jaıyqtan 4 ese az. Osy qulaý deńgeıiniń salystyrmaly bıikteri úlken bolǵandyqtan, kúz kezinde sý aǵysynyń jyldamdyǵy saǵatyna 4 - 5 shaqyrym bolsa, al kóktemgi sý tasyǵan shaǵynda 10 shaqyrymǵa deıin jetedi. Jaıyq kóbine qar sýymen (80%) tolyǵady. Jaıyqqa qarashanyń aıaq kezinen bastap muz qatady da, naýryz aıynyń sońy men sáýir basynda muzdar sógilip, ózen aǵysy erkindik alady. Muzdyń qalyńdyǵy ortasha 60 - 80 sm - ge deıin jetedi. Muz qursaný ýaqyty 130 - 120 táýlikke sozylady.
2011 jyly Batys Qazaqstanda Shaǵan, Derkól, Jaıyq, Chıja - 1, Chıja - 2, Bykovka ózenderi tasyp, Oral qalasynyń mańaıyndaǵy aýyldardy sý basyp qaldy (sýret 2). Sýdyń eń joǵarǵy deńgeıi mamyrda – 218 sm anyqtalǵan. Al eń tómen deńgeıi naýryzda – 218 sm belgilendi. Sýdyń eń joǵarǵy jyldamdyǵy mamyrda – 0, 96 m/s baıqaldy. Al Mahambet aýdanynda sý tasqyny erterek bastaldy, sýdyń maksımaldy deńgeıi Atyraý qalasyna qaraǵanda joǵary boldy jáne mamyr aıynda – 734 sm jetti.
Jaıyq ózeniniń ekologıalyq problemalary, basqa da ózender sıaqty, keshendi tabıǵı, antropogendik jáne tehnogendik úrdistermen baılanysty. Jaıyq ózeniniń tozyp ózgerýiniń birinshi sebebi arnanyń buzylýy bolyp tabylady. Onyń jaǵymsyz saldary bolyp tabylatyndar: - arnanyń laılanýy, ózenniń taıyzdalýy men onyń gıdrologıalyq rejıminiń nasharlaýyna soqtyratyn qaırańdardyń paıda bolýy;
- jaǵalaýlardyń ıreńderi men topyraqty jerleriniń jeńil mehanıkalyq qurammen shaıylýy. Bul ózenniń arnadan shyǵyp jáne úlken aýmaqty basyp ketýine qaýip týǵyzady [3].
Jaıyq ózeniniń ekologıalyq jaǵdaıdy kúnnen kúnge nasharlaýda. Jaıyq ózeni sýynyń lastanýynyń basty sebebi Novotroısk munaıdy qaıta óńdeý zaýytynyń qaldyqtarynyń sýǵa tastalýy, sonymen qatar Jaıyqtyń sol jaq salasy Elek ózeni Aqtóbe hrom zaýyty jáne Alǵa hımkombınaty qaldyqtarymen lastanýda.
Sýret 2. Jaıyq ózeni qatty taıyzdanyp, ónerkásiptik qaldyqtarmen lastanýda.
Ózge de Jaıyqtyń kishi salalary mal sharýashylyǵy qaldyqtarymen lastanyp jatyr. Jaıyqtyń keı salalarynda jyl saıyn sý tasqyny bolyp zardap shegip jatsa, keıbir salalary, kerisinshe, birneshe jyl qatarynan tasqyn sý kórmegen. Bul salalarda tasqynnyń joqtyǵynyń saldarynan ekologıalyq jaǵdaıynyń tómendeýi baıqalýda. Tasqynnyń joqtyǵy ańǵardyń qoqystarmen lastanýyna jáne qumdy jaǵajaılarda ósimdikterdiń qaptap ósip ketýine ákeledi (sýret 3).
Sýret 3. Ańǵardyń qoqystarmen lastanýy jáne qumdy jaǵajaılarda ósimdikterdiń qaptap ósip ketýi.
Jaıyq ózeniniń landshaftty - ekologıalyq jaǵdaıyn jáne sý keshenin qalypqa keltirý men saqtaý basty mindet. Jaıyq ózeniniń kópǵasyrlyq baı tarıhy bizdiń urpaqtar úshin joǵalmaýy kerek.
Jaıyq ózenin lastanýdan saqtaýdy qamtamasyz etýdiń keshendi sharalaryna tómendegideı áreketter kiredi:
- sýy az nemese qaldyqsyz, oqshaýlanǵan sý aınalymdyq jáne aralyq tazalaý nemese sýdy salqyndatyp, qaıtadan iske jaratý júıesi bar tehnologıalarǵa kóshý.
- qaldyq kólemin azaıtyp, sýsyzdanǵan qaldyqty nemese bylǵaýyshtardyń qoıyrlanǵan eritindisin jer qoınyna kómý tehnologıasyn jetildirý. – óndiris jáne turmys qaldyqtarmen lastanǵan sýlardy tazalaý ádisterin jetildirý.
- ósimdikterdi aýrýdan jáne túrli zıankesterden, egistikterdi aram shópterden qorǵaýdy qamtamasyz etýshi bıologıalyq jáne basqa da agrotehnıkalyq sharalardyń pármendiligi men qoldanys aıasyn keńeıte otyryp, aýyl sharýashylyǵy óndirisi men orman sharýashylyǵyn shekten tys hımıalandyrýǵa toqtaý salý.
Qorytyp aıtqanda, sý baılyqtaryn saqtaý - búkilhalyqtyq is ekenin umytpaýymyz kerek. Ózen sýlary birinshi qajettilik jáne bizdiń baılyǵymyz. Halyq danalyǵy: «Sý ishetin qudyǵyna túkirme, keıin odan sý ishersiń» - deıdi. Sý baılyǵynan adam balasyna keletin paıda kóp, olardy tıimdi paıdalaný, saqtaı bilý barshamyzdyń abyroıly boryshymyz. [5].
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:
1. Qazaq tili termınderiniń salalyq ǵylymı túsindirme sózdigi. Sý sharýashylyǵy. – Almaty, Mektep, 2002
2. Batys Qazaqstan oblysy ensıklopedıasy. Ǵarıfolla Ánes, Q. Ahmetov. Almaty - 2010
3. Beısenova Á. S., Shildebaev J. B. Ekologıa oqý quraly. – Abaı atyndaǵy AlMÝ. – Almaty: 1999.
4. Qazbekov A. Ekologıalyq jarshy. Gazet 2005 jyl
5. Petrenko A. Z. t. b. Oral oblysynyń tabıǵaty jáne ony qorǵaý. 1, 2 bólim A. S. Pýshkın at. ÝPI.- Oral, «Dıalog» 1991.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Oksıdterdiń jiktelýi, atalýy men alý joldary
