InfoHub Logo

Qazaqstan Respýblıkasy Almaty oblysy

Panfılov aýdany Kishishyǵan aýyly

«Kishi shyǵan orta mektebi mektepke deıingi shaǵyn ortalyǵymen» komýnaldyq  memlekettik mekemesi

10 «A» synyp oqýshysy: Nýrtıleý Aızada Jumabaıqyzy

Jetekshisi: Tıshıbaeva Gúljaýhar Saǵıtqyzy 

 

Mazmuny

 

İ. Kirispe

 

1.1 Tabıǵattyń baǵa jetpes qazynasynyń  biri - sý____________2

İİ. Negizgi bólim

2.1  Sý tirshilik kózi.______________________________________4

2.2  Cýlardyń bıologıalyq mańyzy._______________________ 8

2.3  Jer asty sýlarynyń taralýy._________________________8 - 10

2.4  Aýyl turǵyndarynyń sýdy tutynýy. ___________________10-11

2.5 Aýyz sýǵa qoıylatyn gıgıenalyq talaptar._______________11-12   

2.6  Kishi Shyǵan aýylyndaǵy jer asty qudyq sýlarynyń sapasy.          12-13        

İİİ. Qorytyndy.

3.1 Kishi Shyǵan aýylyndaǵy aýyz sýyn paıdalaný. __________________13

 

Kirispe

1. Tabıǵattyń baǵa jetpes qazynasynyń  biri- sý

Kishi Shyǵan aýylyndaǵy jer asty qudyq sýlarynyńhımıalyq sapalyq quramy anyqtap,adam aǵazasyna zıany bar, joq ekenin dáleldeý. Adam densaýlyǵyna áser etetin sýdy qorǵaý, jáne lastanýdan saqtaýdy, sóz júzinde aıtyp qoımaı is júzinde asyrý.

Baılyq kózi densaýlyq kepili ekendigin dáleldeı otyryp, aýyl sý ekologıasy, sýdyń bıologıalyq mańyzy, sýdy qorǵaý sharalary, sý kózderi, jer asty sýresýrstary ekologıasyn, túgeldeı qamtylýy týraly zertteý.

Qazirgi kezdegi adam balasyn tolǵandyryp otyrǵan ózekti máselelerdiń biri,aýyz sýynqorǵaý ótkir túrde alǵa qoıylyp otyr. Sý tirshilik úshin baǵaly qor, baılyq kózi, sulýlyq sazy, densaýlyq kepili ekendiginhalyqqa jetkizý. Aýyz sýmenaýyl turǵyndaryn sapaly túrde qamtamasyz etý joldaryn anyqtaý.

Taza aýyz sýymen halyqty qamtamasyz etý álemdik problema bolyp otyr.Qorshaǵan ortanyń lastanýybúgingi tańda tiri organızmge zıan tıgizetinin ómir kórsetip otyr. Meniń negizgi mindetim aýylymyzdaǵy sýdyń sandyq jáne sapalyq quramyn anyqtaý.

Jer asty sýlaryn paıdalana otyryp, qudyq sýlaryn aýyz sýy úshin paıdalaný jáne onyń quramyn, sapasyn anyqtaý.

Zertteýdiń negizgi ádisteri:

1.  

á) Taza sý men qudyq sýynyń quramyn salystyrý.

v) Zerthanalyq jumystar boıynsha ár túrli aspaptarmen jáne hımıalyq reaktıvter arqyly zertteý júrgizý.

Sý týraly ata-babalarymyz óte erteden-aq qundy pikirler aıtqan. Sý qazaq halqy úshin fılosofıalyq oı túıýdiń negizi boldy. Álemdegi túrli júrip jatqan qubylystardy sý arqyly ne sýmen salystyra qabyldady.

«Aqqan sýda toqtaý joq, tirshilikte talas joq» degen naqyl sózde álemdik sheksiz dúnıeniń mángilik ekenin, olar toqtaýsyz únemi qozǵalysta bolatynyn aǵyn sýmen salystyrady. Tabıǵattyń baǵa jetpes eń qymbat qazynasynyń biri – sý. Sý – ómir kózi, jer nári, tirshilik kózi. Sýsyz eshbir organızm ómir súre almaıdy. Óıtkeni barlyq tirshilik kózi oranızmdegi sýǵa baılanysty. Sý – tirshiliktiń tiregi. Sýsyz tirshilik bolmaıdy. Ony myna óleń joldarynan kórýge bolady.

Taza sý – ıissiz,tússiz,dámi joq suıyqtyq. Sýdyń hımıalyq formýlasy -N₂O

II Negizgi bólim

2.1 Sý tirshilik kózi

Sý jerdiń geologıalyq tarıhynda, tirshiliktiń paıda bolýynda, ǵalamsharda klımattyń qalyptasýynda asa mańyzdy ról atqarady. Sý – is júzinde barlyq tehnologıalyq úrdisterdiń mindetti komponenti. Sýdyń eń basty fýnksıasy  tirshilikti qamtamasyz etý deýge bolady.

Tiri organızm jasýshasynyń 80 % - y sýdan turady. Sý – tabıǵattyń ajary, baılyǵy. Ata babalarymyz esinen tanyp qalǵan adamdy sý búrkip, esin jıdyryp otyrǵan.  Eger organızmge sý jetpese, dene qurǵap, kóz alaıyp, erni kezerip, til tobarysyp, tirshiligin joǵalta bastaıdy.

Tirshiliktegi mańyzdy nárselerdiń biri sý ekenine kóz jetkizgen halqymyz ómir bolmysynda «Sý da bolsa syılasyp ish», «Sýdyń da suraýy bar» dep sýǵa qatysty máselelerdi ómirdegi tirshilikpen baılanystyryp, qarym - qatynas júıesinde «Sý – ómir nári» ekenin aıtyp, tabıǵat aldynda mindet júkteıdi.

Sý – qasıetti zat. Ol qasıetin halqymyz erteden bilgen, óıtkeni sýmen jýynǵanda adam denesinde jáne jan dúnıesinde mynadaı on túrli qasıet paıda bolady dep eseptegen.

1. Aqyl – oıy anyqtalady. 

2. Adam betine jas óń beredi. 

3. Sergektik.

4. Densaýlyq.

5. Kúsh.

6. Sulýlyq.

7. Jasarý qubylysy.

8. Tazalyq. 

9. Adam terisi jumsaryp, árlenedi.

10. Sulý áıelder kóńil aýdarady. Osydan baryp «Sýdaı  sulýǵa jolyq» degen alǵysty qanatty sóz shyqqan.

Sýdyń qudiretin, qasıetin, adamzat balasy óte erteden – aq bilip, oǵan tabynǵanyn myna qyzyqty materıaldan baıqaımyz: ertedegi  qytaı medısınasy basty ustanymǵa negizdelgen, ol – Ian jáne In. Ian jylylyqtyń belgisi bolsa, In – ylǵaldylyqtyń, sýyqtyqtyń belgisi. Adam organızminde Ian (jylylyq)  Innen (ylǵaldylyq) basym bolsa, densaýlyq paıda bolady.

2.2 Sýdyń bıologıalyq mańyzy

Ertedegi grek fılosofıasynyń negizin salýshylardyń biri Mıletten shyqqan Fales (VIII – VI. B.ǵ.d.) «Sý – máńgi qozǵalystaǵy barlyq dúnıeniń túp  negizi» degen.

Jer betiniń 2/3 bóligin jáne adam denesiniń 2/3 bóligin sý alyp jatyr.

Jer betindegi ósimdik, janýar aǵash damý kezeńinde sýda tirshilik etip, keıin qurlyqqa beıimdelgen. Sý – tabıǵattyń keremet týyndysy. Sýdyń jer betinde taralýy birkelki emes. Qazaqstannyń ózinde Betbaqdala, Qaraqum, Qyzylqum tárizdi sýsyz aımaqtar bolǵanymen, solardyń ózine tán tirshilik bolmysy bar. Keıbir elder sýdy kórshi elderden tasyp tirshilik etedi. Gonkong eli sýdy qytaıdan alady. Aljır eli  tasymal sýdy paıdalanady. Sý Gresıa, Iýgoslavıa elderinde de jetispeıdi. Qazaqstanda da sý jetispeıtin aımaqtar bar. Atyraý, Aqtaý aımaǵynyń kóp eldi mekenderinde sý tasymaldanady.

Qazaqstan jeriniń basym bóliginde ózen – kóler,  sýlar jetkilikti. 85 myńdaı kól, 47 myńdaı úlkendi – kishili ózender bar

Qazaqstannyń shyǵysy,  ońtústik – shyǵysy,  ońtústiktegi  ózen – sýlarǵa baı bolyp keledi. Ortalyq, Batys Qazaqstan óńirinde sý tapshylyǵy túp bergen.

Adam múshesiniń kópshiligi sýdan turady. Qannyń  - 90 %, bulshyqettiń -  75%  sýdan turady, súıektiń ózinde 28 % sý bar. Organızm únemi sýmen jańalanyp, tolyqtyrylyp turady. Tasbaqa organızmi jylda, túıe organızmi  3 aıda, adam organızmi 1 aıda jańalanady. Adam sýsyz 3 kún, tamaqsyz 1 aı tirshilik ete alady. Osy málimetten – aq adam ómirinde sýdyń mańyzy kúshti ekenin kórsetemiz.

Jasýshadaǵy hımıalyq qosylǵyshtardyń ishinde sý birinshi oryn alady. Jasýsha salmaǵynyń  75% - ǵa jýyǵy sýdan turady. Sý – tirshiliktiń kózi, ásirese jasýshadaǵy zat aınalym áreketterin jetildirýge mańyzdy ról atqarady, ony myna qasıetterinen kórýge bolady. Mysaly:

1. Sý ózara (kogezıa) jáne basqa zattarmen (adgezıa) qosylýǵa ıkemdi keledi.

2. Sý – eritkish. Basqa suıyqtyqtarmen salystyrǵanda zattar sýda jaqsy erıdi.

3. Sýdyń jylý ótkizgishtik qasıeti joǵary bolady. Tiri organızmde júrip jatqan hımıalyq reaksıalardyń nátıjesinde bólinetin jylýdyń belgili bir mólsheri denedegi sý arqyly birkelki taralyp jáne syrtqy ortaǵa shyǵarylyp otyrady.

4. Sýdyń qaınaý temperatýrasy joǵary bolǵandyqtan, jer betindegi sýdyń qaınap ketýi jáne sýtektik baılanystyń úzilýi óte sırek kezdesedi, al munyń ózi tiri organızmderdiń tirshiliginde sýdyń bıologıalyq mańyzy zor.

Adam organızmine kelip túsetin tirshilik úshin mańyzy zor zattar ( nárýyz, maılar, mıneraldy tuzdar, dárýmender jáne t.b) úshin sý – negizgi eritkish. Tirshiliktiń negizin quraıtyn zat almasý úrdisi sýly ortada ótedi. Adam denesiniń 60% -ǵa jýyǵy sýdan turatyny sonyń dáleli. Sý organızminiń jasýshasynan óńdelgen zat almasý ónimderin jýyp, búırek arqyly zármen birge syrtqa shyǵarady. Kún saıyn eresek adam 3 lıtrden astam sý ishedi.

Barlyq qabyldaǵan sý almasý úrdisine qatysa otyryp, adam organızmine búırek, ókpe jáne teri arqyly bólinip otyrady.

Syrtqy ortanyń qalypty jaǵdaıynda leni saý eresek adam zári arqyly táýligine 1 – 1,5 l sýdy,  ókpesi arqyly tynys alǵanda bý túrinde 0,5 lıtrge deıin sýdy bólip shyǵarady. Mysaly, bólme temperatýrasy jaǵdaıynda ortasha jumys isteıtin adam táýligine 8-10 lıtrdeı sý joǵaltady.

Adam  sýdyń jetispeýin kótere almaıdy. Eger ol 1 – 1,5 lıtr sýdy joǵaltsa, shóldeıdi, álsireıdi, jaǵdaıy nasharlaıdy, ıaǵnı organızmniń fızıologıalyq úrdisi buzylady. Qorshaǵan ortanyń  temperatýrasy joǵary bolsa, oganızm qyzyp ketip, jylý nemese kún tıip aýyrady.

İshetin sý barlyq sanıtarlyq tazalyq saqtaý talabyna saı bolǵan jaǵdaıda ǵana óziniń fızıologıalyq qyzmetin oryndaı alady. Tazalyǵy jóninen sý móldir, ıisi, dámi joq bolyp, eń bastysy, quramynda organızm úshin zıandy hımıalyq zattar jáne aýrý týǵyzatyn mıkrobtar bolmaýy tıis. Sonymen qatar adam úshin sýdaǵy erigen hımıalyq zattardyń quramy men mólsheriniń de máni zor. İshetin sýdyń quramynda hlordyń, temirdiń, kúkirttiń, marganestiń,  mystyń, myryshtyń jáne  basqa da hımıalyq zattardyń qospalary bar. Olardyń sýda erigen kúıin  belgili ıisi, dámi, túsi, móldirligi, laılylyǵy arqyly anyqtaýǵa bolady. Kóp jaǵdaıda sýdyń osy qasıetteri boıynsha onyń sanıtarlyq tazalyǵy jóninde qorytyndy beriledi. Sý kózderin zerttegen kezde endemıkalyq (sol aımaqqa tán) bóteke aýrýlarynyń jıiligi men sýdaǵy ıodtyń arasyndaǵy táýeldilik anyqtalady.

Táýligine adam organızmine qajet 100-200 mıkrogramm ıod, kóbinese, janýar jáne ósimdik ónimderin tamaqqa paıdalanǵanda jáne azdaǵan mólsherde ıod túrinde túsedi. Sol sebepti sýdyń quramyndaǵy ıod adamda endemıkalyq bóteke aýrýyn paıda bolýyn anyqtaýda úlken ról atqaratynyn ǵalymdardyń zertteýleri kórsetedi.

Kóptegen ǵalymdardyń zertteýleri boınsha Qazaqstannyń ońtústik ózenderi men Altaıdyń sýlaryndaǵy ıodtyń  konsentrasıasy 9,34 mg/lıtrge deıin jetedi.

Qazaqstandaǵy Buqtyrma ózininde ıodtyń ǵana emes kobálttyń, nıkeldiń jáne molıbdenniń azaıyp ketkeni anyqtaldy.

İshetin sýdyń quramynda ftordyń mólsheri shamadan kóp aýdandarda turǵyndardyń arasynda flúoroz ( tis kireýkesiniń daqtary) aýrýlary jıi kezdesedi, ǵylymı zertteýlerdiń  kórsetýleri boıynsha sýdaǵy ftordyń mólsheri 1,5 mg/l bolsa, flúoroz aýrýymen aýyratyn adam sırek kezdesedi.

Sondaı – aq sýdaǵy ftor  mólsheriniń tómendeýi turǵyndardyń arasynda tis jegisi (karıes) aýrý týǵyzatynyn  kórsetedi. Mysaly, Zyránovsk qalasynyń jer asty sýlaryndaǵy ftordyń mólsheri 0,22 – 1,4 mg/l, tis jegisimen oqýshylardyń 52,8 % -y aýyrady. Qostanaı qalasynyń ishetin sýlarynda 0,4 mg/l ftor bar, oqýshylardyń 72 % - y tis jegisimen aýyrady.

Ashyq sý qoımalarynan keletin sý qubyrlaryndaǵy sýda ftor óte az mólsherde, ıaǵnı 0,17 mg/l deıin bolady da, tis jegisi aýrýymen turǵyndardyń 65 - 75% - y aýyrady.

İshetin sýda jáne azyq -  túlikte kadmıı men marganestińbolýy qan qysymynyń joǵarylaýyna ákeledi. Sonymen qatar osy aýrýdyń paıda  bolýyna ishetin sýdyń kermektigi (15-25,0 mg/l –ekv/l) úlken sebebin tıgizedi.

 

2.3 Jer asty sýlarynyń taralýy                                     

Jer asty sýlary –Jer betiniń tómengi qabattaryndaǵy taý jynystarynyń  arasynda qatty, suıyq jáne gaz kúıinde taraǵan sýlar.Bul sý ótkizgish taý jynystarynda kezdesetin túıirshik jáne kesek shógindiler qýystary, qatty jynystardyń jaryqshaqtary,ýtas pen dolomıtterdiń qarysty qýystary boıynsha jyljyp otyrady.Jer asty sýlary qysymsyz grýnt sýlary men qysymdy artezıan sýlaryna bólinedi,al mıneraldyǵy boıynsha –ashshy sý, mıneraldy sý jáne tushshy sý bolyp úshke bólinedi.Sońǵy eki sýdyń praktıkalyq mańyzy halyq sharýashylyǵynda asa zor.[Qosymsha №1]

    Jer asty sýlary dep jer qyrtysynda kezigetin barlyq fızıkalyq kúıdegi sýlardy ataımyz.Qorektený kózderi belgili bolǵan jaǵdaıda jer qyrtysyndaǵy  sý kózderi negizinen alaptyq geologıalyq qurlysymen anyqtalady.Jer qyrtysynda sý ótkizetin jáne sý ótkizbeıtin qabattardyń kezektesip kelip otyrýy ádette,sý ótkizbeıtin qabattyń ústine ornalasqan sý ótkizetin topyraq qabattrynda bos suıyq sýlardyń jınalýyna jaǵdaı jasaıdy.

 Jer qyrtysyndaǵy  barlyq qýystarynda sý tolyq jınalatyn topyraq-jer qabatyn sýly qabat,al onyń astyna ornalasqan sý ótkizbeıtin qabat –sýtiregish dep atalady.

 Eger sýly qabatty burǵylaý jolmen nemese qudyq qazý arqyly ashqan,ondaǵy sýdyń deńgeıi ózgerissiz qalsa,onda jer asty sýlaryn tegeýrinsiz,al deńgeıdi- jer asty sýlarynyń deńgeıi deıdi.

Jer qyrtysyndaǵy asty-ústin birdeı ótkizbeıtin qabat alyp jatqan sýly qabatty ashqanda,skavajınadaǵy sýdyń deńgeıi ústińgi sý ótkizbeıtin qabattan ornyǵýy múmkin edi.Bul jaǵdaıda sýly qabattaǵy sýlar gıdrostatıkalyq tegeýrinniń áserinde bolady,al sýly qabat tegeýrindi sýly qabat dep atalady.

   Ornalasý sıpatyna,rejımine,qalyptasý jaǵdaıyna,qozǵalýyna jáne jer ústi sýlarymen ózara baılanysynyń sıpatyna qaraı jer asty sýlary tegeýrindi jáne tegeýrinsiz dep ataıdy.

   Tegeýrinsiz jer asty sýlaryna topyraq,topyraq-jer jáne qyrtysyndaǵy sýlar jatady.

    Topyraq sýlarynyń ózinen tómen ornalasqan jer qyrtysynda sýlarmen gıdravıkalyq baılanysy bolmaıdy.

    Topyraq-jer sýlary dep sý ótkizbeıtin qabaty jer qyrtysynda ornalasqan,al deńgeıi turaqty nemese turaqsyz túrde topyraq qabatynda bolatyn jer asty sýlaryn ataımyz.

    Erte zamannan beri turmys qajettigine jer ústi sýlarymen qosa,arnaıy uńǵylar ornatý arqyly  jerasty sýlary da paıdalanylady.Bizdiń elimizde de shet elderde de myńdaǵan qalalar men eldi mekenderdiń turǵyndary jer asty sýlary arqyly qamtamasyz etiledi.Dúnıe júziniń shól jáne shóleıtti jerleri (Úndistan,Pákistan,AQSH,Avstralıa,Qazaqstan) jerasty sýlaryn paıdalaný nátıjesinde,sýsyz dalalar qunarly ólkege aınalyp,baý-baqsha ósken,mal sharýashylyǵy damyǵan óńirge aınalǵan.Sapasy jáne tazalyǵy jaǵynan bul sýlardyń teńdesi joq,jerdiń ózi sýdy tazalap beretin senimdi tabıǵı súzgi bolyp tabylady.

Qazaqstan jer aýmaǵy jaǵynan úlken memleket,biraq sol jerdiń kópshiligi qurǵaq shóleıt jerler.Degenmen,onyń bir ereksheligi jerasty sýlaryna  baı. Respýblıka aımaǵynda túrli maqsattarǵa saı ashylyp zerttelingen 633 er asty sý qory bar,olardyń paıdalaný qýaty táýligine 43384 myń tekshe metr.

  Bul Ertistiń Ob-ózenine quıar saǵasyndaǵy sý kólemimen para-par.

 Osyndaı tabıǵı baılyqtyń ıesi bolǵan elimizdiń aldynda,ony úlken jaýap- kershilikpen tıimdi paıdalaný maqsaty tur.Ótkeni,respýblıkanyń Soltústik,Batys jáne Ortalyq aımaqtarynda sý jetispeýshiligi bar.Sóıte tursa da,zerttelip,daıyndalǵan jerasty sý qorlaryn halyq sharýashylyǵy- nyń qajetine ıgerý óte tómengi deńgeıde bolyp kelse,keıingi jyldarda tipti toqtap qalyp otyr.Aýyz sý jáne sharýashylyq muqtajdyǵy úshin  zerttelip paıdalanylǵan kóptegen jerasty sý kózderi 10-15% jyldar boıy ıgerilmeı keledi,keı jerlerde mundaı kesheýildeý ýaqyty sý kóziniń jalpy paıdalaný merzimine (25-30jyl) taıap qalyp otyr.Bul degen jer asty sýlarynyń qoryn paıdalanbaı jatyp ony paıdalaný quqyn qaıta qarap,bekitý kerek degen sóz.

 Respýblıkamyzda taý-ken óndiristeri men shıki zat óńdeý salasynyń damýyna  baılanysty qorshaǵan tabıǵı ortaǵa zıandy salmaq óse túsýde, onyń ishinde jer asty sýlarynyń sapasyna naqtyly qaýip kele bastady.                                  Aqtóbe-Alǵa,Pavlodar, Ekibastuz,Qaraǵandy, Temirtaý, Jambyl, Qarataý,Óskemen, Lenınogor, Zránovsk sıaqty úlken aımaqtyq-óndiristik keshenderdiń mańynda tabıǵatqa zıandy oshaqtar oryn tepti.Respýblıkamyzda 710-ǵa jýyq qaterli oshaqtar barlyǵy anyqtalsa,olardyń basym kópshiligi Qaraǵandy jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarynda ornalasqan.70 eldi mekenderdiń sý muqtajdyǵyna paıdalanylatyn 113 jerasty sý kóziniń,41 sý qabyldaǵyshynyń tazalyǵyna qaýip,tóngendigi baıqalýda.Qazirgi ýaqyta zerttelgen jerasty sý kenderiniń mańaıynda zıandy qaldyqtarmen lastaný qaýipi bolsa da,tutynýshyǵa jetken  sýdyń sapasy memlekettik standartqa saı bolýy kerek.

2.4 Aýyl turǵyndarynyń sýdy tutynýy.

         Kishi Shyǵan aýylynyń turǵyndary sýdy ortalyq vodakachka arqyly tutynady. Vodakachka  Kishi Shyǵan orta mektebiniń batys bóliginde ornalasqan. Aınalasy qorshalǵan, únemi tazalyq júrgizilip turady gıgıenalyq talapqa saı, aldyńǵy jaǵynda sanıtarlyq qorǵaý aımaǵy bógde adamdarǵa kirýge bolmaıdy dep jpzylǵan. Biz únemi mektep oqýshylary aınalasyn tazalap, tazalyq júrgizip, aınalasyna kúl – qoqys tógilmeýin qadaǵalap otyramyz. Kóshede ornalasqan kalonkalardyń jan jaǵy taza, aqqan sýy aryqqa qosylady. Únemi aryq tazalyǵyn, aryqqa las sý, kirdiń sýyn, jýyndyny tigýge bolmaıtynyn kalonkanyń jan – jaǵyn taza ustaý kerek ekendigin «Dúısenbilik oqýshylar jınalysynda» habarlap otyramyz óıtkeni sý alatyn jer las bolsa shybyn shirkeı qaptap ár – túrli aýrýlar taralýyna sebepshi bolady.

Jerimizdegi sý qubyry

Kishi Shyǵan aýyly jańa máli jáne kóne máli bolyp ekige bólinedi. Jer asty sýy shyǵys bóliginde ornalasqan aýyl turǵyndary sýdy kalonkadan alady. Sý erteńgi saǵat 9⁰⁰ – den túski saǵat 13⁰⁰ – ge deıin, keshki saǵat 18⁰⁰ – den 21⁰⁰ – ge deıin shyǵady. [Qosymsha №2,3]

Batys bóliginde ornalasqan kóne málide kalonkadan sý 13⁰⁰ – den saǵat 21⁰⁰ – ge deıin shyǵady. Kóne málide ár januıa ózi jerden 24 – metr tereńdikte shyǵatyn qudyq qazdyryp sony paıdalanady qudyq sýy ár túrli tereńdikte shyǵady 21 – 34 metr arasynda. Kóne málide 7 – kalonka bar. Kishi Shyǵannyń ońtústik bóliginde, Jibek joly dańǵylynyń tómengi bóliginde 1 – qudyq bar 34 metr tereńdikten alynǵan. Besterek kóshesinde kalonka joq sebebi joǵary ornalasqandyqtan ol jatqan sý shyqpaıdy, kóshe turǵyndary sýdy Jibek joly dańǵylynyń joǵarǵy bóligindegi kalonkalardan alady. Besterek turǵyndary úshin aýyz sý tasymal bolǵandyqtan sý tapshylyǵyn kórip otyr. Kúnine paıdalanatyn sý mólsheri jetkiliksiz.

SES -tiń  teksergen kórsetkishi boıynsha , jaǵymsyz ıisi joq, kálsı, magnıı tuzdarynyń mólsheri ortasha, sondaı – aq organızmge zıandy hımıalyq zattar men aýrý týdyratyn mıkroptary joq ishýge jaramdy dep tabylǵan

2.5 Aýyz sýǵa qoıylatyn gıgıenalyq talaptar

Adam densaýlyǵyna orasan zor yqpal etetin syrtqy orta faktorlary ishinde sýdyń erekshe mańyzy zor. Óıtkeni sý birinshiden, adam balasyna fızıologıalyq jáne gıgıenalyq turǵydan óte qajet bolsa, tazalyǵy durys saqtalmaǵan jaǵdaıda ol aýrý týǵyzatyn zıandy zatqa aınalýy múmkin.

Sapaly sýda shamamen 6 – 12 gradýstaı temperatýradaǵy qońyr salqyn, jaǵymsyz ıisi joq, kálsı, magnıı tuzdarynyń mólsheri ortasha, sondaı – aq organızmge zıandy hımıalyq zattar men aýrý týdyratyn mıkroptary joq sýdy aıtady.

         Sý quramynda amıak, azot, hlor tuzdarynyń kóp bolýy onyń mal jáne adam zári men qıy arqyly lastanǵanyn bildiredi. Munaı sýdy paıdalanǵan jaǵdaıda adamdar ish súzedi, holera, dızenterıa jáne ishek qurty sıaqty aýrýlarǵa shaldyǵady las sý arqyly botkın aýrýy, sý qyzbasy, túıneme, jamandat jáne t.b. aýrýla taralýy múmkin. Sýdyń ár túrli aram shópterdi joıýǵa qoldanylatyn ýly hımıkattarmen lastanýda adam úshin asa qaýipti. Ýly hımıkattar sýǵa jańbyr arqyly nemese olardy tikeleı sý mańynda qoldanýdan túsedi. Sondyqtan da aýyl turǵyndaryn sýmen qamtamasyz etý jáne onyń tazalyǵyn qorǵaý asa mańyzdy bolyp tabylady. Eldi mekendi salý kezinde halyqtyń muqtajyn óteýge jetkilikti taza jáne sonymen birge óndiris pen sharýashylyq qajetine kerekti sý kózderi bolýy kerek. .[Qosymsha №4]

Cý qubyry joq jerlerde sýǵa muqtajdyq bir adamǵa táýligine orta eseppen 20 – 30 lıter dep eseptelinedi. Aýyl turǵyndarynyń súıip paıdalanylatyn jer asty sýlarynyń biri bulaq sýy.

Olar jer astynan tereń qabatynan shyǵatyndyqtan jyl boıyna bir qalypty aǵatyn naǵyz taza sýlardyń qataryna jatady.

2.6 Kishi Shyǵan aýylyndaǵy jer asty qudyq sýlarynyń sapasy.

Aýyl turǵyndary aýyz sý tasymal bolǵandyqtan , sý tapshylyǵyn kórip otyr .Osy máseleni sheshý maqsatynda aýyl turǵyndary jerge qubyr qaǵý nemese burǵylaý arqyly 20-35 m arasynda jer asty sýlaryn paıdalanyp otyr.Osy aýyldaǵy jer asty qudyq sýynyń bıologıalyq, hımıalyq quramyn zertteý maqsatynda sanpedımstansıaǵa baryp zertteý júrgizdik Ár hımıalyq kórsetkishterdiń óziniń reaktıvteri jáne gosstandarty bolady.Sýdyń qyshqyldyǵyn  rN-metrdiń kómegimenanyqtadyq. Hımıalyq quramyn KFKaspabynyń kómegimen anyqtaldy.Hlorıdterditetrometrıalyq  ádispen  zertteldi .Kermektigitetrometrıalyq ádispen zertteldi.Sýdyń hlorıd mólsherin myna ádispen anyqtadyq. 100ml sýǵa K₂SrO₄ – niń 5% 1 ml quıamyz sary túske boıalady. 1 ml AgNO₃qosyp sábiz tústes túske boıalǵanǵa deıin tıtrleıdi. [Qosymsha №5,6]

                                              Qurǵaq qaldyǵyn  myna formýlamen anyqtaımyz.X =( m-m₁ ) * 1000mg

                                                                                     V

m – ydystaǵy qurǵaqtyń massasy  m ₁– taza ydystyń massasy

V –sýdyń kólemi   [Qosymsha №7]

Qorytyndy

Aýyl turǵyndarynyń negizgi eńbek kózi mal sharýashylyǵy jáne egin sharýashylyǵy . Sý tapshy jerde egin óspeıdi ,mal kóbeımeıdi. Eginniń bitik shyǵyp ,qambanyń dánge tolýyna sýdyń septigi kópten-kóp.Aýyz sý adamnyń qajettiligin óteıtin negizgi shıkizat kózi. Ata-babamyz  Otyn- olja ,sý-qorlyq dep sýdyń adam ómirindegi ,onyń mańyzdylyǵy týraly aıtyp ketken .Ata-baba kózi kórip ,aıtyp,jazyp ketken keshegi ertegige ,ańyz ádebıetke  qosyp júrgen nemese ata – ájelerimizdiń aýzynan estigen tabıǵat baılyǵyn taza aýa, syldyrlap aqqan móldir bulaǵy bul kúnde múshkil halde ekenin baspa betterinen oqyp, kógildir ekrannan kórip júrmiz.

2012 jylǵy  Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaev óziniń  halqyna jolaýynda aýyz sý máselesine erekshe toqtaldy

Halyqtyń á leýmettik jaǵdaıyna, elimizdiń sý resýrstaryna qatysty jańa saıasat tujyrymdap, elimizde eleýli qory bar jer asty sýlaryn óndirý men únemdi paıdalanýdyń eń ozat tehnologıalaryn engizý qajet ekendigin baıandady.

Zertteý qorytyndysy boıynsha Kishi Shyǵan aýylynyń  jer asty qudyq sýlarynyń bıologıalyq  ,hımıalyq qasıetterin zerttep , sýdyń  ishýge jaramdyǵy anyqtaldy.

USYNYS

Sý qubyrynan keletin sý belgili bir ýaqyt aralyǵynda ǵana aǵady jáne ony tasymaldaý kóbinde qıyndyqtar týǵyzyp jatady. Halyqtyń turmystyq jaǵdaıyn jaqsartý úshin, aýyl kóshelerine jıi sý qubyrlary ornatylsa jáne onyń udaıy aǵýy qadaǵalansa.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń qazaqstan halqyna  arnalǵan Joldaýlary
2. Birimjanov B. A. Jalpy hımıa – Almaty, 2002 j (3-4bet )
3. Beıseeva G.B. Beısenova Á.S.  Adam ekologıasy – Almaty, 2001 j  (26 bet)
4. Hımıa mektepte jýrnaly 2004j (12-14bet)
5. Jetisý gazeti  № 7   2012j

[Qosymsha №1]               

                      

[Qosymsha №2]

Kóshe ataýy	Sany
Tyshqanbaev kóshesinde	2
Baqtaev kóshesinde	5
Begimbetov kóshesinde	1

 

[Qosymsha №3]

  [Qosymsha №4]                                                   

Turǵylyqty jerdiń sıpaty	Bir adamnyń sýdy paıdalaný mólsheri
	Táýligine ortasha eseppen	Eń  kóp paıdalanǵanda
Úıde kanalızasıa jáne sý qubyry men vanasy bar bolǵan jaǵdaıda	25-120 l.	100-140 l.
Sý qubyry bolǵanmen vanasy bolmasa	50-90 l	65-110 l.
Sýdy kóshedegi sý qubyrynan alǵanda		40 – 60l.

                                       

[Qosymsha №5]

Komýnaldyq gıgıena 1 lıtr sýda.

r/s	ıngrıdıentter	Normalary
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.	Iisi – 0 gradýs Iisi – 60 gradýs Dámi  Túsi Laılyǵy rN Amıak Nıtrıtter Hlorıdter Nıtrattar Súlfattar Ftor Totyǵýy Kermektigi Qurǵaq qaldyǵy Qaldyq hlory	2 baldan kóp emes 2 baldan kóp emes 2 baldan kóp emes 20 g. kóp emes 2 – den kóp emes 6- 9 2 – den kóp emes 3,3 – ten kóp emes 350 – den kóp emes 45 – ten kóp emes 500 – den kóp emes 0,7 – den 1,5 – ten kóp emes 2 – den kóp emes 7 – 10 – nan kóp emes 1000 – 1500 kóp emes 0,3 – 0,5 kóp emes

 

Kishi Shyǵan aýylyndaǵy jer asty qudyq sýynyń

Sanıtarlyq – epıdemıologıalyq saraptama qorytyndysy

r/s	Kórsetkishterdiń ataýy	Anyqtalǵan qanyqtyq
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15	Iisi Dámi Tústiligi   Laılylyǵy rN Totyǵýy Amıak ,azot Nıtrıtter Nıtrattar Kermektigi Qurǵaq qaldyq Hlorıdter Súlfattar Metaldar ıondary Ftor	0 0 0 0 6,69 0,08 joq joq 19,49 6,8 0,525 15,0 60,0 Joq 0,25

 

[Qosymsha №6]

Jer asty sýyn paıdalanýdaǵy qudyqtar

 

[Qosymsha №7]

 

Sýdyń hımıalyq quramyn anyqtaıtyn reaktıvter

---