InfoHub Logo

Eınshteın eń basty eńbekterin 26 jasynda jarıalaǵan, al Mosart alǵashqy sımfonıasyn 8 jasynda jazǵan. Eń eleýli jańalyqtar shynymen jas kezde jasala ma? The New York Times tilshisi osy qaǵıdany zerttep kórýge tyrysypty.

Benedıkt Kerı (BenedictCarey)

Amerıkalyq ǵylymı tilshi, «Biz qalaı úırenemiz» kitabynyń avtory.

Tanymal adamdardyń jetistikterin saraptaıtyn zertteýshiler qyzmettiń kóptegen salasynda eń eleýli jańalyqtar jas kezde jasalǵanyn baıqaǵan. Alaıda jaqynda Science jýrnalynda jarıalanǵan kóptegen ǵalymdardyń ómiri men mansaby jaıly saraptama munyń jasqa esh qatysy joq ekenin anyqtaǵan. Shyn máninde, bul minez, tabandylyq pen sáttilik sıaqty faktorlardyń toǵysýy. Jáne bul mýzyka men kınemaografıadan bastap ǵylymǵa deıin qyzmettiń ár salasyna tán.

Bastysy — berilmeý. Berilseńiz tapsyrmaǵa shyǵarmashylyq turǵydan qaraý qabiletinen aıyrylasyz.

– Albert-Laslo Barabashı (Albert-LaszloBarabasi), Bostondaǵy Soltústik-SHyǵys ýnıversıtetiniń tanymal fızıgi

Bastapqyda zertteýshiler tek fızıkterdi qarastyrǵan. Olar 1893 jylǵa deıingi ádebıetti aqtaryp, 20 jyldan kóp ýaqyt boıy ár 5 jylda kem degende bir jumys jarıalap otyrǵan 2 856 ǵalym-fızıkti tańdaǵan. Onyń ishinde jıi qoldanylatyn eńbekterdi asa eleýli dep qabyldap, ǵalymnyń mansabynda mundaı eńbekter qanshalyqty kóp bolǵanyn saraptaǵan.

Shynynda da, eleýli jańalyqtar kóbine jas kezde jasalǵan. Biraq munyń jasqa baılanysty emes ekeni aıtylady. Bar másele ónimdilikte: jas ǵalymdar barynsha kóp eksperıment jasaıdy, al bul shynymen mańyzdy dúnıe ashý múmkindigin joǵarylatady. Iaǵnı, eger birdeı ónimdilikpen jumys isteseńiz, 25 jasta da, 50 jasta da jańalyq ashýǵa bolady.

Sáttilikti de elemeýge bolmaıdy. Durys joba men onymen jumys isteýge durys ýaqyt tańdaı bilý de mańyzdy. Alaıda mundaı sátti tańdaý ǵylymǵa jasalǵan úles dep kópshilikpen qabyldanady ma – bul taǵy bir komponentke baılanysty, ony ǵalymdar Q dep ataǵan.

Qysqasha aıtqanda, bul jumysyńnan maksımým paıda kórý: qarapaıym eksperımentten ózektilikti baıqaý jáne óz ıdeıańdy iske asyra alý.

«Q faktory — óte qyzyqty qubylys, sebebi teorıalyq turǵydan ol adam óz boıynan baıqamaıtyn nemese baǵalamaıtyn qasıetterden turady, — deıdi Zak Hembrık (Zach Hambrick), Mıchıgan shtaty Ýnıversıtetiniń psıhologıa profesory. — Mysaly, óz oıyn naqty jetkize alý qabileti. Matematıkalyq psıhologıa degen ǵylymdy alaıyq. Siz qyzyqty zertteýińizdi jarıalaı alasyz, biraq eger ol qıyn ári túsiniksiz jazylsa (kóbine solaı jazylady da), ǵalym retinde moıyndalýyńyz ekitalaı. Ne týraly jazǵanyńyzdy jaı ǵana eshkim túsinbeıdi».

Tańǵalarlyǵy, ǵalymdardyń deregi boıynsha Q ýaqyt óte kele ózgermeıdi. Kóptiń pikirine qaramastan, tájirıbe aǵymdaǵy jumysyńnan jańa jáne mańyzdy birdeńe tabý qabiletin arttyrmaıdy. «Bul tańǵalarlyq, — deıdi Barabashı. — Úsh faktor — Q, ónimdilik pen sáttilik – bir-birine táýeldi emes».

Jas ulǵaıǵan saıyn sáttilikke áser etetin bir ǵana faktor ózgerýi múmkin, — mártebe. Bedeldi ǵalymǵa táýekelge barý qıyn emes.

Mysaly, bıolog Jan Batıst Lamark, evolúsıa boıynsha jumystaryn alǵash ret 57 jasynda jarıalaǵan, al eń eleýli «Zoologıa pálsapasy» jumysyn 66 jasynda jazǵan. Bul mysal másele jasta emes, áleýmettik faktorlarda ekenin kórsetedi. Ádette ǵalymdar jańa bir qatarly emes teorıalaryn eseıgende, bilim men abyroı jınaǵanda jarıalap jatady.

---