InfoHub Logo

Ǵylymı joba
Jumbaq jáne onyń túrleri

Mazmuny
I. Kirispe ----------------------------------------------------------------------- 3 bet
II. Jumbaq - oı ushqyrlyǵyna baýlıtyn janr -------------------- 4 bet
III. Jumbaqtyń túrleri ---------------------------------------------------- 5 - 8 bet
IV. Búgingi tańdaǵy aqyn - jazýshylardyń jumbaqtary -------- 9 - 14 bet
V. Jumbaqtyń tárbıelik máni ----------------------------------------- 15 bet
VI. Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi ------------------------------- 16 bet

Kirispe
Jumbaqtar – qazaq halyq aýyz ádebıeti ishinde atadan balaǵa mura retinde berilip, erte zamannan bastap búgingi kúnge deıin damý, ósý, tolyǵý ústinde kele jatqan asyl mura. Jumbaqtardyń asyldyq qasıeti, onyń dúnıege kelýi sonaý erte zaman bolsa da, búgingi bizdiń dáýirimizde qajettiligi kúsheıip mán - maǵynasynyń artyp otyrǵandyǵynda.
Jumbaqtar halyq aýyz ádebıeti ishinde usaq janrlar qataryna jatady. Jańyltpashtar, maqal - mátelder, t. b. sıaqty usaq janrlar dep atalǵanymen, jumbaqtar - halyq aýyz ádebıetiniń kúrdeli bir salasy.

Jumbaqtar jas urpaqty tárbıeleýmen qatar, olardyń boıyna óz halqynyń ıgiligin darytyp, ana tilinde oılaý jáne mádenıetti sóıleýine, saýatty jazý daǵdylaryna barynsha mol áserin tıgizedi. Sonymen qatar, jumbaqtardy paıdalaný oqýshylardy qyzyqtyrady, durys sóıleýge úıretedi, logıkalyq oıyn jetildiredi.

Zertteý taqyrybynyń ózektiligi;
Qazirgi zamandaǵy jan - jaqty tildik tárbıeniń mańyzdylyǵy. Osy oraıda jumbaqtar paıymdaý men oı - pikirdiń tobyqtaı túıini, tamasha qorytyndysy bolyp tabylatyn ushqyr da utqyr sóz retinde kózge túsedi. Osy jaǵynan alyp qaraǵanda, jumbaqtar tilshi, ádebıetshi ǵalymdardyń ǵylymı eńbekterinde qarastyrylyp, sóz óneri, halyq aýyz ádebıeti úlgisi esebinde jan - jaqty zertteýdi qajet etedi.

Taqyrypty zertteý ádisteri;
Taqyrypty zertteý barysynda halyq aýyz ádebıetteriniń mol murasyn saralaý, olardyń mán - maǵynasyna, qurylymyna jáne toptastyrylýyna asa nazar aýdaryldy. Erteden kele jatqan jumbaqtar úlgisi men qazirgi tańdaǵy aqyn - jazýshylardyń jumbaqtary arasyndaǵy ortaq maqsat - mindetterdi aıqyndaı otyryp, jumbaq túrlerin júıeleý, toptastyrý ádisteri júrgizildi. Ádebıetshi ǵalymdardyń ǵylymı eńbekteri de qarastyryldy.

Taqyryptyń maqsat - mindetteri;
1) Jumbaqtardyń mán - maǵynasyn ashý;
2) Jas urpaq tárbıesinde halqymyzdyń asyl murasynyń tıgizer áserin jáne qazirgi zamanda jumbaqtardyń qoldaný aıasyna nyqtaý.
3) Qazaq jumbaqtarynyń qurylysy, aıtylýy men mazmuny jaǵynan jáne túrlerine toptastyrý.

Jumbaq – adamnyń oı - órisin, alǵyrlyǵyn, bilimin synaý maqsatynda naqty bir zat nemese qubylys tuspaldap sıpattalatyn shaǵyn ádebı janr. Ol halyq shyǵarmalarynyń ishindegi eń eski túri jáne barlyq jurttyń fólkloryna ortaq dúnıe sanalady. Jumbaq – halyq shyǵarmalarynyń eń eski túriniń biri jáne barlyq jurttyń fólklorynyń ortaq túri. Áýelgi týysy arǵy, erte zamanda bolǵanymen, jumbaq bertin kele, tipti búgingi bizdiń dáýirimizde de óz kerekti qasıetin joıǵan joq.

Qaı kezde alsaq ta jumbaq ótkir, ushqyr sóz esebinde halyq arasynda baǵaly bolǵan. Jumbaqty halyqtyń ózge tapqyrlyq sózderi qatarynda saıası qural esebinde tap jaýyna qarsy qoldanǵan oryndar da az emes. Jumbaq qazaq halqynyń arasynda da jáne basqa halyqtarda da áli kúnge tyńnan týyp, molaıyp damyp keledi Olaı bolsa halyqtyń jumbaq sekildi fólklor qoryn jınap basyp, tekserip taný ǵylymdyq zor mindet bolady.

«Alǵashqy kezde adam balasyna dúnıedegi zattardyń, qubylystardyń barlyǵy, olardyń syry, neden jasalatyndyǵy málim bolmaǵan, jumbaq bolǵan. Biraq adam balasy sol jumbaqty sheshýge tyrysqan. Ol úshin aınalany qorshaǵan jaratylysty, eńbek, kásip quralyn, ár túrli haıýanattar jaıyn, bir zatty ekinshi bir beıtanys zatqa salystyra otyryp, uqsas belgilerine qarap neden shyqqanyn qandaı zat ekenin anyqtaǵan. Jumbaqtardyń alǵash úlgileri osylaı shyqqan», - deıdi Málik Ǵabdýllın.

Ǵalymdar jumbaqtyń áýelgi tegi tyıym sózdermen jáne tabýmen tórkindes dep esepteıdi. Baǵzy dáýirde adamdar aınaladaǵy óktem kúshterden saqtaǵandyqtan, ózara shartty sózdermen, astarly tirkestermen tildesken. Keıin jumbaq tabý men tyıym sózderden bólinip shyqqan.
Qazaq jumbaqtarynyń alǵash jınalyp, baspa betine túsýi XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastalady. 1842 jyly «Tatar hrestomatıasyn» qurastyryp bastyrǵan. M. Ivanov oǵan qazaq jumbaqtarynda engizgen.

Jalpy alǵanda, jumbaq – adamnyń dúnıetaný jolyndaǵy oı - órisin, qıalynyń belgili bir satysyn kórsetetin ushqyr oıdyń bir túri. Jumbaqty sheshý adamnyń zerektigin, aqyl - parasatyn, bilimin baıqatady.
«Jalpy alǵanda, jumbaq – adamnyń dúnıetaný jolyndaǵy oıynyń, qıalynyń shamasyn bildiredi», - deıdi Muhtar Áýezov. Óıtkeni, jumbaq ózge fólklorǵa qaraǵanda bitimi bólek, erekshe zatty derekti sóz. Sol derektilikke súıenetindikten jumbaq ár zattyń jaǵdaı, bólim - bólshekterine kóbirek kóz salady. Dúnıetaný joldaryn eńbegine baılanystyryp, osydan baryp qorytyndy jasaıtyn halyq, kóp jumbaqty nárselerdiń neden paıda bolǵandyǵyn aıtýǵa arnaıdy. Al bunyń ózi adam tanymyn tereńdetip, urpaqty ulaǵatty, zerdeli etip tárbıeleıdi.

Jumbaq janyryna tán erekshelik – kólemi shaǵyn, qurylymy jup – jumyr, shymyr bolyp, az sózben kóp nárseni aıta bilýge beıimdilik. Jumbaq sóılemderi kóbine qysqa, jınaqy keledi.
Qazaq jalpy jumbaqty adamdardyń bilim deńgeıin, parasatyn ańǵartatyn úlken óner dep eseptegen, sondyqtan aqyndar, el ishindegi sheshen, bı, t. b. danagóı, qadirmendi adamdar bir - birine jumbaq joldap, aqyl - oı synasyp, tanym salystyrǵan. Jumbaq qara sóz túrinde de, óleń túrinde de, aqyndyq aıtys túrinde de kezdesedi. Osy jumbaqtardyń qaı - qaısysy bolsa da halyqtyń ǵasyrlar boıy jınaǵan tájirıbesine negizdelip, onyń tirshilik tynysymen, sharýashylyq kásibimen, ulttyq dástúrimen tyǵyz baılanysty týyp, damyp, urpaqtan - urpaqqa jalǵasyp otyrǵan.

Jumbaqpen tolǵap jyr aıtý Asanqaıǵy, Buqar jyraý, Bazar jyraý, Shortanbaı, Áýbákir sıaqty qazaq aqyndarynyń jyrynda, Syrym, Tóle bı, Jırenshe, t. b sheshendik sózderinde jıi kezdesedi. Sheshendik sózge qurylǵan jumbaqtardaǵy aqyl - parasat, tapqyrlyq, tereń logıka jazý - syzý bolmady, saýatsyz edi dep kústánalap kelgen halqymyzdyń asqan danalyǵynyń kórinisindeı kózge urady.
Qazaq jumbaqtaryn óziniń qurylysy, aıtylýy, mazmuny jaǵynan iriktep alǵanda, negizinen jeti túrge bólinedi.