InfoHub Logo

OQO, Shardara aýdany
«Jaýshyqum» mektep-lıseıi
Baǵyty: Bıologıa
Oryndaǵan: Toıshybaı Dıana
Synyby: 3 «A»
Jetekshisi: Týrgýmbaeva Aıgerım

 

Mazmuny

İ. Kirispe.
A) Jýsannyń keremetteri men túrleri
İİ. Negizgi bólim
A) Talshyq jýsannyń qasıetteri
Á) Tyqyr jýsannyń qasıetteri
B) Dármene jýsannyń qasıetteri
V) Ermen jýsannyń qasıetteri
G) Tamyr jýsannyń qasıetteri
D) İle jýsannyń qasıetteri
E) Bórte jýsannyń qasıetteri
J) Aqbas jýsannyń qasıetteri
İİİ. Qorytyndy
İV. Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

 

Kirispe.

Bizdiń elimizdiń baı ósimdikter álemi erteden-aq adam balasyna qyzmet etip keledi. Qazaqstan turǵyndary tiri tabıǵatpen dástúrli baılanysta, olar erteden-aq ózderiniń aınalasyndaǵy ósimdikterdi jáne olardyń kúndelikti turmystaǵy paıdasy týraly jaqsy bilgen. Solardyń biri – jýsan.

Jýsan jer betindegi ósimdikterdiń eń ashysy. Onyń paıdaly jaqtary jeterlik. Latyndar bul shópti artemızıa dep ataıdy. Shóptesin ósimdikterdiń dárilik qasıetin ashqan Artemıd qudaıdyń qurmetine osylaı dep ataǵan.

Erterekte Olımpıada oıyndarynda jeńip shyqqandarǵa syılyq retinde jýsannan jasalǵan sýsyn ishkizetin bolǵan.

Rımdikter jýsan tunbasyn asqazan aýrýlaryn emdeýge paıdalanǵan. Al qytaılyqtar aıaq kıimderine jýsannyń japyraǵyn salyp júrse, tamaqqa degen tábetti arttyrady degen. Jýsan teńiz saıahatshylaryn túrli teńiz aýrýlarynan saqtaıdy.

Bir nársege qapalanǵanda jýsandy ıiskeseńiz kóńilińiz ornyǵady. Uıqysyzdyqqa ushyraǵanda jastyǵyńyzdyń astyna jýsan qoısańyz kózińiz tez ilinedi.

Jýsan tunbasyn daıyndaý úshin bir shaı qasyq úgitilgen jýsan japyraǵyn bir stakan qaınaǵan sýǵa salady. Ony jarty saǵattan soń ishýge bolady. Tamaqtanbas aldynda jarty saǵat buryn, bir as qasyqtan kúnine úsh mezgil ishedi. Osylaısha eki apta paıdalanǵan soń toqtatý qajet.

Jýsan bólmedegi aýany tazartyp, júıkeni tynyshtandyrady.

Tipti monshaǵa túserde jýsan japyraqtaryn paıdalanýǵa da bolady.

Aýyz shaıýǵa kerekti tunbany bir as qasyq jýsandy bir stakan qaınaǵan sýǵa buqtyryp daıyndaıdy. Jýsan kúrdeligúldiler tuqymdasynyń bir týsysy. Bir jyldyq, eki jyldyq nemese kóp jyldyq shóptesin ósimdikter nemese shala buta.

Jýsannyń talshyq, tyqyr, dermene, ermen, tamyr, ile sıaqty túrlerine jeke toqtalyp, olardyń qasıetterine jeke toqtalyp salystyra zertteıik.

Negizgi bólim.

Jýsannyń sabaqtary tik nemese kólbeý, kóbinese túptenip ósedi. Japyraqtarynyń pishini ár túrli kezekti ornalasqan. Túptenip ósken jeke sabaqtarynyń ushynda sypyrǵy tárizdi gúl shoǵy bar. Sabaqtary uzyndy-qysqaly, bir jyldyq nemese kóp jyldyq bolady. Kóp jyldyq sabaqtary tuqym bermeıdi. Gúli sarǵylt. Jeke gúlder dıametri 1,5-1 mm-deı usaq zembilshe jáne onyń júıesinde tuqym beretin bolady. Gúl shyǵaratyn butaqshalary shildi-tamyz aılarynda paıda bolyp, qyrkúıektiń basynda sebet gúli jarylyp, maıda tuqymdary shashylady. Tuqymnan óte baıaý ósedi. Birinshi jyly bıiktigi 10-12 sm bir ǵana sabaq shyǵady. Birinshi jáne ekinshi jyly ǵana gúldeıdi, osy kezde 3-5 gúl (shoǵyryn) shyǵaratyn sabaqtar shyǵarady.

Gúlinde 3-4, 94% santonın bolady. Qazaqstandaǵy Ǵylym akademıasy alǵash ret 1949 jyly mádenı túrde ósire bastady. Bul jýsannan jaqsy dári-dármek jasalady.

  

Talshyq jýsan.

Kópshilik jýsandarda túrli glúkozıtter, al keıbireýleriniń alkoloıdtar bolady. Sondyqtanda jýsannyń keıbir túrleri ýly bolyp esepteledi. Sonyń biri – talshyq jýsan. Munyń tamyry jýan. Tamyrdyn birneshe sabaq shyǵady. Bıiktigi – 30-45 sm. Tamyz, qyrkúıekte gúldeıdi.

Qazaqstan Kaspıı mańynda jáne basqa shóleıtti, sazdy sary topyraqty jerlerde aram shóp retindi kezdesedi. Ýlaǵysh zaty efır maıy bolyp tabylady. Ol kepken jýsanda 0,6-0,9 % efır maıy alynǵan. Birinshi ýlaǵysh zat – lakton – taýrısyn. Mundaı jýsandy jegen maldar birden qozyp, sońynan esensiregen qalypqa túsedi. Taýrısynnyń denesi qaıta-qaıta jıyra beretin qasıeti bar. Ýlanǵan maldyń aýzynan silekeı aǵady, qusýy, ish buzylýy yqtımal. Bul jaǵdaıda kóbinese maldy 1 jerden ekinshi jerge aıdap, oryn aýystyrǵanda kezdesedi.

Tyqyr jýsan.

Ǵasyrymyzdyń qaýipti indetine aınalǵan qaterli isik aýrýlary jyl ótken saıyn kóbeıip barady. Elimizdiń ǵalimdary osy aýrýdyń azabyn azaıtyp, emdep jazatyn dári-dármek oılap tapty.

  

Bul dári siz ben biz kúnde kórip júrgen kádimgi jýsannan jasalady. Osy ósimdiktiń emdik qasıetterin uzaq jyldar boıy zerttegen ǵalymdar onyń rak jasýshalaryna qarsy kúresetin qasıeti baryn anyqtady. Sol sebepti de dárini «Arglabın» dep atap otyr. Al, «Arglabındi» latynshadan aýdarǵanda «Tyqyr jýsan» degen maǵyna beredi. Álemde 500-den asa túri bolsa, onyń 81-i bizdiń elimizde ósedi eken. Ol ásirese elimizdiń ortalyq óńirinde Qarqaralynyń Kent taýlaryndy kóptep kezdesedi. Onyń kúz aılarynda gúli tógilgen soń terip alady. Ǵalymdardyń basyn biriktirip, osy iske jumyldyrǵan jańa preparattyń avtory – Serǵazy Ádekenov.

Arglabın isik týǵyzatyn vırýsty joıyp jańadan bastalyp kele jatqan isik aýrýlarynyń aldyn alady.  Baýyr isigine baılanysty erekshe áseri bar.

Búginge deıin «Fıtohımıa» óndiris ortalyǵynda arglabınniń 175 myńnan asa qutysy shyǵarylady. Ol álemniń 11 elinde AQSH, Ulybrıtanıa, Japonıa, Qytaı, Germanıa, Italıa, Shvesıa syndy ekonomıkasy qaryshtap damyǵan elderge satylǵan. Búginge deıin bul jańa preparattan myńdaǵan adam dertine daýa taýyp, aýrýynan aıyqty.

«Arglabın» dárisin shyǵaratyn Qaraǵandy formosevtıkalyq zaýytynyń jumysy qarqyndy júrip keledi. Qazirgi tańda atalmysh zaýytta jylyna 100 myńǵa jýyq mıofıldengen arglabın óndirilip, onyń dúnıejúziniń boıynsha qajettiligi 1 mıllıard dana ampýladan asty.

Dármene jýsan.

Bıiktigi 50-70 sm-ge deıin jetein kóp jaǵy aǵashtanyp ketken, japyraǵy usaq onyń jıekteri qaýyrsyn tárizdi salaǵa jaqyn jerdegi japyraqtary saǵaqshy, jyldyq shala buta. Tamyry aǵashtan qatty, jýsan kindik tamyr. Sabaǵy kóp, túp bozǵylt - jasyl tústi, qalyń túk basqan.

     

Sebet gúlderi usaq, jasyl – sary tústi, qos jynysty bolady. Ár bir sebette 3-5 mm gúlder ornalasqan, barlyq sebet gúlderi sypyrtqy tárizdi, gúl shoǵyryn quraıdy. Jeke gúliniń uzyndyǵy 2-3 mm, tostaǵanshasy bolmaıdy, 5 kúlteleri bolady, olar tútik tárizdi nemese qońyraý pishindes, jabysqaq túkteri bar, atalyǵy 5 tozań qatpary ózara birigip ketken, analyǵy bireý, aýyzy ekige aıyrylǵan túkti bolady. Jemisi bozǵylt, ústi saıly tuqymsha, avgýst aıynyń aıaǵymen sentábrdiń basynda gúldep, oktábrdiń aıaǵynda jemis beredi. Gúldenýi 7-8  kúnge ǵana sozylady. Dármene jýsan tek qana Qazaqstannyń Ońtústiginde ósetin ósimdik.

Ertede dármeneni Qazaqstannan Jerorta, Qara jáne Kaspıı teńizder mańyna, Orta Azıaǵa, Soltústik Amerıkaǵa aparyp egip baıqaǵan. Biraq ol jerlerde ósken dármeneniń quramynda santonın bolmaǵandyqtan egýdi toqtatqan.

Bul kúnderi dármene Ońtústik oblysynyń Túrkistan, Jambyl oblysynyń Alǵabas, Bógen, Qyzylqum aımaqtarynda, Syrdarıa ózeniniń oń jaq jaǵalaýynda ósedi. Biraq bul ósimdikterdiń qory óte azaıyp barady, óıtkeni tyń jerdi aýdarý, dári alýda ony kóptep paıdalanady, osy sebepter onyń azaıýyna áser etýde. Dármene tuqymynan kóbeıedi. Japyraǵy men ashylmaǵan gúl shanaǵynda 2-6,5 % deıin santonın bolady. Osy qasıetin bilgennen soń, Oktábr revalúsıasyna deıin-aq Ońtústik oblysynyń santonın óndiretin zaýyt qurylyp, jyl saıyn 15-18 tonna santonın shetelge shyǵarylyp otyrǵan.

Osy kúngi santonın alýmen Shymkenttegi hımıalyq dári jasaý zaýyty aınalysady. Birtindep tabıǵı qoryn saqtap qalý úshin onyń tuqymyn kóbirek seýip otyrý qajet. Dármenede santonınnen basqa efır maıy da bolady. Santonın ýly bolyp eseptelgendikten ony tek dárigerdiń uıǵarýymen ǵana paıdalaný qajet. Dármeneniń gúlin dárihanalardan «Sıtvornaıa semá» degen atpen satyp alýǵa bolady.

Ermen.

Bıiktigi 1 metrge jetetin, kóp jyldyq japyraqtary qaýyrsyn ósimdik. Sabaǵy qyrly, joǵarǵy jaǵy butaqsha, túkti. Sabaqtarynyń tómengi jaǵyndaǵy tárizdi, qos tarmaqty.

Ermen – dalaly jerlerde jáne úı mańynda aram shóp retinde ósedi. Almaty, Shyǵys Qazaqstan oblystarynyń taý etegi aımaǵynda kóptep kezdesedi. Ermenniń japyraǵyn gúlder aldynda, ıaǵnı maı aıynyń aldynda gúl búrlerin jınaýǵa bolady. Ony ashyq jerde, ne úı shatyrynda keptiredi. Ermennen glúkozıd jáne 0,5 % efır maıy bolady. Shóptiń erekshe ıisi bar. Ermendi qolmen ysqylasa ıisi kúsheıedi. Dámi ashshy. Sýǵa salǵanmen shóptiń ashshy dámi ketpeıdi. Tamaqtanardan 0,5 saǵat buryn ermennen jasalǵan dári ishse, tábeti ashylady. Ony bir aıdan artyq ishýge paıdalanǵan dárini uzaq ýaqyt paıdalansa, dene ýlanyp, nerv júıesi qozyp, erekshe qubylys paıda bolady.

Tamyr jýsan.

Qazaqstanda kezdesetin 81 túrdiń ishindegi jıi kezdesetin túri. Barlyq shóldi aımaqtyń ósimdikter birlestiginiń basym túri bolyp tabylady. Bul bıiktigi 30 sm – deı bolatyn butashyq, shashaq tamyrly, kóptegen jemis bermeıtin órkenderimen myqty top quraıdy.

Gúldeıtin órkenderdiń sabaqtary jińishke, ush jaǵy butaqtanǵan, úlken bosań sypyrtqy. Sebetteri usaq (bıiktigi 3-5 mm), gúlder sany 3-5 qos jynysty, túkti, ush jaǵynda 5 tisti jáne 5 atalyǵy bar, gúlderi – sary. Kúzde gúldeıtin túri (tamyz-qazan), kúzde kesh jemis beredi. Jemisteri usaq, dánegi qanatsyz. Tek tuqymmen kóbeıedi. Jas jeke túrleri tabıǵatta tek 10 jyldan soń alǵash ret gúldeıdi. Tamyr jýsan Qazaqstannyń kóptegen shóldi aýdandarynda negizgi mal azyǵy bolyp tabylady. Onyń quramynda beloktar, kómirsýlar, maılar jetkilikti. Kúzde, qysta jáne erte kóktemde maldar súısinip jeıdi. 1 gektar jerden 3-5 sentner qurǵaq ónim jınalady.

İle jýsan.       

Bıiktigi 50-80 sm-ge deıin jetetin, shólde ósetin, shala buta, tamyry jýan, kindik tamyrly, ósimdik sabaqtary jıi butaqtalǵan, syrtqy túkti, sonyń áserinen syrttaı qaraǵanda bozǵylt-jasyl tústi bolyp keledi. Japyraqtary uzyn saǵaqty, uzyndyǵy 3,5-6 sm, eni 1-1,5 sm, taqtamalarynyń jıekteri tereń oıyqtalǵan.

Sebet gúlderi sypyrtqy gúl shoǵyryn quraıdy, ár bir gúldiń uzyndyǵy 3 mm. Gúli qos jynysty, ár sebette 3-5 gúlden analyq gúlderi bolady. Eýropada, Soltústik Amerıkada, Azıada jáne Soltústik Amerıkada jýsannyń 500-deı, SSSR – de 170-ten astam, onyń ishinde Qazaqstanda 81 túri bar. Jýsan Respýblıkanyń dala, shól, shóleıt aımaqtarda ósedi. Kóptegen túrleriniń sharýashylyqta, parfmerıada, meısınada mańyzy bar. Mysaly: kibirsigen topyraqtyń betin jel úrlep ketýden saqtaıdy, shaǵyn qumnyń jyljýyn toqtatady, qar ustaıdy.

Jýsan ósimdigin Japonıa men Qurama shtattardaǵy sıaqty shetel ǵalymdary qoldan ósirýge tyrysty. Biraq olarynan eshteńe shyǵa qoıǵan joq. Sebebi olardyń quramynda santonın zaty tabylmaǵan.

Tómendegi kestege súıene otyryp zerdelesek jýsan túrleriniń ishindegi eń paıdalysy dármene jýsany. Shıpalyq shıki zat retinde eki merzimde jınap alady. Dármene jýsannyń gúli ashylmaǵan gúlshanaǵynan 2,5 % - ke deıin santonın zaty tabylǵan. Onyń quramy keıde 4-7 %-ke jetedi. Shópti shıkizatynda 1,75-5,4 % - ke deıin santonın zaty bar. Jemisi men tamyrynda ol zat bolmaıdy. Gúlinde sıneol, terpen jáne seskvıartemızol zattarynan quralatyn 2 paıyzdaı efır maıy bar. Santonın ishek qurtyna qarsy emdik úshin qoldanylady.

Qarajýsan men Bórte jýsan.

Qazaqstanda jýsannyń 20 – daı túri ósedi. Olardyń ishinde azyqtyq jáne dárilik qasıetteri jaǵynan qara jýsan, bórte jýsan jáne qum jýsany – shaǵyrdyń mańyzy zor. Qara jýsan men bórte jýsan bıktigi 30 – 45 sm, kóp jyldyq shóp tektes ósimdik. Onyń sabaqtary tik ósedi, joǵary jaǵynda butaqshalary kóp bolady. Japyraqtary kúńgirt jasyl tústi, kezektesip ornalasqan, gúlderi maıda, sary tústi. Ósimdik shilde– tamyz aılarynda gúldeıdi.

Qara jýsan men bórte jýsan qazaqstannyń ońtústik, batys, ortalyq oblystarynyń dalaly aımaqtarynda jıi ósedi. Keıbir aýdandarda ondaǵan, júzdegen gektar jerdi alyp jatady. Qara jýsan sor jáne sortań jerlerde kóp kezdesedi. Dárilik shıkizat retinde jýsan sabaǵynyń joǵary jaǵy orylyp alynyp, kóleńke jerde keptiriledi

Qara jýsan men bórte jýsannyń quramynda 7 – 8% nárýiz, 4 - 5% maı, 26 - 28% klechatka bar. Sondaı – aq jýsan shóbiniń quramynda absıntın, anabsantın dep atalatyn glıkozıdter, flavnoıdtar, efır maılary, askorbın qyshqyly, fıtonsıdter, karotın jáne basqa da zattar bar.

Jýsan qoıǵa taptyrmaıtyn azyq bolyp sanalady. Ony jazdyń alǵashqy aılary men kúz, qys aılarynda qoı, jylqy, eshki óte súısinip jeıdi. Sóıtip tez semiredi. Mal dárigerligi praktıkasynda jýsan shóbi maldyń tábetin ashý, asqazan – ishek jumystaryn jaqsartý úshin qoldanylady. Sondaı – aq ol ishektegi gelmınttik qurttardy da túsire alady. Dárilik maqsatpen jýsan shóbi jańa gúldegen kezde, al azyqtyq maqsatmen kúzde ábden jemisi pisken kezde orylady. Jýsan shóbiniń tunbasy 1:10 qatynasta jasalyp buzaýǵa, qulynǵa – 150 – 200 ml, qozyǵa – 25 – 50 ml mólsherinde kúnine 3 ret ishkiziledi. Al iri qaraǵa – 300 – 350 ml, saýlyqqa – 75 – 150 ml mólsherinde ishkiziledi. Kúndelikti malǵa beriletin jemge maıdalanǵan jýsan shóbin qosyp, maldyń as qorytýy jaqsaryp, tez qońdanady.

Aqbas jýsan.

     

Kádimgi myńjapyraq, aqbas jýsan (lat. Achillea millefolium) – astralylar tuqymdasy, myńjapyraq týysyna jatatyn, kóp jyldyq shóp tektes ósimdik. Bıiktigi 70 sm bolatyn sabaǵy bireý nemese birneshe, qatty. Tamyr sabaǵy kólbeý ósedi, onyń joǵarǵy jaǵynan bir top tamyr japyraqtary men sabaǵy ósip shyǵady. Japyraǵy kóp lanset tárizdi, 2-3 qaýyrsyndy salalanǵan. Ár salasy birneshe júzdegen segmentterge bólinedi, sol sebepten „myńjapyraq“ esimi berilgen. Kúrdeli qylqandy, usaq sebetti. Syrtqy gúlderi 5 dara jynysty, kúlgin, qyzyl tústi. İshki gúlderi qosjynysty, tútik tárizdi, 5 analyq, 5 tiksheli.Tozańqaby — sary. Jemisi usaq tuqymsha, jándiktermen tozańdanady. Tuqym tógilý arqyly taralady. Shildeden kúzge deıin gúldeıdi. Qazaqstandaǵy 12 túrdiń arasynda keń taralǵan túri, ormandy dala men dalalarda jáne qurǵaq shabyndyqtarda ósedi. Quramynda ahılleın alkaloıdi, efır maılary, kamfora, týıon jáne qumyrsqa, sirke, valerıan, akonıt, askorbın qyshqyldary, S,K dárýmenderi, fıtosıdter, sporıtter bar.Kádimgi myńjapyraqtyń qan toqtatatyn, qabynýǵa, alergıaǵa qarsy áser etetin, jaraqattardyń jazylýyn tezdetetin, qan tamyrlaryn keńeıtetin, aýyrǵan jerlerdi tynyshtandyratyn qasıetteri bar. Osyǵan baılanysty ósimdikti jatyrdan, ókpeden, ishekten, murynnan, gemoroı túıinderinen qan ketkende jáne asqazanǵa jara túskende paıdalanady. Sonymen qatar dene syrtyndaǵy jaralarǵa da tunbasyn jaǵady jáne japyraqtaryn tańyp qoıady. Halyq medısınasynda ót qaltasyna tas baılanǵanda jáne baýyr aýrýlaryn, bronhtyń qabynýyn, gemoroıdy emdeý úshin qoldanady.

№	Jýsan Túrleri	Bıiktigi	Gúldeıdi	Quramy	Emdik qasıeti
1	Talshyq jýsan	30-45 sm	Tamyzda, qyrkúıek	Ýlaǵysh zat lakton, taýrısın	Ýly, emdik qasıeti joq
2	Dármene jýsan	50-70 sm gúliniń uzyndyǵy 2-3 mm	Tamyz, qyrkúıek	Santonın, parfmerıada paıdalanatyn efır maıy alynady	İshek qurttaryna qarsy emge qoldanylady
3	Ermen jýsan	1-2 m	Sáýir, mamyr	Glúkozıd, 0,5% efır maıy	Tábet ashýǵa
4	Tamyr jýsan	30 sm	Tamyz-qazan	Beloktar, kómirsýlar, maılar	Mal azyǵy, mal sharýashylyǵyna paıdaly
5	İle jýsan	50-80 sm	Tamyz	Parfmerıada paıdalanylatyn efır maıy alynady	Mal sharýashylyǵyna paıdaly
6	Qara jýsan men Bórte jýsan	30 – 45 sm	Shilde – tamyz	7 – 8% nárýiz, 4 - 5% maı,  26 - 28% klechatka	Mal sharýashylyǵynda asqazan – ishek jumystaryn jaqsartý, ishektegi qurttardy joıýǵa kómektesedi.
7	Aqbas jýsan	70 sm	Shilde kúz aılary	ahılleın alkaloıdi, efır maılary, kamfora, týıon jáne qumyrsqa, sirke, valerıan, akonıt, askorbın qyshqyldary, S,K dárýmenderi, fıtosıdter, sporıtter	ósimdikti jatyrdan, ókpeden, ishekten, murynnan, gemoroı túıinderinen qan ketkende jáne asqazanǵa jara túskende paıdalanady.

Qorytyndy.

Bizdiń elimizdiń erekshe ósimdikter baılyǵy qamqorlyq pen asqan únemdilikti talap etedi. Adam áreketiniń kúsheıe túsýine baılanysty kóptegen ósimdikter sırep bara jatyr, olardyń sany azaıyp, popýlásıasy qysqaryp, ózdiginen qalpyna kelýi buzylýda. Ásirese bul paıdaly ósimdikterge qatysty. Bul máseleniń mańyzdylyǵyn eskere otyryp, Qazaqstan Úkimeti – elimizdiń qaıtalanbas bıologıalyq alýan túrliligin saqtap qalý úshin qajetti sharalardy qoldanady. Qazaqstanda 9 qoryq bar. Olardyń terıtorıasynda 2800 astam joǵarǵy satydaǵy ósimdikter túri qorǵaýǵa alynǵan, ıaǵnı búkil Qazaqstan florasynyń jartysyna jýyǵy.

Jýsan ósimdigi emdik qasıetteri men birge aýyl sharýashylyǵyna paıdasy mol qundy ósimdik. Respýblıkamyzdyń ulttyq maqtanyshy dármene jýsanynyń tabıǵı qorynyń azaımaýyna úles qosý mindetimiz. Olardy mal jaıylymynan bólip tastap, egistikke aınaldyrýdy toqtatý alǵa qoıǵan maqsatymyz. Jýsannyń tabıǵı qoryn qoldan tuqymyn sebý arqyly kóbeıtý qajet.

Paıdalylǵan ádebıetter.

1. G.S. Kalınova, A.N. Mágkova, Metodıka obýchenıa bıologıı. M: «Prosveshenıe», 1989 j.
2. Iý.P.Laptev. Rasskazy o poleznyhrastenıah. M: «Prosveshenıe», 1982 j.
3. Qazaqstan mektebi. №11, 12. 1992 j.
4. Bıologıa. Atamura 2002 j.
5. Bıologıa, Geografıa, Hımıa №11, 12. 1999 j.
6. Qazaq Ulttyq Ensıklopedıasy. 1-tom.
7. Jetisý ensıklopedıa. Almaty Arys baspasy 2004-712 bet.

---