InfoHub Logo

Ertede bir jas jigit bolypty. Ol slesarlyq kásipti oqyp úırenipti. Bir kúni jas jigit ákesine kelip, dúnıeni sharlap, óz baqytyn izdep tapqysy keletinin aıtyp ruqsat berýin ótinedi.

— Jaraıdy, endeshe, — deıdi ákesi, — men qarsy emespin! Solaı dep kelisimin bergen ákesi jolyna dep balasyna az-muz aqshasyn ustatady.

Sóıtip jas jigit ózine laıyqty jumys tabý úshin anda da, myna da baryp, tynbaı izdeýmen bolady. Birshama ýaqyt ótkenimen, slesarlyq jumystan nátıje shyǵara almaıdy. Bul jumys qolynan kelmeıdi eken. Aqyry jas jigit slesarlyqty tastap, ańshylyq kásibimen aınalyssam degen oıǵa beriledi.

Dalany kezip kele jatqanda qarsy aldynan jasyl shapan kıgen beıtanys ańshy jolyǵyp, qaıdan kele jatqandyǵy, qaıda bara jatqandyǵy týrasynda jón suraıdy.

— Men buǵan deıin kómekshi slesar bolyp jumys istep kórdim. Biraq bul maǵan qol emes eken. Slesarlyqty qoıyp ańshy bolǵanym durys dep sheshtim. Meni ózińizge shákirt etip almas pa ekensiz? — deıdi, ol.

— Jaraıdy, endeshe. Menimen erip júrip, óner úırenemin deseń, kelistik.

Sóıtip jas slesar ańshyǵa erip kete barady. Oǵan jaldanyp, birneshe jyl boıy ańshylyq kásiptiń qyr-syryn ıgeredi. Aqyry osy kásipti óz betinshe bastaıtyndaı deńgeıge jetkende, ańshy oǵan ózine qyzmet etkeni úshin aqysyna bir úrlemeli myltyq beredi. Bul myltyqtyń bir erekshe qasıeti: eger odan oq atsań, esh múlt ketpesten, nysanǵa baryp tıedi eken. Jas jigit sóıtip jolǵa shyǵady. Júre-júre qarsy aldyndaǵy múlgigen ný ormanǵa jetedi. Kúni boıy orman ishin sharlaýmen bolady. Kún batyp, kesh túse bastaǵanda ol jabaıy jyrtqyshtardyń shabýylyna tap bolmas úshin bıik aǵashtyń basyna órmelep shyǵyp aldy. Tún qarańǵylyǵynda jas jigit alysta jyltyrap ot janyp turǵanyn kóredi.

Ottyń dál qaı baǵyttan kórinip turǵanyn butaqtardyń arasynan anyqtap qarap, oıyna myqtap toqyp aldy. Jas jigit basyndaǵy tymaǵyn ot kóringen baǵytqa qaraı, jerge tastap jiberdi. Jerge túsken soń, úırengen daǵdysy boıynsha, sol baǵytqa qaraı júrip ketpek. Sóıtip ol jerge túsip, tymaǵyn kıip aldy da, ot kóringen baǵytqa qaraı týra tartyp ketti. Jigit alǵa taman neǵurlym qadam basqan saıyn, ot ta soǵurlym jarqyrap, úlkeıe berdi. Jaqyndap kelgende ol úlken alaýdy kóredi. Alaýdy alqa-qotan aınala otyrǵan úsh dáýdi kóredi. Olar ógizdiń etin biteýdeı jýan istikke shanshyp otqa qaqtap otyr eken. Sonda dáýlerdiń biri bylaı deıdi:

— Myna et pisti me, dámin tatyp kórý kerek edi.

Solaı degen dáý etten bir kesegin julyp alyp aýzyna sala bergende, ańshy myltyǵyn oqtap, atyp qalǵanda kesek et ushyp túsedi.

— Aı-aı-aı, — deıdi sonda dáý, — jel soǵyp etti qolymnan ushyryp jibergenin qarashy! — dep etten taǵy bir kesegin julyp alyp aýzyna apara bergende, ańshy taǵy da atyp túsiredi.

Osy kezde dáý óziniń janyndaǵy dáýdi qulaqtan shertip jiberip, ashýlana aıqaı saldy:

— Sen meniń qolymdaǵy etti qaıta-qaıta julyp túsire beresiń a!

— Men julyp túsirgen joqpyn ǵoı, — dep jaýap beredi ekinshi dáý, — osy mańda áldebir ataqty mergen atyp túsirip otyrǵan joq pa ózi?

Dáý etten úshinshi ret julyp alyp, kesekti aýzyna apara bergende ańshy taǵy da atyp túsiredi.

Sonda dáýler ózara bylaı dep aıtysady:

— Erindegi etti atyp túsirip turǵanyna qaraǵanda, bul bir keremet mergen ekeni anyq. Mundaı surmergen bizge paıdasyn kóp tıgizgen bolar edi aý!

Sóıtip olar qosyla shýlap bylaı deıdi:

— Aý, surmergen, munda shyǵyp kel! Alaýdyń janyna kel, bizdiń qasymyzǵa otyr. Etten toıǵanyńsha je. Biz saǵan tıispeımiz. Al egerde munda shyǵyp kelmeıtin bolsań, kúshpen súırep ákeletin bolamyz. Onda óz obalyń ózińe. Aıamaımyz!

Jas jigit sol kezde amalsyz ormannan shyǵyp keledi. Olarǵa óziniń kásibı ańshy ekenin, sondyqtan neni kózdese de, múlt jibermeı atyp túsiretindigin aıtady. Sonda dáýler jigitke bizben birge erip júrseń ózińe jaqsy bolar edi degen usynys aıtady.

Dáýler birde jigitke ózenniń ar jaǵyndaǵy orman jıeginde bıik munaraly qamal baryn, onda bir sulý hanshaıym ómir súretindigin aıtyp, ózderiniń sony urlap áketýge qatty qulshynyp júrgendigin aıtady.

— Jaraıdy, — deıdi jas jigit, — men baryp hanshaıymdy tez-aq arada osynda alyp keletin bolamyn.

Dáýler sonda jigitke bylaı deıdi:

— Bul — sen oılaǵandaı, aıtyp otyrǵanyńdaı op-ońaı atqaratyn sharýa emes. Ol jerde bir kánden ıt bar. Kimde-kim jaqyndap qalǵanyn sezse bolǵany, ıt birden úrip qoıa beredi. Al kándenniń úrgen únin estisimen koról saraıy túgel júgirip jetti deı ber. Mine, sondyqtan biz ol jerge taıap bara almaı júrmiz. Seniń sol kánden ıtti sespeı qatyrýǵa shamań jete me?

— Árıne, jetpegende, — dep jaýap beredi jigit, — bul — men úshin túkke turǵyzysyz jeńil jumys qoı.

Jas jigit osydan keıin qaıyqqa otyryp, ózendi kesip ótedi. Ol arǵy jaǵalaýǵa shyǵa bergen kezde kánden ıt te júgirip jetedi. It úrip úlgergenshe, ańshy úrlemeli myltyǵymen dál kózdep atyp qalyp, sespeı qatyrady.

Muny kórip turǵan dáýlerdiń qýanyshy qoınyna syımaı, endi hanshaıymǵa qol jetkizetin sát týdy dep oılaıdy. Biraq ańshy aldymen istiń ári qaraı órbıtinin baıqap kórmek bolyp, dáýlerge ózi shaqyrǵanǵa deıin arǵy jaǵalaýda kútip tura turýlary kerek ekendigin aıtady.

Jigit osylaı dep, qamalǵa attanady. Qamaldyń ishinde múlgigen tynyshtyq, bári shyrt uıqyda jatyr eken. Ol eń birinshi bólmeniń esigin ashyp kiredi. Qarasa bólmeniń qabyrǵasynda taza kúmisten soǵylǵan qylysh ilýli tur eken. Qylyshqa altyn juldyz ornatylyp, koróldiń esimi oıyp jazylǵan eken. Jáne bólmedegi ústeldiń ústinde súrgishpen mórlengen hat jatyr eken. Hatty ashyp oqysa, onda: «Osy qylyshty qolyna alǵan adam ózine jaqyndap kelgen kimdi bolsyn, óltire alady», — dep jazylǵan eken. Ol qabyrǵada ilingen qylyshty qolyna alyp, ıyǵyna iledi de, kelesi bólmege qaraı júredi.

Jigit hanshaıym uıyqtap jatqan bólmege kelip kirdi. Kirip kelip qarasa, hanshaıymnyń sulýlyǵy sonshama, turǵan ornynda qaqqan qazyqtaı qalshıyp, demin ishine alyp, kóz almaı qarap qalady. Osy kezde jigittiń basyna mynadaı oı keldi: «Mundaı beıkúná arýdy qalaısha jaýyzdyqtan basqa eshteńe oılamaıtyn jabaıy dáýlerdiń qolyna tapsyrmaqpyn?» Jigit tósektiń janyna úńilip qarap edi, ádemi týflı jatqanyn kóredi. Týflıdiń oń jaq syńarynda qyzdyń ákesiniń esimi juldyzben qosa, al sol jaq syńarynda qyzdyń óz esimi de juldyzben qosa bederlenip jazylǵan eken. Qyzdyń ústinde altyn jippen kestelengen úlken jibek oramal bar eken. Munyń da oń betinde ákesiniń esimi, al kelesi betinde óz esimi jazylypty. Barlyǵy da altyn jiptermen áriptelip kestelengen eken. Ańshy qolyna qaıshy aldy. Kóılektiń oń jaq eteginen qıyp alyp, ony óziniń sómkesine saldy. Budan soń týflıdiń oń jaq syńaryn da sómkesine salyp qoıdy. Qyz bolsa jeıdesine qymtanǵan qalpy tereń uıyqyda jatyr. Jigit jeıdeniń jıeginen de kishkentaı qıqym kesip alady, ony da sómkesine salyp saqtap qoıdy. Munyń bárin ol uıqydaǵy arýǵa qolyn esh tıgizbesten jasap shyqty. Osydan keıin ol alańsyz uıyqtap jatqan qyzdy qaldyryp, eppen shyǵyp ketti.

Ol keri aınalyp qaqpaǵa kelip jetkende, dáýler ana jaqta: «Ańshy hanshaıymdy bizge ákelip beredi», — dep dámelenip kútip tur eken. Sonda ańshy olarǵa aıqaı salyp, qyz óziniń quzyrynda ekenin, tek qana esikti ashýǵa kúshi jetpeı qıyndyq týdyryp turǵandyǵyn, biraq ótip ketetin sańylaý barlyǵyn, munda jaqyndap kelýleri kerektigin aıtyp aıqaı salady. Sóıtip aldymen birinshi dáý tym jaqyndap kelgen kezde, ańshy onyń sańylaýǵa basyn suǵa bergen kezinde shashyn qolyna oraı tartyp, qylyshpen shaýyp jiberedi. Sodan keıin denesin de sańylaýdan súırep kirgizedi. Osydan keıin ol ekinshi dáýdi shaqyrady. Onyń da basyn shaýyp alady. Aqyry úshinshi dáýdiń de basyn osylaı shaýyp túsirgen soń, tańǵajaıyp sulýdy dushpandarynan qutqarǵanyna qatty qýanady. Sodan keıin ol dáýlerdiń tilin kesip alyp, ony da sómkesine salyp alady. Bul isti bitirgen soń jigit mynadaı oıǵa keldi: «Endi qazir óz úıime qaıtqanym durys bolar. Ákeme baryp, osy ýaqytta ne istep, neni úırengendigim jaıynda áńgimelep bereıin. Sodan keıin qaıtadan jer dúnıeni sharlap, qudaıdyń maǵan buıyrǵan baǵyn izdeıtin bolamyn».

Qamaldaǵy koról uıqysynan oıanyp qarasa, ólip jatqan úsh dáýdi kóredi. Ol júgirgen qalpy birden qyzynyń jatyn bólmesine barady. Qyzyn oıatyp alyp, túnde ne bolǵanyn, myna dáýlerdi óltirgen kim ekendigin suraıdy.

Qyzy bolsa ákesine:

— Qymbatty áketaıym, qatty uıyqtaǵanym sonshama, men bul jaıly tipti eshteńe de bilmeımin, — deıdi.

Qyz tóseginen turyp týflınin kımekshi bolady, biraq oń jaq syńary ushty-kúıli joq bolyp shyǵady. Oramalyna qarasa, onyń da oń jaq jıegi kesilgen eken. Jeıdesine qarasa, odan da qıqym kesip alynǵanyn kóredi. Koról saraı mańyndaǵy qyzmetshilerdiń barlyǵyn: soldattar men kúlli jalshy-malaılaryn shaqyryp alyp, qyzyn kim qutqarǵanyn, ıaǵnı dáýlerdi kim óltirgenin suraıdy. Koróldiń bir áskerbasy bar eli. Jalǵyz kózdi, túri usqynsyz, qorqynyshty adam edi, sol: «Munyń bárin istegen men bolatynmyn!» — dep málimdeıdi. Sonda qart koról oǵan: «Egerde osyndaı erlik jasaǵanyń ras bolsa, endeshe qyzyma úılenýińe ruqsatymdy berdim», — deıdi. Sonda qyzy ákesine:

— Qymbatty ákeshim, dál qazir bul adamǵa turmysqa shyqqanymsha, myna dúnıeni kezip, jerdiń qıyr shetine qańǵyryp bezip ketkenim artyq, — deıdi.

Kári koról sonda qyzyna: «Endeshe, buǵan turmysqa shyqqyń kelmese, onda hanshaıym kıimderińdi qarapaıym sharýa kıimderine aýystyrasyń. Jáne bul saraıdan ketesiń. Qumyra jasaýshyǵa baryp, odan qaryzǵa sazdan jasalǵan buıymdar alyp satýmen aınalysasyń», — degen kesimdi buıryǵyn aıtady.

Osylaısha, qyz ústindegi hanshaıym kóılegin sheship, qarapaıym sharýa kıimin kıip, qumyra jasaýshyǵa barady. Odan alýan túrli sazdan jasalǵan taýarlardy qaryzǵa alady. Egerde keshke deıin osy taýarlardyń bárin satyp úlgerse, aqshasyn tólep qutylatynyn aıtady.

Koról bolsa, qyzynyń álgi taýarlardy alyp buryshta otyryp satatyn jaǵdaı týdyrýdy buıyrady. Jáne ol birneshe arbakesh sharýany shaqyryp alyp, olarǵa anaý qyzdyń janynan ótip bara jatyp, satyp otyrǵan saz ydystarynyń ornynda tek shashylǵan synyqtar ǵana qalatyndaı etip, qaǵyp soqtyǵýdy tapsyrady. Hanshaıym sóıtip kóshege óziniń taýarlaryn ornalastyryp, endi satýǵa qamdanyp jatqanda arbalylar jetip kelip kúlli ydystaryn kúl-parshasyn shyǵaryp syndyryp óte shyǵady.

Hanshaıym bolsa, jylap-eńirep bylaı deıdi:

— O, qudaıym-aý, endi qumyra jasaýshynyń aqshasyn qalaı qaıtarmaqpyn?

Koról bolsa osyndaı áreketi arqyly qyzyn áskerbasyna turmysqa shyǵýǵa májbúrlemek edi. Hanshaıym bolsa taǵy da qumyra jasaýshyǵa kelip, sazdan jasalǵan taýarlaryn endi bir ret nesıege bere turýyn ótinedi. Qumyra jasaýshy bolsa: «Joq, eń áýeli aldyńǵy alǵandaryńnyń aqshasyn tóle», — deıdi. Qyz jylap-eńirep ákesine kelip, bolǵan jaǵdaıdy aıtyp, jer-dúnıeni sharlaý úshin bul jerden bezip ketkisi keletinin aıtady.

Koról sonda qyzyna bylaı deıdi:

— Men saǵan arnap ormanda úıshik turǵyzýdy buıyramyn. Sen máńgilik sonda turyp ómirińdi ótkizetin bolasyń. Ary ótken, beri ótken adamdarǵa arnap tamaq pisiretin bolasyń. Biraq ol úshin aqsha alam dep oılaýshy bolma!

Sóıtip oǵan arnap úıshik turǵyzyp beredi. Esigine taqtaısha ilip qoıady. Onda: «Bul joly tegin, al erteń aqshasyna» dep jazylǵan eken. Hanshaıym birshama ýaqyt boıy sol úıshikte ómir súrip jatty. «Ormanda bir boıjetken ómir súredi, barsań tamaqty tegin daıyndap beredi, sebebi, esiktegi taqtaıshada solaı jazylǵan», — degen daqpyrt sóz de jeldeı esip, alys-jýyqqa jaıylyp ketedi.

Muny estigen ańshy da oılanyp qalady: «Mundaı jaǵdaı aqshasy joq taqyr kedeı maǵan qolaıly bolmaı ma?». Sóıtip ol óziniń úrlemeli myltyǵy men istegen isiniń dáleli retinde kezinde koról saraıynan alǵan zattary salynǵan sómkesin kóterip ormanǵa bet alady. «Bul joly tegin, erteń aqshasyna» degen jazýly taqtaısha ilingen úıshikti izdep tabady. Úsh dáýdiń basyn kesken qylyshyn ıyǵyna asyp alǵan ol úıge kirip keledi. Tiske basar birdeńe daıyndap jiberýin ótinedi. Kóz toqtatyp qarap, sulý boıjetkendi kórgen ol qýanyp ketedi. Qyz rasymen de asqan sulý edi.

Qyz ańshydan aty-jóni kim ekendigin jáne qaıda bet alyp bara jatqandyǵyn suraıdy:

— Men bir jer dúnıeni sharlap júrgen adammyn, — deıdi jigit.

Qyz sol kezde jigitten ıyǵyndaǵy óz ákesiniń esimi oıylyp jazylǵan bul qylyshty qaıdan, qalaı alǵanyn suraıdy. Jigit sonda tań-tamasha bolyp:

— Sen sonda rasymen de koróldiń qyzy bolǵanyń ba? — dep suraıdy.

— Iá, solaı — dep jaýap beredi qyz.

— Men bul qylyshpen, — deıdi jigit, — úsh birdeı dáýdiń basyn shaýyp túsirgen bolatynmyn.

Osylaı degen jigit sóziniń dáleli retinde sómkeden úsh dáýdiń tilderin alyp shyǵady. Sodan keıin qyzǵa onyń óziniń týflıin, kóılegi men jeıdesinen kesip alǵan qıqymdardy da shyǵaryp kórsetedi. Qyz sonda qatty qýanyp, sol túni ózi qutqarǵan hanshaıym ekendigin aıtady.

Osydan keıin ekeýi birge kári korólge baryp, ony ormanǵa ertip ákeledi. Hanshaıym koróldi qonaq bólmege ertip ákelip, ózin dáýlerden qutqarǵan osy ańshy ekenin aıtady. Barlyq dáleldi zattardy kórgen soń koróldiń bularǵa senbeýge esh amaly qalǵan joq. Sóıtip ol bul istiń anyǵyna kózi jetkeni úshin qýanyshty ekenin, ańshy men hanshaıymnyń endi úılenýine bolatynyn aıtady. Muny estigen qyz júregi jarylardaı qýanady.

Osydan keıin olar jigitti dál bir sheteldik áıgili aqsúıek tárizdi shyttaı kıindiredi. Jáne osydan soń koról endi úılený toıyna kirisýdi buıyrady. Qonaqtar ústel basyna otyrǵan kezde, áskerbasyn hanshaıymnyń sol jaǵyna, al ańshyny oń jaǵyna otyrǵyzady. Áskerbasy ańshyny áldebir sheteldik aqsúıek qonaq eken ǵoı dep oılap otyrǵan edi. Aldaryndaǵy asty iship-jep kóńildi otyrǵan kezde kári koról áskerbasyǵa oǵan óziniń bir basqatyrǵy jasyratynyn jáne munyń jaýabyn ózi sheshýi tıis ekendigin aıtady.

— Egerde kimde-kim úsh dáýdi men óltirdim dep aıtyp tursa, «Olardyń tili qaıda endeshe?» — dep táptishtep surasa, «Bul dáýlerdiń aýzynda til bolǵan joq edi», — deıdi delik. Muny qalaı túsinýge bolady?

Áskerbasy sonda korólge:

— Demek, endeshe olarda burynnan múlde til bolmaǵan degen sóz, — dep jaýap beredi.

— Joq, — deıdi koról, — árbir tiri maqulyqta til bolady.

Koról suraǵyn ary qaraı jalǵastyrady. «Kimde kim menimenen orynsyz salǵylasa beretin bolsa, oǵan qandaı syı laıyqty?

Áskerbasy bylaı dep jaýap beredi:

— Ondaı adamdy byt-shyt qylyp bólshektep shaýyp tastaý kerek qoı!

Sonda koról áskerbasyǵa: «Sen ózińe óziń úkim shyǵardyń!» — dep ony túrmege tastatyp, sońynan aıaq-qolyn shaýyp jazalaıdy. Ańshy sóıtip hanshaıymǵa úılenedi. Osydan keıin ańshy óziniń ata-anasyn qamalǵa ertip ákeledi. Olar óz uldarynyń janynda zor baqyt pen shattyqta ómir súripti. Kári koról ómirden ótkende, ańshy búkil koróldikke ıe bolyp qalypty.

Aýdarǵan: Asylbek BAITANULY

---