InfoHub Logo

Qabyldaý-oılaý túriniń praktıkalyq  áreketi (Naǵashybek Qapalbekuly “Dos júregi” áńgimesi jelisinde)

Tolegenova Mereı

6V03103-Gýmanıtarlyq zań fakúlteti: Psıhologıa mamandyǵynyń 1 kýrs stýdenti

Ǵylymı jetekshisi fılologıa ǵylymdarynyń kondınanty profesor Týlekova G . H.

Ańdatpa

Maqalada psıhologıadaǵy qabyldaý prosesiniń kezeńderi Elızabet Kúbler-Rosstyń teorıasy boıynsha taldanǵan. Taldaý obektisi retinde Naǵashybek Qapalbekulynyń «Dos júregi» áńgimesindegi basty keıipker ómirindegi jaǵdaılar alynǵan. Shyǵarmada naǵyz dostyqpen qatar ishteı dosyna renjigenimen, áli de dosym dep kórip, kórisýge úmit úzbeı jatqan basty keıipker beınelengen. Qabyldaý barysyndaǵy hattyń mańyzy aıtylady.

Kilt sózder: Elızabet Kúbler-Ross, psıhologıa, qabyldaý, kezeń, sary avtobýs, dostyq.

Anotasıa

V state analızırýıýtsá etapy prosesa vosprıatıa v psıhologıı po teorıı Elızabet Kúblera-Rossa. Obektom analıza stalı sıtýasıı ız jıznı glavnogo geroıa rasskaza Nagashybeka Kapalbekovıcha «Serdse drýga». V proızvedenıı, narádý s nastoıasheı drýjboı, ızobrajen glavnyı geroı, kotoryı, nesmotrá na to, chto vnýtrenne obıjen na drýga, vse eshe vıdıt sebá drýgom ı ne teráet nadejdy ývıdetsá. Otmechaetsá vajnostpısma v prosese prınátıa.

Klúchevye slova: Elızabet Kúbler-Ross, psıhologıa, vosprıatıe, perıod, jeltyı avtobýs, drýjba.

Annotation

The article analyzes the stages of the perception process in psychology according to the theory of E. Kübler-Ross. The object of analysis was the life circumstances of Nagashybek Kapalbekovich, the main character of the story «the heart of a friend». The work depicts the main character, who, in addition to true friendship, is internally offended by his friend, but still sees him as a friend and does not lose hope of seeing him. The importance of the letter during the reception is mentioned.

Keywords: Elizabeth Kübler-Ross, psychology, acceptance, period, yellow bus, friendship.

Kirispe

Qoǵamda adam kúndelikti kúızeletin, jaǵdaılarǵa ushyraıdy. Osy jaǵdaılarda adam eń aldymen qorǵanys mehanızmderin qosa, emosıonaldy túrde jaýap beredi. Osyndaı negizgi qorǵanys mehanızminiń júzege asyrylýyn Elızabet Kúbler-Ross ózgeristerge jaýap berýdiń bes kezeńinde atap ótedi, olar: bas tartý, ashý, saýda, depressıa, qabyldaý. Sondyqtan, qoǵam men tulǵa arasyndaǵy qarym-qatynasty ońtaılandyrý qazirgi áleýmettik jáne psıhologıalyq jumystardyń basty mindeti bolyp tabylady. Osy qabyldaý máselesi Naǵashybek Qapalbekulynyń «Dos júregi» atty áńgimesinde qozǵalady. Adam qoǵamda árdaıym kommýnıýkasıalyq baılanysta bolady, basqasha aıtqanda "Adamnyń adamsyz tańy atyp, keshi batqan emes. Adam balasy oılary, áńgimeleri jarasatyn syrlas jan izdeıdi. Sondyqtan bolar, dostyqtyń adam ómirinde alatyn orny erekshe."[1]Eger jańashyrlyq pen súıispenshilik birjaqty bolýy múmkin bolsa, dostyq árdaıym eki adamnyń qatysýymen júredi. Bul tulǵaaralyq tartymdylyqty, ıaǵnı eki jaqtyq dostyq sezimdi kórsetýdi qamtıdy.

Sondyqtan bolar dostyqtyń adam ómirinde alatyn orny erekshe.

Negizgi bólim

Ómirlik jaǵdaılardyń barlyǵynda birdeı bes kezeń birge kezdese bermeıdi,jalǵasatyn ýaqytynan da aıyrmashylyq jasaıdy. Birinshi kezeń- bas tartý kezeńi, Qaıyrkeńniń otbasysy jan anasynan aıyrylǵanda barlyǵyna aýyr tıedi. “Nege  qamyqty ekensiz sonda?! Biz  buldyryq júrekpen: bir kúni anamyz kelip qalardaı, máńgi ketti-aý degenge áli tolyq sene almaı júrýshi ek. Birde túsimde eken deımin, sheshem úıimizde terlep-tepship jadyrap shaı iship otyr, tóńireginde óziniń qoqyr-soqyrlary máz-máıram. Oıana ketip, býlyǵyp jylaǵanym-aı.”[2] Keıipker monologynda senbeý baıqalady.

Shyǵarmada taǵy baıqalatyn kezeń-ashý kezeńi. «Dál osy kezeńde adamdardyń ashýyn týdyratyn ózgeristerdiń ózi emes, olar ózderimen birge ákeletin shyǵyndar ekenin túsiný mańyzdy: «Bul ádil emes! Joq! Men ony qabyldaı almaımyn!» [3] Qaıyrkeń otbasyndaǵy qıyn jaǵdaıǵa baılanysty, aýylda qalyp, jumys jasaýǵa májbúr bolady.Ýaqyt óte kele ákesi sıyr joǵaltyp, baǵban jumysynan aıyrylyp, úı ishindegi aýyrlyq úlken uldaryna tústi. Birine tartsań birine jetpeıtin qý tirlik, ıt ómir bastaldy. Otbasysynyń qıyn jaǵdaıynda Qaıyrkendi mynandaı oılar mazalaıly: «Myna pesheneme osy qurǵyrdy jazyp qoıyp - dep baltany silteı-silteı áp-ádemi aǵashty keıde jańqalap jiberetinim bar. Búkil qanym toqtap qalǵandaı aýyr oılar qamaýlap, denem aýyrlap, tunjyrańqy júrem de qoıam. Eshnárse  qyzyqtyrmaıdy, tóńirek túgel surqaı» [4].

Ashýmen qosa basty keıipker basynan depressıany da ótkizedi. Úı ishin typyr-typyr jınap, as ázirlep, barlyǵyna kóz qyryn salyp júretin asyl analarynan aıyrylyp, barlyq aýyrtpalyq ákesi men úıdiń úlkeni Qaıyrkenge tústi. Avstrıalyq dáriger psıholog Zıgmýnd Freıd psıhıatrlardyń alǵashqysy bolyp, balanyń otbasy balalary arasyndaǵy pozısıasy jáne ustanymy onyń jeke basyna tulǵa bolyp qalyptastyrýdaǵy mańyzdy jáne is júzinde sheshýshi faktor bolyp tabylatyny týraly aıtqan bolatyn.Mysaly kópshiligi balalyq shaqta úırenip ,ósken modeldiń áserin qandaı ekenin óz ómirlik tájirıbıelerinen bildi. Otbasyndaǵy eń úlken balalar kóbinese osyndaı sıpattamalarǵa ıe bolady,olar: jetistikke baǵdarlaý, kóshbasshylyq qasıetter jáne taǵy basqalary. Otbasyndaǵy basqa  pozısıalardyń da ózindik erekshelikteri bar. Mysaly, ápkelerdiń inisi,  inisine qaraǵanda ózgeshe, olardan erekshelenetin jeke tulǵaǵa tán qasıetterge ıe bolady. Otbasyndaǵy ártúrli pozısıalar bir ata-analardyń balalarynyń jeke basyndaǵy úlken aıyrmashylyqtarǵa ákeledi. Osyndaı syrtqy áreketterge baılanysty keıipkerde tulǵa ishilik konflıkt bolady. Qaıyrkenniń dosyn oılaýy,ómirinde bolyp jatqan oqıǵalar, syrtqy faktorlar barlyǵy ishki konflıktti týdyrady. Osydan ishki konflıkt tek qana ishki oılar men áreketter sebebine baılanysty bolmaıtynyn uǵýǵa bolady.

Áńgimede eń uzaq ótetin kezeń ol – qabyldaý. Qabyldaý prosesi búkil áńgime jelisi boıynda paıymdalady. Qabyldaý - aqıqat dúnıedegi zattar men qubylystardyń sezim múshelerine tikeleı áser etip, tutastaı zattyq túrde beınelenýi. Qabyldanatyn zattardyń qasıetteri men beıneleri keńistikte shoǵyrlanady. Qabyl-daýdaǵy bul proses obektıvasıa dep atalady. Qabyldaý nátıjesinde paıda bolatyn beıne birden birneshe analızavtorlardyń ózara árekettesip, úılesimdi jumys atqarýynyń nátıjesinde qalyptasady. [4].

Dosy Tańat pen onyń áıeli Sábıra ár senbi saıyn sary avtobýspen osy aýylǵa kelgen kezde, Ermek pen Qaıyrken ózderiniń ómirdegi qıyn sátterin, kúızelisterin sál ýaqytqa bolsa da umytyp, biraz marqaıyp qalatyn. Bul jerden shyǵarmanyń nelikten «Dos júreg» dep atalatynyń uǵa bastaımyz. Qaıyrkenniń ańsaǵan bir armany: stýdent bolý, oqý oqyp, ýaqyt óte kele óz salasyndaǵy úzdik muǵalim atanyp, balalarǵa sabaq berý edi, alaıda dosynyń halin oılaǵan Qaıyrken qolyna aqshasyn ustata, óz armanynan bas tartýyna týra keldi. Dosynyń aýyr jaǵdaıyna kirip ,óziniń ómirlik jan dosyna qol ushyn beredi. Biraq, sýyq kúz kelip, qara nan, sýmen ǵana kún kórip júrgen eki aılary esten ketpesteı iz qaldyrdy.

Basty keıipker Tańatty árqashan «dosym» dep qabyldady. Alty jyldan keıin Qaıyrken óziniń úılený toıyna baılanysty, dosyna shaqyrý qaǵazyn jiberedi. Jaýap retinde, kezinde dosyna kómektesip bergen eki japyraq qaǵazdy kórgende kóńil kúıi túsip, óz kózine senbegen edi. Tym bolmasa quttyqtaý sózderin kútken bolatyn, ne bolmasa bir kelip, qonaq bolyp otyrsa...

Ýaqyt zymyrap óte beredi, qyryqtan asqan shaǵynda Qaıyrken tósek tartyp, qur júregi dúrsildep jatyp qalady. Ótkinshi ómir, kelemiz de ketemiz. Osylaısha aýyryp jatqanynda elesteıtini sol baıaǵy sary avtobýs pen dosy Tańat. Tańat óziniń dosyn Qaıyrkendi mensinbeı, óziniń qara Volgasymen júrip álek. Qalada turyp maqtanshaq, tákappar, dosyn syılamaıtyn, dúnıequmar bolyp ketipti. Qaıran ómir-aı!

"Halqymyz myrza, jomart adamdy qadirlegen. Ádette mundaı adam kópshilikpen aralasqysh, ózgege kómekteskish keledi. Qolyndaǵy baryn aıamaıdy. Ondaı adamdy halyq ta jaqsy kóredi. Onyń basyna qıyndyq tússe, halyq bolyp oǵan kómektesedi. Osyndaı jaǵdaıdy sıpattaǵanda, halyq «Beregen qolym – alaǵan» deıdi"- dep, Farıza Ońǵarsynovanyń «Sóz syry» kitabynda jazylǵan [5]. Shyǵarmadaǵy bas keıipker Qaıyrken – jomart, dosyn qadir tutyp, baryn aıamaǵan, beregen qolym-alaǵan bolǵan naǵyz dos. Óziniń aýyr jaǵdaıyna qaramastan, dosyn ózinen artyq kórip, oǵan eshqandaı salmaq salmaýǵa, qıyndyq týdyrmaýǵa tyrysyp, qıyn-qystaý kúnderi dosyna medet bolyp, júregi dosym dep soǵyp, qalaı kómektessem eken degen oımen, óziniń qý janynda tynyshtyq bolmaı, ózi de, janyndaǵy ákesi men tórt qaryndasy da ash júrip, kún kórse de, arada qanshama jyl ótse de, dosyna kómek kórsetkeni jaıly tis jarmaı, keýdesin kermedi de, maqtanbady da.

Seráli Erýáliuly aqynnyń «Naǵyz dos» týraly óleńinde dostardy bir-birine adal bolýǵa shaqyryp bylaı degen:

Naǵyz dos bir-birine tarylmaıdy,

Jýyrda túrtkenine jarylmaıdy.

Jaqsy-jaman aıtty dep elemeıdi,

Baq-dáýlet sol adamnan arylmaıdy.

Naǵyz dos birin-biri jamandamas,

Araǵa kóp ókpe sap tabandamas.

Kóńili tatýlyqty izdep turar,

Jónine tatýlyqtyń shabandamas...[6]

Kitap jelisi boıynsha, Qaıyrken naǵyz dos boldy. Osyndaı naǵyz dostardy osy zamanda kezdestirý, shyny kerek, óte qıyn. Sebebi, qazirgi zamanda tehnıkalyq quraldardyń damý kezeńinde, adamdar bir-birimen sırek kezdesip, syrlasa bermeıdi. Barlyq habarlamalar telefon nemese vıdeozvonok arqyly júzege asady. Bizdiń ata-analarymyz aıtatyndaı, burynǵy zamanda jaqyn týystaryńmen sóılesý, habarlasý hat jazý arqyly júzege asqanymen, sýbektiler arasyndaǵy qarym-qatynas sýymaıtyn.

Al shyndyǵyna kelsek, qolmen jazylǵan hattardyń mańyzdylyǵy áldeqaıda joǵary. Qazirgi kezde praktıkterdiń aıtýy boıynsha, kez-kelgen tehnıkany jasaǵanda da, qaǵaz betine jazyp oryndaǵanda istiń isteletin paıyzy joǵaryraq. Sebebi, shashyrańqy oıdy qaǵaz betine jazyp, retke keltirý arqyly oıdyń birkelki júıesi ornaıdy. Jýrnaldardan oqıtyn bolsaq, adamdar sońǵy ret hattaryn stýdent kezderinde joldaǵan bolatyn. Alaıda, hatty oqý barysynda oqyrmannyń júreginde bir jylýlyq ornaıdy eken. Sol kezdegi qyzyqty sátter eske túsip, lázattanady. Hatty kóp ýaqyt boıy kútip, kelgen kezde, baladaı qýanyp, eki ezý qulaqqa jetetin. Bizdiń úıde, anamyzdyń stýdent kezinde úıge, dostaryna jazǵan hattary saqtaýly tur. Keıde anamyz, bul hattardy oqyp, óziniń jas kezin eske alady. Kózinde bir baqyt shýaǵy kórinip, kún sáýlesindeı jaınaıdy. Onyń sebebi, bul estelik- sol kezde qandaı sezimge bólenip, áldebir qýanyshty sátterin eske alyp, dán rıza bolýy.

Qorytyndy

Sondyqtan, biz zattar men qubylystardyń túsin, dybysyn, dámin, ıisin, formasyn taǵy basqa qasıetterin tutas túrinde beınelenýin qabyldaý dep oılaý túriniń praktıkalyq áreketi retinde qarastyramyz. Osylaısha, qabyldaý-zattar men qubylystardyń mıda tutastaı beınelenýi bolyp tabylady. Mysaly, joǵaryda aıtylǵandaı, anamyzdyń stýdent kezde óz úıine jazǵan hatyn alatyn bolsaq, bizdiń analızatorlarymyzǵa onyń túsi, ıisi, osy hatty jazý barysyndaǵy úıge degen saǵynysh, sarǵaıǵan sezimin, qýanyshyn sezinemiz. Osyndaı qasıetterdiń bir mezgilde áser etýi, mıymyzda tutas zat beınesin týdyrady.

Al, Naǵashybek Qapalbekulynyń Dos júregi shyǵarmasynda oılaý túriniń praktıkalyq áreketi — qabyldaýdy, Qaıyrkenniń aýyryp, tósek tartyp, qur júregi jumys istep jatsa da, elestetetini- dosy Tańattyń sary avtobýstan túsip kelýin kórý edi.

Paıdalanǵan ádebıetter:

1. Qudaıberdi Baǵashar.Ala jipti attama (kisi aqysy jaıynda)/— Almaty; «Kókjıek» baspasy, 2015j.

2. Naǵashybek Qapalbekuly "Dos júregi"- Almaty,1991j.

3. https://newrealgoal.com.ua/5-stadijreagirovaniya-sotrudnikov-naizmeneniya.html

4. Q.B. Jaryqbaev. Jantaný ataýlarynyń túsindirme sózdigi. Sózdik slovar baspasy. 2006. - 387 b.

5. Farıza Ońǵarsynova. Sóz syry Almaty: "Arman-PV" baspasy,2005j.

6. https://bilim-all.kz/olen/3127                     

---