InfoHub Logo

Adamzat balasy jaratylǵannan beri minsiz adam, naǵyz adam, kemel adam, tolyq adam sekildi túsinikter paıda bola bastady. Jer betinde qansha adam bolyp,sonsha pikir bolsa, bul jaıynda da árkim óz túsingeninshe toqtalyp, árkim ózinshe anyqtama berdi.

Álemniń uly oıshyly Ábý Nasyr Ál-Farabı da adamzattyń kemeldik pen baqytqa degen batyl umtylysyn fılosofıalyq turǵydan tujyrymdaǵan. Farabı Jańa týǵan náresteniń aqyl-oıy taza múmkindikti bildiredi, ıaǵnı yqtımal kúıde, sondyqtan jaqsy jáne jaman is-árekettiń arasynda tańdaý jasaı almaıdy degen erejege súıene otyryp, adamnyń ómir súrý prosesinde izgilikter paıda bolady dep sendi. Ol adamnyń mundaı bastapqy kúıin tabıǵı dep ataıdy jáne oǵan sáıkes, bul qasıet te emes, degenmen adam olarǵa jazba, oqý sıaqty beıim bolýy múmkin.Oıshyldyń pikirinshe, adam kúná men jamandyqqa ushyramaıdy, biraq eger ol izgilikke umtylmasa, solaı bolady: "kez-kelgen izgilikti ıgergisi keletin adam izgilikke qarsy keletin jamandyqtardy shyǵarýǵa kúsh salýy kerek, óıtkeni izgilikter sırek kezdesedi jáne tek jamandyqtardan bosatylǵannan keıin ǵana" [1, 151 b.]. Sondyqtan adam izgilikterdi shoǵyrlandyrý arqyly ádetke aınaldyrý kerek. Adamgershilikke jetý joly týraly aıta otyryp, fılosof "eger adam qalaǵan maqsatqa jetip, múldem jaqsy jáne laıyqty bolsa, biraq bul maqsatqa qol jetkizbese, onda ol aıyptalady. Eń jaqsysy — maqsatqa ádemi jáne laıyqty jetý" [1, 150 bet]. Budan basqa, Ál-Farabı bylaı deıdi: "ádildik, páktik, batyldyq jáne basqa ádetterge ıe bolý jolynda, sondaı-aq jaman is-áreketterden bas tartý kezinde adam jaman is-áreketterden bas tartatyn ýaqyt ótýi kerek. ... súıispenshilikti eriksiz qalaýlardan aryltý úshin kúshti menmendik bolýy kerek.[1, s. 178]. Fılosof sonymen qatar tárbıe men oqytý adamdy qalyptastyrýdyń qýatty quraly dep sanaıdy, sonyń arqasynda jas adamǵa qajetti moraldyq jáne zıatkerlik qasıetter damıdy. Farab qalasynan kelgen oıshyl bylaı dep jazady:" tárbıe — bul ulttarǵa bilimge negizdelgen etıkalyq izgilik pen ónerdi berý tásili " [2, 320 b.]. Sonymen qatar, fılosof bilim berý prosesi aqyldylyqty týdyratynyna jáne osy proseste zańnyń erekshe rólin atap ótetinine senimdi: "bilimi joq adam jaǵymdy jamandyqtardy tabady, al bilimi bar adam tek jaqsylyqty jaǵymdy dep sanaıdy. Zań-bul jaqsylyqqa aparatyn jol, sondyqtan zań shyǵarýshy tárbıeni nyǵaıtýǵa kúsh salýy kerek. Eger adamnyń ádetteri men minez-qulqy zańdy, ádemi jáne qanaǵattanarlyq bolmasa, onda ol árqashan tómengi, jaman kúıde bolady, ol zań aıyptaǵan saıyn joldan taıýshy bolady" [1, 165 b.]. Ál-Farabıdiń negizgi jáne eń tereń týyndysy - "qaıyrymdy qalanyń" mánin, qurylymyn, damýy men órkendeýin ashqan "İzgi qala turǵyndarynyń kózqarastary týraly Traktat". Farabıdiń "qaıyrymdy qala" problemasynyń quramdas bóligi ártúrli adamgershilik kategorıalary men kemeldi adamdy tárbıeleý týraly másele bolyp tabylady. Kemeldi adam týraly aıtqanda, Farabı Memleket basshysyn bildiredi. Onyń pikirinshe, mundaı bıleýshi izgi memlekettiń bolýyna, onyń músheleriniń qajetti qasıetterdiń qalyptasýyna sebep bolýy kerek [3, 309 B.]. Fılosof adamgershilik kemeldi bıleýshiniń bıligin ónerge teńeıdi. Farabıdiń pikirinshe, bıleýshi óz bilimin sózben beıneli túrde jetkize bilýi jáne adamdardy baqytqa qaraı eń jaqsy jolmen baǵyttaýy kerek. Uly oıshyl sonymen birge kemeldi adamnyń týa bitken qasıetterine, mysaly, shyndyqty súıýge, ádilettilikke, ótirik pen ósekke degen jekkórýshilikke, jannyń maqtanyshy, ar-namys, aqshaǵa jáne dúnıelik ómirdiń basqa da belgilerine degen jekkórýshilikke bet burdy. "Jamandyqtar qalalardan joǵalyp ketedi, ne adamdar jan dúnıesinde izgilik kúsheıgen kezde, ne sońǵysy qalys qalǵanda" [2, 185 b.]. Jaqsy memlekette bilim berý men oqytý eki ádispen júzege asyrylady: birinshi kezekte sendirý ádisi jáne májbúrleý ádisi, ol "óz erkimen, aqyldylyqqa shaqyrylmaıtyn búlikshil azamattar men halyqtarǵa" qoldanylýy kerek [2, 323 B.]. «Platon zańdarynyń máni» traktatynda Farab qalasynyń fılosofy Platonnyń jeke tulǵany jaqsartý úshin qajet moderasıa sezimi týraly pikirimen kelisedi: "bilimdi adamdar, óz jandaryn únemi qýanysh, shamadan tys kúlki, qatty qaıǵy, shamadan tys azap sıaqty moderasıadan tys nárseni elemeý kerek, deıdi Platon. Eger adam Qudaıdyń izgilikterin alýǵa úmit artsa, onda onyń ómiri eń qolaıly, al ómir salty eń ádemi bolady. Al ádemi ómir salty halyq arasynda da, qudaılarda da ádemi" [1, 178-179 B.]. Fılosof atap ótkendeı, Memleket basshysy nemese "ıdealdy" adam tárbıe men adamgershilik jetilý prosesinde shamadan tys nemese jetkiliksiz bolmaýy kerek ıdealdy áser etý mólsherin bilýi jáne anyqtaýy kerek. Ál-Farabı adamgershilik kategorıalaryna anyqtama beredi, sol arqyly "orta"uǵymyn sıpattaıdy. Batyldyq, ol uqypsyzdyq pen qorqaqtyq arasyndaǵy ortany, jomarttyqty sarańdyq pen ysyrapshyldyq arasynda anyqtaıdy. Farabıdiń pikirinshe, is-árekettegi moderasıa adam densaýlyǵy úshin paıdaly. Jaman minez-bul deneniń aýrýy sıaqty joıýǵa bolatyn jan aýrýynan basqa eshteńe emes. Fılosof "aqyl-parasatqa"úlken mán beriledi. Atap aıtqanda, fılosof eń keremet aqyl — oı qasıeti-bul halyqqa, adamdarǵa jáne uzaq ýaqytqa arnalǵan qalaǵa qamqorlyq jasaý dep tujyrymdaıdy. Odan keıin kúndelikti ómirde ár ónerge, ár úıge, jeke adamǵa qoldanylatyn psıhıkalyq qasıetter paıda bolady [2, 222 b.]. Baqyt týraly, Adamnyń adamgershilik jetilýi týraly, oǵan jetýdiń joldary men tásilderi týraly másele uly ǵalym ál-Farabı dáýirinde problemalyq máselelerdiń biri boldy. Búginde bul másele ózektiligin joǵaltqan joq. "Mýallımýs Sonányń" aıtýynsha, baqyt degenimiz-adam ınstınktıvti túrde umtylatyn kemeldik. Atap aıtqanda, ol ıgilikter arasynda "bul eń úlken ıgilik jáne adam eń aldymen umtylatyn eń keremet maqsat" dep jazady [5, 2-bet]. Farabıdiń pikirinshe, adamnyń jetilýi, onyń izgilikteriniń qalyptasýy — bul búkil ómiri jalǵasatyn jáne ólimmen aıaqtalatyn proses. Fılosof temperament, batyldyq, jomarttyq jáne ádilettilik moraldyq qasıetterge jatady. Biraq Farabı tolyq kemeldilikke utymdy qasıetterdiń qatysýymen qol jetkizýge bolatyndyǵyn aıtady. Osylaısha, oıshyl etıkalyq jáne rasıonaldy, adamgershilik pen aqyldyń baılanysyn basa kórsetip, ony tanymaıtyndardy synaıdy. Osy uǵymdardyń úzdiksizdigine jáne olardyń ózara táýeldiligine súıene otyryp, ol kemel adam men izgilik qoǵamynyń gýmanısik murattaryn túsindiredi. Baqytqa jeteleıtin shynaıy adamgershilik kemeldilik pen bilimniń kórinisi-Farabı fılosofıasynyń negizgi ıdeıasy. 
Ádebıetter:

 Ábdildın J.M., Býrabaev M. S. Ál-Farabı. Tarıhı-fılosofıalyq traktattar. Arab tilinen aýdarma. Almaty: Ǵylym, 1985.
 Ál-Farabı Atyndaǵy Qazuý. Áleýmettik-etıkalyq traktattar.
Ál-Farabı. Fılosofıalyq traktattar. Almaty.1970
Haırýllaev M. Ábý Nasyr ál-Farabı ,1982.
Ál-Farabı. Baqytqa jol silteý,Haıdarabad,1972.

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ, Fılologıa jáne álem tilderi fakúltetiniń 1-kýrs magıstranty Kópjasar Nurly; jetekshisi - f.ǵ.k., ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti D.Janataev

---