InfoHub Logo

Eń alǵash qazaq halqy orysqa qarap, dýan aýzy ashylǵanda, Shoń bı aǵa sultan dýanbasy bolǵan. Shoń bı ólgen soń, Shorman aǵa sultan bolyp saılanyp shyǵysymen úıine baryp ólgen. Shormannyń súıegi Ereımentaýdyń syrtynda kómilgen. Ol jer «Shorman tamy» atanyp qalǵan. Kenesary, Naýryzbaı kóterilisi aǵa sultandardyń apalań-topalańyn salǵan. Sonan keıin Baıanaýylda Poshtaı degen adam aǵa sultan dýanbasy bolǵan. Kenesary Qaraótkelge órt salamyn dep qamaǵanda, Qońyrqulja qarsy turyp, urys-soǵys qylǵan. Aqtaý, ortaý da Kenesary men Qońyrqulja taǵy qarsylasyp soǵysqan. Qaraótkeldi qamaǵanda, Kenesary «kúldirmamaı» degen myltyǵymen Taıtóbeniń basynda turyp, orystyń qaraýylshy balasaıkasyn atyp, murttaı ushyrǵan eken. Tama Tanash batyr bir shapandy maıǵa bulǵap-bulǵap bir shetin otqa jandyryp, naızanyń úshimen kóterip baryp atyp turǵan oqty kerek qylmaı, aparyp tastaı bergen eken. Basqa shapqan batyrlardan qypshaq Basyqara batyrǵa oq tıip, qan maıdanda qala bergen eken. Tama Tanash batyr Basyqaramen qushaqtasqan dos eken. «Ólsem óleıin, Basyqaramen súıegim bir jerde qalsyn», — dep qaıta shaýyp baryp Basyqaranyń súıegin aldyna alyp óńgerip kelgende, Kenesary han aıtqan eken: «Dos bolsań, tama Tanashpen dos bol!» — dep. Kóp zamanǵa deıin bul sóz jurt aýzynda qaldy.

Orys Aqtaý, ortaýǵa qala salyp, saldat turǵyzyp, qazaq-orys qystatyp, sol jerge soǵys saımanyn jınaǵan. Kenesary muny da qamap soǵysqan. Júz saldat qatar turyp myltyq atyp mańaıyna jan jýytpaǵan. Sonda Kenesary da júz kisimen kelgen. Qosshy-qolańshy salyqtaryn keıin tastap. Sonda bul júz kisi baıalysh degen otyndy shylbyrǵa býyp alyp, er basyna bir arqa otyndy salyp alyp domalatyp, sonyń tasasymen eńbektep, atqan oqqa qarsy kele jatady. Bulardyń arasynda aldyńǵysyn panalap kele jatqandar da bar deıdi. Aldyńǵy otyndy shek qylyp betine ustaǵandar aman bop, keıingilerge asyp kelgen oq tıip jatqandar da bar deıdi. «Aralasýǵa jaqyndadyq pa, qarańdarshy?» — degende, túp tegi qýandyq eken, bir jigit otynnan basyn ozdyryp qaraı bergende, keser keńirdeginen bir oq tıip murttaı ushty deıdi. «Al, jabyla túse qalyńdar!» — degende, túp tegi arǵyn ishinde ósip-óngen qyrǵyz eken, aty Tolabaı eken, jurttan buryn jalǵyz qarǵyp tústi. Ol túsken soń, bári jabyla túse qalyp, saldatpen mıdaı aralasyp ketisipti. Qońyrqulja bas bop, qazaq-orystar jaıaýǵa jaıaý aralasyp, «Kenesarynyń ózin ustap alaıyq» dep jasyryn buǵyp tur eken. Aıqaı súren salyp, lap qoıa shaýyp, qamap aldy deıdi.

Maıly Jádiger Symaıyl degen qarıa: «Sol soǵysta Janaıdar batyrdyń atqosshysy edim, ózderi jaýǵa jaıaý aralasqanda, attaryn jaýdan janyn qutqaratyn joldasyna balaýshy edi. At ustap turǵan bizderde aralasyp ketip, toǵysyp baryp attaryn beremiz, Janaıdar atyna minip alyp, jaýdyń olaıǵysyn olaı, bylaıǵysyn bylaı japyryp tastap: «Han, han qaıda?» — dese, han jaıaý saldattardyń ortasynda «qashpaımyn» dep jalǵyz qalǵan eken. Baryp atynan túse qalyp, handy óz atyna kóterip salyp qoıa beredi de, ózi bir qazaq orystyń atynyń qulaǵynan shap berip ustaı alyp, qazaq orystyń atyna qarǵyp minip alyp, qazaq orysty at ústinen julyp tastaı berip, handy aldaryna salyp, qasha urys salyp jónele berdi», — deıdi.

Jaýdan aman-esen qutyldy. Burynǵylardyń «taýdaı talap bergenshe, barmaqtaı baq bersin» degeni osy. Kenesary baqsyzdyqtan eńbegi esh, tuzy sor bola berdi de, orys ilgeri basyp baǵy qaıtpaı turǵan kúıinde talaı talpynsa da bir ilgeri bastyrmaı betin qaıtara berdi. Jurttan bólek, shetten qarǵyp túskendikten Tolabaıǵa «Jeke batyr» degen at sol joly qoıylǵan. Qyrǵyz soǵysynda Shákir men Jáýke, Tolabaı degendegi Tolabaı osy Jeke batyr atanǵan Tolabaı bolatyn. Shakir — noǵaı, Jáýke — arǵyn, toqal arǵynnan tolas degen tabynan shyqqan.

Kenesary qýandyq, súıindik, qarakesek, bes meıramdy sońynan ertip alyp Shý, Qarataýǵa aýamyz dep, Álike, Baıdaly, Saıdaly jáne tómengi Altaıdyń basshysy bolǵan Aqqoshqar Saıdalynyń Súıin Jarqynyn ertip, «Azynabaı Sapaq» atanǵan Azynabaıǵa keledi. Orysqa qarap baǵynyp qoıǵan Azynabaı balalary Taıjan qazy, Seıten bolys edi. Bolystyq qazylyqty kerek qylǵan joq, Kenesaryǵa erip aýdy. Altaı, Alda, Juman baılar túıege júk etip artqan jambylaryn kólge, sýǵa tógip ketken. Qarjas ta aýdy, ormanshy da aýdy. Baıanaýyldyń dýanbasy aǵa sultany Poshtaı saldat aldyryp, qazaq, orys aldyryp, aıdabol kúlikti qoıdaı qamap ıirip, aýdyrmaı alyp qaldy. Qońyrqulja Qaraótkelge aǵa sultan dýanbasy edi. O da orysty arqasúıeý, taıanysh qylyp, óz tilin alǵan qazaqty alyp qaldy. Keıinnen Azynabaı balalary elge qaıtady. Elge barǵan soń, bolys pen qajylar olardy ustap alyp, Taıjandy aǵashqa tańdyryp attyrady da, Seıtendi aıdatyp jiberedi.

Qyrǵyz Kenesaryǵa qarsylasyp jatqan kezi edi. Patsha ókimeti Aıagózden Kenesarymen soǵysýǵa Nýhalov degen jasaýyldy qosyn qylyp shyǵarǵan. Oǵan kóp jigit-jeleń men Abylaıuly Sók tóre, Abylaıdyń tuńǵyshy Ádiluly Áli tóre, Satybaıuly Baraq tóre, Shańqaıuly Bólen tóre ergen eken. Órdegi úısin, naıman tyrp ete almaı orysqa baǵynyp qalǵan. Sol sebepti Kenesary qamaýdy tastap, Shý boıyna aýǵan. Nýhalov Qyzylaǵashty qystaǵan. Ol sonda jatyp qyrǵyzdyń manaptaryna hat jazǵan. Onyń hat jazǵan adamdary — buǵy rýynyń Boman Nıazbekuly, solty rýynan — Jańqarash Esqojauly. Hatynda bylaı degen eken:

«Kenesaryǵa baǵynbańdar, kózin joıýǵa tyrysyńdar, Kenesary senderge de, patsha ókimetine de dushman. Bizdiń patsha ókimeti senderge kúsh kómek beredi Kenesarynyń kózin joıýǵa. Qolǵa túsirińder, shen-shekpen de beriledi», — depti. Bul hat qoldaryna tıgen soń, qyrǵyzdar kúsheıgen. Otyz uldy Abylaıdyń tuqymy Kenesary, Naýryzbaıǵa qas bolǵan.

Abylaı hannyń alǵashqy báıbishesi qaraýyl qyzy, onan týǵan ul joq, jalǵyz qyz bolǵan. Ol qyzdan týǵan Jamantaı tóre. Qaraqalpaqtan alǵan qatynynan týǵan Ýáli han, Jáńgir sultan, Ádil sultan. Osy Ádildi shúrshitke aq úılige bergen sultan eken. Ádilden Nuraly, Nuralydan Tezek tóre bolǵan. Tezek tóre Shoqannyń qaıyn atasy bolǵan jáne Abylaı qaraýyldan qyz alǵan. Onan: Shyǵaı, Toǵaı, Sók týǵan. Sókten Joshy, Joshydan Esmuhambet Abylaıhanov týǵan. Qoja qyzy qatynynan Qosym, Aryq, Toq týǵan. Toqtan ybraly týǵan. Onan týǵan Shalǵynbaı Qarqaralyǵa aǵa sultan bolǵan.

…Naýryzbaı tóreniń minezi aýyl arasynda ánsheıin júrge de perishtedeı eken. Al jaýǵa shapqanda albastydaı túsi sýyq kórinedi eken. Naýryzbaıdy «óldi» dep estigende bir qyzdyń aıtqan óleńi:

— Elimdi jaýǵa aıdaǵan Kóshek edi,
Jabysqan on úsh jasta ósek edi.
Jylaımyn jatamyn da baýrym tósep,
Bir jatqan Naýryzbaımen tósek edi.

Áýlıeatadan kúnshyǵysqa qaraı sozylyp sulap jatqan Alataýdy «Qyrǵyz Alataýy» deıdi. Qyrǵyz Alataýynyń kúnshyǵys jaǵy Býam degen saı bolyp sanalady. Alataýdyń eki beti kóp qyrǵyzdyń qonysy bolady. Alataýdyń teristik jaǵy dalalyq bolady, kúndik jaǵy Talas, Jýsamyr, Qoshqar degen ózenderdiń alaptary bolady. Alataýdyń basynan qysy- jazy qar ketpeıdi. Alataýdyń kúngeı betinen teriskeı betine belgili sýlarmen qatynasýǵa bolady. Alataýdaǵy máńgilik qarlarynan kóp ózender bastalyp, eki jaǵyndaǵy oılarǵa aǵady. ózenderdiń ańǵary tereń-tereń saılar bolady. Bir orynnan bastalyp teriskeıge aqqan ózender bir atpen ǵana atalady. Áýlıeatadan Bodamǵa deıin mynadaı asýlar bar: Merke, Qarabalta, Aqsý, Soqqylyq, Alarsha, Alamedeý, Yssyq, Ata, Keketeı, Samsa degen. Osy asýlardan bastalǵan asýlarmen attas ózender bar.

Alataýdyń teriskeı jaǵyndaǵy qyrǵyzdar Kenesarydan qashyp taýdyń basyna ketken. Alataýdyń kúngeı jaǵyna asqan Kenesaryny taýdyń basyna shyǵarmaǵan. Asýlardy alǵyzbaǵan, bermegen. Kúnkeı jaqqa ótkizbegen. Kenesary men qyrǵyzdardyń soǵystary Alataýdyń teriskeı betinde bolǵan. Alataýdyń kúnbatys jaǵynda Qosshy, orta jerinde Solty, kúnshyǵys jaǵynda Sarbaǵys bolǵan. Kenesary áýeli qazaqqa jaqyn otyrǵan qosshy men soltyny shapqan. Onan keıin sarbaǵysty shapqan. 1846 jyldary Bishpektiń tóńireginde bir zor soǵys bolǵan. Kele jatqan Kenesaryny toqtatam dep sarybaǵys Qalpaq batyr kóp qolmen Bishpektiń túbinde Kenesaryǵa jolyqqan. Kóp qyrǵyn bolǵan. Soǵysta Qalpaq ólgen. Qyrǵyzdar jeńilip qashqan. Ekinshi zor soǵysta Kenesary kóp qolmen kelip, Kekilik taýyna ordasyn tigip, Alataýdyń teriskeı jaǵyndaǵy qyrǵyzdardy shaba bastaǵan.

Soǵystyń dókeıi Qyzylsý-Samsada bolǵan. Erjannyń qolǵa túsken jeri — osy Samsa sýy. Qyrǵyzdyń hany orman han Ferǵanadaǵy, Ystyq kóldegi qyrǵyzdarǵa at shaptyryp kóp qosyn jınaǵan. Qyrǵyzdyń kóp qoly Bodamnan, odan Kekilikke qaraǵan dalaǵa shyqqanda, at quıryǵyna shóp baılap, qyrǵyzdar jer-dúnıeni shańmen toltyrǵan. Sóıtip, kisiniń azy-kóbi baıqalmaǵan eken. Osy kelgenderinde qyrǵyzdar:
«Ne tegi jan qalmaı qyrylalyq, ne Kenesaryny joıalyq!» —  dep kelgen eken.

Alataýmen Kekiliktiń arasy zor maıdan bolǵan. Qyrǵyzdar dýlatpen astyrtyn sóılesken: «Burynǵy talas-tartys bolyp júretin jer bári senderdiki bolsyn, myna Kenesaryny bizge ońasha ber», — degen.

Dýlattyń ataqty Sypataı degen bıi men Rýstem degen tóresi qyrǵyzben úndes bolyp, Baıuzaqqa astyrtyn qıanat qylýǵa kirisip, bir túnde kóp dýlatty qashyryp, qyrǵyzǵa kirgizip jibergen. Kenesary qasynda bar bolǵany bir myńdaı ǵana qazaq, júz myltyq qalǵan. Erjan aldymen qolǵa túsken. Aqaýyz at oqqa ushqan. Zeńbirek ortasynan úzilgen. Kekiliktiń Seńgir degen jerinde qyrǵyzdar Kenesaryny qamap alǵan. Taýdan aqqan bulaqty basyn buryp, qamaýda qalǵan qazaqtardy sýsyz qaldyrǵan. As-sýsyz úsh kún soǵysyp aty da, adamy da boldyryp, tıtyǵy quryp qolǵa túsken.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalbyr batyr (İ nusqa)

Syrymnyń Nuraly handy shabýy (İİ nusqa)

Baımaǵambet sultan men Syrym batyr

---