InfoHub Logo

I

Birde, alty jastaǵy kezimde, jabaıy orman týraly «Bastan keshken oqıǵalar» dep atalatyn kitaptan ǵajaıyp bir sýret kórdim. Sýrette aıdahar jylan arystandy bútindeı jutyp jatty. Sol sýrettiń kóshirmesi mynadaı:

Kitapta bylaı dep jazylǵan: «Aıdahar jylandar jemtigin shaınamaı bútindeı jutady. Sodan keıin olar alty aı boıy qozǵalmastan, tamaǵyn qorytady eken».

Sol sátte meniń jýnglı oqıǵalary jaıly oılarym san saqqa júgirdi. Men qolyma túrli tústi qaryndash alyp, tuńǵysh sýretimdi sala bastadym. Meniń nómiri birinshi sýretimniń pishini bylaı edi.

Men bul óner týyndysyn eresek kisilerge kórsettim de, olardan sýretim qorqynysh týdyrady ma dep suradym.

Olar: «Qalpaq ta qorqynyshty bolady ma eken?» — desti.

Al meniń salǵanym qalpaq emes edi. Ol pildi qorqytyp jatqan aıdahar jylannyń sýreti bolatyn. Budan soń úlkenderge túsinikti bolýy úshin aıdahardyń ishki bóligin beıneledim. Úlkenderge únemi túsindirip otyrý kerek. Meniń nómiri ekinshi sýretim bylaı bolyp shyqty:

Úlkender maǵan aıdahar jylandy, ishteı nemese syrttaı beınelegenimdi qoıyp, odan da geografıaǵa, tarıhqa, esep-qısapqa jáne jazý erejesine kóbirek kóńil qoıýyma keńes berdi. Osylaısha men ataqty sýretshi bolý armanymnan alty jasymda-aq bas tarttym. Nómiri birnishi jáne nómiri ekinshi sýretimniń sátsiz shyǵýy meniń meselimdi qaıtaryp tastady. Úlkender eshteńeni eshqashan óz betterimen túsinbeıdi. Al ár nárseni únemi ejiktep túsindire bergen balalardy mezi etip jiberedi. Sondyqtan da men basqa mamandyqty tańdaýǵa májbúr boldym. Aqyry ushqysh bolyp shyqtym. Jalpaq álemdi túgelge jýyq araladym. Shynyna kelsek, geografıany bilgenim maǵan kóp kómegin tıgizdi. Men bir kórgennen-aq Qytaıdy Arızonadan ajyrata alatynmyn. Bul — túnde adasyp ketken jaǵdaıda óte paıdaly nárse.

Men ómirimde kóptegen ulaǵatty adamdardy kezdestirdim. Kóp ýaqyt boıy úlkenderdiń ortasynda boldym. Olarmen qoıan-qoltyq aralastym. Degenmen, olarǵa degen kózqarasym jaqsarmady. Basqalarǵa qaraǵanda parasattylaý ǵoı degen adamdy kezdestire qalsam, ózimmen únemi birge alyp júretin nómiri birinshi sýretimdi kórsetip, ony synaqtan ótkizetinmin. Shynymen túsingi bar adam ekenin bilgim keletin. Ókinishke oraı, olardyń qaı-qaısysy bolsyn maǵan: «Bul qalpaq qoı», — dep jaýap qaıyratyn. Sondyqtan men oǵan aıdahar jylan jaıly da nemese jabaıy ormandar men juldyzdar týraly da sóz qozǵamaıtynmyn. Olardyń uǵymyna túsinikti bolatyn brıj ben gólf oıyndary jóninde, saıasat pen galstýk týraly áńgimelesetinmin. Sonda baryp, eresek kisi jón-josyqty biletin adammen tanysqanyna rıza bolyp qalatyn.

II

Osylaısha syrymdy shynaıy bólisetin jan tabylmaı, jalǵyzsyrap júrýim budan alty jyl buryn — Sahara shóline oıda-joqta qonýǵa májbúr bolǵan kezime deıin sozyldy. Motordyń bir tetigi synsa kerek. Janymda ne mehanık, ne bir jolaýshy bolmaǵandyqtan, qıyn da bolsa ushaqty jóndep kórmekke bel býdym. Bul men úshin ómir men ólim arasyndaǵy aıqas edi, óıtkeni segiz kúnge jeter jetpes sýym qalǵan bolatyn. Sonymen, birinshi túni adamzat mekeninen myńdaǵan shaqyrym qashyqtyqtaǵy japan túzde qum ústinde túnep shyqtym. Men ózimdi muhıt ortasynda keme apatynan keıin taqtaı ústinde qalqyp júrgen adamnan beter jalǵyz sezindim. Sondyqtan bolar, tań sáride jińishke bir daýystan oıanyp ketkendegi tań qalǵanymdy kórseńiz ǵoı. Ol daýys:

— Ótinemin... qoshaqannyń sýretin salyp bershi! — dedi.

— Nemene?

— Maǵan qoshaqannyń sýretin salyp ber.

Men tóbemnen jaı túskendeı, ornymnan atyp turdym. Kózimdi ýqalap jiberip, tóńiregime baıyptap qaradym. Maǵan tesile qarap turǵan ǵajaıyp bir kishkentaı balany kórdim. Men keıinirek salǵan onyń eń tańdaýly sýreti mynaý. Biraq, árıne, meniń salǵan sýretim naq ózindeı kelisti emes. Olaı bolǵanyna meniń esh kinám joq. Meniń alty jasymda senen esh sýretshi shyqpaıdy dep úlkender kóńilimdi qaldyrǵany bárine belgili. Aıdahar jylandy ishteı jáne syrttaı beıneleýden basqany úırene almaǵanmyn.

Óstip men aıaq astynan paıda bolǵan qubylysqa kózim baqyraıyp tańǵala qarap turdym. Myńdaǵan shaqyrym boıyna tiri pende kezdespeıtin aıdala shólde turǵanymdy umytpańyz. Biraq, bul kishkentaı bala adasyp ketken, ne álsirep sharshaǵan, ne ashyǵyp nemese shól qysyp, ne bolmasa úreıden esi shyǵyp turǵan adamǵa uqsamaıdy. Ol el mekendegen aımaqtan myńdaǵan shaqyrym qashyqtyqtaǵy aıdalada adasyp ketken balanyń keıpine tipti de uqsamaıdy. Aqyry men esimdi jıyp, oǵan bylaı dep til qattym:

— Al, munda neǵyp júrsiń?

Sonda ol maǵan ótinshin jaılap qana qaıtalap aıtty:

— Ótinemin... maǵan qoshaqannyń sýretin salyp bershi.

Bul ǵajap bala maǵan áser etkeni sonsha, onyń ótinishin oryndamasqa lajym qalmady. Ólim qaýpi tónip turǵan, adam mekeninen myńdaǵan shaqyrym qashyqtyqtaǵy meńireý túzde bolyp jatqan myna nárse mıǵa qanshalyqty syıymsyz bolsa da, men qaltamnan bir paraq qaǵaz ben qalam shyǵardym. Osy mezette meniń esime tek geografıany, tarıhty, esep-qısap pen jazý erejesin ǵana oqyǵanym esime sap ete tústi de, kishkentaı balaǵa (azdaǵan renishpen) sýret sala almaıtynymdy aıttym. Ol maǵan:

— Eshteńe etpeıdi. Qoshaqan salyp bershi, — dep jaýap qatty.

Ómirimde qoı salyp kórmegen basym qolymnan keletin eki sýrettiń bireýin sala saldym. Aıdahar jylannyń syrtqy keıpi. Sonda balanyń aıtqan sózin estigenimde, turǵan ornymda qalshıdym da qaldym:

— Joq, joq! Aıdahar jylan jutyp qoıǵan pildiń qajeti joq. Aıdahar óte qaýipti, al pil bolsa tym úlken. Meniń úıimde bári kishkentaı. Maǵan keregi qoshaqan. Qoshaqannyń sýretin salyp ber.

Men suraǵanyn salyp berdim. 

Ol sýretke zer sala qarady da, sosyn:

— Joq! Munyń álden bastap-aq aýrý ǵoı. Basqasyn sal, — dedi.

Men taǵy saldym:

Meniń dostym maǵan túsinýshilikpen bıazy jymıyp:

— Óziń de kórip tursyń... bul qoı emes, qoshqar ǵoı. Munyń múıizderi bar...

Sýretimdi basqasha salyp berdim.

Alaıda basqalary sıaqty ol da kóńilinen shyqpady:

— Al, munyń óte kári. Maǵan uzaq ómir súretin qozy kerek. Endi shydamym taýsylǵan ári motordy ashýǵa asyqqan basym myna bir sýretti shımaılaı saldym da:

— Mynaý — jáshik. Seniń qalaǵan qoshaqanyń osynyń ishinde, — dedim balaǵa.

Jas tóreshiniń júzi jadyrap shyǵa kelgenin kórip ań-tań boldym.

— Týra osyndaı kerek edi! Qalaı oılaısyń, bul qoshaqanǵa shóp kóp kerek pe? — dep surady ol.

— Nege?

— Óıtkeni bizde bári kishkentaı.

— Jetetin bolar. Saǵan tipten kishkentaı qoshaqan jasap berdim ǵoı.

Ol sýretke úńile qarap:

— Sonshama kishi de emes. Qara! Uıyqtap qaldy.

Osylaısha men hanzadamen tanystym.

III

Onyń qaıdan kelgenin kópke deıin túsine almadym. Kishkentaı hanzada maǵan ústemelep suraq qoıa beredi de, al ózi meniń suraqtarymdy estimegen qalyp tanytady. Abaısyzda aıtylyp qalǵan sózder ǵana jumbaqtyń syryn asha bastady. Ol meniń ushaǵymdy (qoldan kelmeıtin bolǵan soń, ushaqtyń sýretin salyp jatpaımyn) baıqap qalǵan kezde:

— Bul ne nárse? — dep surady.

— Bul nárse emes. Bul — ushaq. Aspanda ushady. Meniń ushaǵym. Ózimniń ushatynymdy masattana aıttym. Sol mezette ol:

— Qalaısha? Aspannan qulap tústiń be? — dep aıqaılap jiberdi.

— Iá, — dedim men jaıbaraqat.

— O, munyń qyzyq eken...

Kishkentaı hanzada osylaı dep, daýystap kúlip jibergeni meniń namysyma qatty tıdi. Bireýdiń baqytsyzdyǵyn kúlkige aınaldyrǵandy kim jaqsy kórsin. Sosyn ol:

— Demek, sen aspannan túsken ekensiń ǵoı! Qaı planetadansyń? Ǵaıyptan paıda bolýynyń syryn ashatyn kilt tabylǵan sıaqtanyp, men de suraqty jaýdyryp jiberdim:

— Sóıtip basqa planetadan keldim de?

Biraq ol maǵan jaýap qatpady. Ol meniń ushaǵyma qaraǵan kúıi basyn shaıqap:

— Shyn máninde sen munymen alystan ushyp kelýiń múmkin emes.

Sóıtip, ol uzaq oıǵa shomyp ketti. Aqyrynda qaltasynan men syılaǵan qoshaqandy shyǵaryp, ǵajap qazynasyna súısine qarady.

«Basqa planetalar» jaıly bul qupıanyń bir bóligi meniń qyzyǵýshylyǵymdy qalaısha arttyra túskenin bilseńizder ǵoı, shirkin. Bul syr jaıly barynsha kóbirek bilýge tyrystym:

— Balaqaı, sen qaıdan keldiń? Úıiń qaıda? Meniń qoshaqanymdy qaıda alyp ketpekshisiń?

Ol ún-túnsiz biraz oılanyp otyrdy da, bylaı dedi:

— Maǵan jáshigimen bergeniń qandaı jaqsy boldy! Ol túnde qoshaqanǵa pana bolady.

— Árıne, aqyldy bala bolsań, ony kúndiz baılap qoıatyn arqan da jasap beremin. Kerek deseń, qyzyq ta bolady.

Meniń usynysym kishkentaı hanzadanyń janyn túrshiktirip jibergendeı boldy:

— Baılap qoıý úshin?! Óziń bir qyzyq ekensiń!

— Eger sen ony baılap qoımasań, basy aýǵan jaǵyna ketip, joǵalyp ketýi múmkin.

Osy arada meniń dosym taǵy da kúlip jiberdi:

— Qaıda ketedi deısiń?

— Qaıda bolsa sonda. Basy aýǵan jaqqa.

Sonda kishkentaı hanzada salmaqty túrde bylaı dedi:

— Eshteńe etpeıdi. Bizde óris tar. Sosyn sál-pál muńaıyńqyrap turyp sózin bylaı jalǵady:

— Basyń aýǵan jaqqa júre berseń de, alysqa uzamaısyń.

IV

Osylaısha, men ekinshi bir mańyzdy jańalyqtyń betin ashtym: balanyń turatyn planetasy úıden sál ǵana úlken eken. Bul jaıt meni onsha tań qaldyra qoıǵan joq. Attary Jer, Iýpıter, Mars, Sholpan sıaqty iri planetalardan basqa da júzdegen, keıde maıda bolǵandary sonshalyq, qýatty dúrbimen kózge áreń shalynatyn juldyzdar da bar ekenin jaqsy biletinmin. Astronom osyndaı bir juldyz taba qalǵan jaǵdaıda, oǵan at qoımaı nómirleı salatyn. Mysaly, «3251 asteroıd» dep ataı salady.
 
Kishkentaı hanzada «B-612 asteroıd» dep atalatyn planetadan kelgen dep joramaldaýyna naqty sebep bar. Bul juldyzdy tek bir márte ǵana, 1909 jyly túrik astronomy qýatty dúrbi arqyly baıqap qalǵan. Ǵalym óziniń ashqan jańalyǵyn Halyqaralyq astronomıalyq kongreste dúnıe júzine pash etedi. Biraq oǵan eshkim senbegen, óıtkeni ol ulttyq túrik kıimin kıip shyqqan eken. Úlkender — osyndaı halyq!
 
Bir táýiri, túrik sultany B-612 juldyzynyń atyn saqtap qalý úshin, óz halqyn eýropalyqtarsha kıinýge májbúr etken. Kónbegenderdi ólim jazasymen qorqytqan. 1920 jyly sánge sáıkes ádemi kıingen astronom óziniń jańalyǵy jaıynda taǵy bir baıan etedi. Bul joly barsha jurt onyń aıtqanyn quptaıdy.
 
Meniń sizderge B-612 juldyzy jaıly táptishtep aıtyp, onyń nómirine sheıin atap jatqanyma úlkender kináli. Úlkender esep-sandardy unatady. Siz olarǵa jańa dos taptym deseńiz, olar eń basty nárse jaıly suramaıdy. Olar sizden: «Dosyńnyń daýsy qandaı eken? Ol qandaı oıyndy unatady? Kóbelekter jınaı ma eken?» dep eshqashan suramaıdy. Úlkender sizge: «Jasy qanshada? Qansha aǵaıyndy eken? Salmaǵy qansha? Ákesi qansha tabady eken?» degen suraqtar qoıady. Sonda ǵana úlkender ol adamdy jaqsy bilemiz dep oılaıdy. Egerde siz úlken kisilerge: «Men qyzyl kirpishten salynǵan ádemi úı kórdim, terezesinde gúl ósip, shatyrdyń ústinde kógershinder ushyp júr deseńiz, olar sol úıdi kóz aldaryna elestete almaıdy. Sol úshin olarǵa bylaı túsindirý kerek: «Men júz myń frank turatyn úıdi kórdim». Sonda ǵana olar: «Qandaı tamasha!» dep tamsanady.

Osy sıaqty siz úlkenderge: «Kishkentaı hanzadanyń osy ómirde shynymen bolǵanyna, onyń súıkimdi júzi, kúlkisi nemese qoshaqan suraǵany dálel bola alady» nemese «Qoshaqanym bolsyn dep tilegen balanyń osy dúnıede bar ekenine kúmánińiz bar ma?» deseńiz, úlkender ıyqtaryn qýsyryp, sizdi byldyrlaǵan jas balaǵa teńeıdi! Al eger siz olarǵa «Hanzada B-612 juldyzynan ushyp kelgen» deseńiz, olar sizge senip, óz suraqtarymen mazańyzdy almaıdy. Mine, úlkender osyndaı. Olarǵa ashýlanýdyń qajeti joq. Balalar úlkenderge meıirimdilikpen qarap, olardyń kemshilikterin keshire bilýleri kerek. Ómir degenniń ne ekenin jaqsy biletin biz, árıne, nómirlerge pysqyryp ta qaramaımyz! Men bul oqıǵamdy ǵajaıyp ertegidegideı etip bastaýshy edim. Anyqtap aıtsaq, bylaı dep bastar edim: «Erte, erte, ertede kishkentaı bir hanzada bolypty. Ol ózinen sál ǵana úlken planetada turyp, dosqa óte zárý bolypty...». Ómirdi jaqsy túsinetinder úshin bul kúmán keltirmeıtin shyndyq. Muny aıtyp jatqan sebebim, meniń kitabymdy tek ermek úshin jeńil-jelpi oqyǵanyn qalamaımyn. Bul oqıǵany baıandap berý ońaıǵa túspes. Meniń dosym qoshaqanymen birge meni tastap ketkenine minekı alty jyl toldy. Sondyqtan dosymdy umytpaý úshin, ol týraly syr shertpekpin. Dosty umytqan degen — kóńilsiz nárse. Dosy bar adamdar az. Men de tek sandarǵa ǵana qyzyǵatyn eresekterge uqsap ketýim múmkin edi ǵoı. Solaı bolyp ketpeý úshin, men bir qorap túrli-tústi qaryndashtar men boıaýlar satyp aldym. Múmkin, meniń jasymda sýretpen aınalysý qıyndaý bolar. Onyń ústine men alty jasymda aıdahar jylannyń ishki jáne syrtqy keıpin beınelegennen basqamen aınalyspadym ǵoı. Árıne, barynsha uqsatyp baǵýǵa tyrystym. Biraq ta oılaǵanymdaı bolatynyna kózim jetpeıdi. Bir sýrette pishini shyqsa, ekinshisinde tipten uqsamaıdy. Boıyn da durstap uqsata almadym. Mynaýsynda kishkentaı hanzadanyń boıy bıik bolyp shyqsa, ekinshisinde tym alasa. Kıiminiń túsin de umytyńqyrap qalyppyn. Olaı da, bylaı da salǵansydym. Men keıbir mańyzdy jaıttardy sıapattaǵanda qate jiberýim de múmkin. Onym úshin keshirim ótinemin. Meniń dostym eshteńeni táptishtep túsindirgen emes. Múmkin, ol meni dál ózindeı dep oılaǵan shyǵar. Biraq, ókinishke oraı men qoshaqandy jabyq jáshikten kóre almaımyn. Múmkin, men azdap úlkender sıaqty shyǵarmyn. Sirá, men qartaıǵan bolarmyn.

V

Ár kún saıyn men onyń planetasy jáne saparǵa attanǵan kezi jaıyndaǵy habarlardyń shet-jaǵasyn bilip otyrýmen boldym. Abaısyzda aıtylyp qalǵan oı-pikirler sol jumbaqtyń sheshýin tabýǵa jol kórsetkendeı bolady. Osylaısha men bao-bab qasireti týraly úshinshi kúni bildim. Bul joly da áńgime sol qoshaqannyń arqasynda bastalyp ketti. Óıtkeni hanzada kenetten kúmándana qalyp, menen bylaı dep surady:

— Aıtshy, qoıdyń butalardy jeıtini ras pa?

— Iá, ol ras.

— O! Onysyna rızamyn.

Qoıdyń butalardy jeıtini nege sonsha mańyzdy ekenin áli túsine qoımadym. Kishkentaı hanzada oǵan qosa bylaı dedi:

— Demek, qoı baobabtardy da jeıtin bolǵany ǵoı?

Men baobabtyń buta emes, shirkeýdiń bıiktigimen birdeı úlken aǵash ekenin, pilderdiń bir úıirin jınap aparsa da, baobabtyń bireýin de jep bitire almaıtynyn túsindirip baqtym.
 
Pilderdiń úıiri týraly estigende, Kishkentaı hanzada kúlip jiberdi:

— Onda pilderdi biriniń ústine birin shyǵaryp qoıý kerek bolar edi.

Sosyn danyshpansyǵan túrmen:

— Baobab aǵashy bıik bolyp óskenge deıin alasa buta bolmaı ma?

— Dál solaı! Biraq ta nege sen qoıdyń jas baobab butalaryn jegenin qalaısyń ?

Ekiniń birine belgili jaıt sıaqty. «O ne degeniń?!» — dep tańdandy ol. Máseleniń ne nársede ekenin túsingenshe biraz bas qatyrýyma týra keldi.

Shyndyǵyna kelgende, Kishkentaı hanzadanyń planetasynda basqa jerlerdegi sıaqty paıdaly shópter men aram shópter ósedi eken. Endeshe jaqsy uryqtan qunarly shóptiń nemese zıandy uryqtan aram shóptiń ósetini belgili. Alaıda ósimdik uryqtary kózge kórinbeıdi ǵoı. Olar jer qoınaýynda, bireýi qyltıyp boı kótergenshe, jata beredi. Áýeli bireýi qyltıyp shyǵyp, kúnge qaraı talpynǵan, eshkimge zıany joq ádemi ósimdiktiń sabaǵyna aınalady. Egerde shalǵam nemese bir shoq raýshan gúliniń sabaǵy bolsa, ósire berýge bolady. Al eger aram shóp ekenine kóziń jetse, ol ósimdikti tamyrymen qosa sol mezette julyp tastaý kerek. Al Kishkentaı hanzadanyń planetasynda asa zor zıandy uryqtar bolǵan. Ol — baobabtyń uryqtary. Planeta qoınaýy osyndaı uryqtarǵa tolyp ketken. Eger ýaqytysynda qurtpasań, baobabtan eshqashan da qutyla almaısyń. Ol búkil planetany jaýlap alady. Onyń qoınaýyn tamyrymen jaryp shyǵady. Eger de planeta tym kishkene, al baobab aǵashy tym kóp bolsa, olar planetany jaryp, bólshektep jiberedi.

— Bul árıne tártip máselesi, — dedi maǵan Kishkentaı hanzada keıinirek.  Tańerteń uıqydan turyp, jýynyp-shaıynyp bolǵan soń, planetańdy retke keltirýge kóshý kerek. Baobab pen raýshan gúl butasy balaýsa shaqtarynda óte uqsas. Sondyqtan baobabty ajyrata salysymen, kúndelikti otap otyrýǵa tıissiń. Bul ish pystyratyn, biraq esh qıynshylyǵy joq jumys.

Sosyn, bir kúni Kishkentaı hanzada osyny balalardyń mıyna jaqsylap quıyp qoıý úshin, maǵan ádemi bir sýret salyp kórýge keńes berdi. «Eger olar saıahatqa shyqsa, kerekterine jarar. Keıde ister isińdi keıinge qaldyrǵannan zıan nárse joq. Al eger baobabqa erik berseń, pálege dýshar bolasyń. Turǵyny jalqaý bir planetany bilýshi edim. Ol der kezinde úsh butaǵa kóńil bólmeı, aqyrynda...»

Kishkentaı hanzadanyń nusqaýy boıynsha, osy planetanyń sýretin saldym. Elge aqyl aıtqandy janym jek kóredi. Biraq baobabtyń qanshama qaýip tóndiretinin ekiniń biri bile bermegendikten jáne asteroıd úshin bul qater óte qomaqty bolǵandyqtan, osy joly ádettegi ustamdylyǵymnan bas tartýǵa bel býdym. «Balalar, baobabqa saq bolyńdar!» — deımin men. Talaıdan beri qasynda tónip turǵan qaýipti baıqamaǵan, ózim sıaqty beıhabar bolǵan dostarymdy saqtandyryp qoıý úshin, bul sýretti salýǵa bar kúshimdi jumsadym. Bermekshi bolǵan sabaǵym oǵan turarlyqtaı edi. Múmkin, siz bul kitapta baobab beınelengen sýretteı tamasha salynǵan sýretter nege joq dep te oılarsyz? Jaýaby óte ońaı: men tyrysyp-aq baqtym, biraq qolymnan mardymdy nárse shyqpady. Al, baobabty salǵanda, bul sýrettiń keshiktirýge bolmaıtyn mańyzdy habar jetkizetindigi maǵan úlken shabyt berdi.

VI

Iá, Kishkentaı hanzada! Seniń muńdy ómirińdi birtindep, túsine bastaǵan sıaqtymyn. Uzaq ýaqyt boıyna seniń kóńilińdi aýlap júrgen nárse tek kúnniń batqanyn qyzyqtaý ǵana eken. Men bul jaıynda tórtinshi kúni tańerteń sen bylaı degende ǵana bildim:

— Men alaýlap batqan kúndi jaqsy kóremin. Júr, kúnniń batqanyn kóreıik.

— Qoıa tur, kúte turýǵa týra keledi.

— Neni kútý kerek?

— Kúnniń batýyn kútý kerek.

Sen áýeli ań-tań bolyp qaldyń da, sosyn ózińnen-óziń kúlip jiberip, maǵan bylaı dediń:

— Men ózimdi únemi óz úıimde júrgendeı sezinemin!

Shynynda da osylaı. Amerıka Qurama Shtattarynda shańqaı tús bolǵanda, Fransıada kún batatyny barsha jurtqa belgili. Bir mınýtta Fransıǵa jete alatyn bolsań, kúnniń batqanyn qyzyqtaý múmkin bolar edi. Ókinishke oraı, Fransıa óte alys. Al seniń kishkentaı planetańda alaýlap qyzara batqan kúndi qyzyqtaý úshin oryndyqty birneshe qadamǵa jyljytýdyń ózi de jetkilikti edi. Sóıtip, seniń kóńiliń aýsa boldy, ymyrt túsip kele jatqan kókjıekke kóz tigetinsiń...

— Bir kúni men kúnniń batqanyn qyryq úsh ret tamashaladym!

Birazdan soń sózińdi bylaı dep jalǵadyń:

— Sen bilesiń be? Ábden muńǵa batqan kezinde adamdar kúnniń uıasyna baryp qonǵanyna qaraǵandy jaqsy kóredi.

— Endeshe kúnniń qyryq úsh ret batqanyn kórgen kezińde kóńiliń tym júdeý bolǵan eken ǵoı?

Kishkentaı hanzada jaýap qaıtarmady.

VII

Besinshi kún taǵy da qoshaqannyń arqasynda, Kishkentaı hanzadanyń ómiri jaıly myna bir qupıa syr ashyldy. Ol únsiz oıǵa shomyp turdy da, kenetten aı-shaı joq:

— Qoshaqan butalardy jeıtin bolsa, sirá, gúlderdi de jeıtin bolar? — dep surady.

— Kezdeskenin jeı beredi.

— Tikenegi bar gúldi de me?

— Iá, tikenegi bar gúldi de.

— Sonda tikenektiń ne qajeti bar?

Men onysyn bilmedim. Sol mezette men motordyń qatty buralǵan bir burandasyn bosatýdan qolym tımeı jatqan edi. Ushaǵymnyń buzylǵany meni qatty qynjylta bastady. Óıtkeni, aqaýdyń jóndelýi qıyndaý kórinedi, oǵan qosa sýdyń azaıyp bara jatqany jaqsylyqpen bitpes degen alańdaýshylyq týǵyzdy.

— Tikenekter ne úshin qajet?

Kishkentaı hanzada qoıǵan suraǵyna jaýap almaı tynbaıtyn. Ushaqtyń burandasy ábden tıtyǵyma tıgen men aýzyma túsken nárseni aıta saldym:

— Tikenekterdiń eshteńege keregi joq, gúlder olardy tek dolylyqtan ósirip shyǵarady!

— Solaı de!

Ol biraz úndemeı qalǵannan keıin baryp daýsynan áldeqandaı renishti baıqata bylaı dep saldy:

— Men saǵan senbeımin! Gúlder bolsa álsiz. Ári aqkóńil. Olar qoldarynan kelgeninshe ózderin ózderi jubatady. Olar ózderin tikenekteriniń arqasynda úreıli sezinedi.

Men jaýap qatpadym. Dál sol mezette: «Eger myna buranda qataıǵan kúıinde tura berse, balǵamen bir uryp syndyramyn» dep oılap turǵanmyn.

—  Sonda seniń oıyńsha gúlder...

—  Joq! Joq! Men túk te oılamaımyn! Men saǵan ne bolsa sony aıta saldym. Mańyzdy nársemen aınalysyp jatqanymdy kórip tursyń ǵoı!

Ol maǵan tańyrqaı qarady.

— Mańyzdy nársemen!

Hanzada qolymda balǵa, saýsaqtarym maıdan qap-qara bolyp, túrli suryqsyz zatqa úńilip turǵan maǵan qarap turdy da:

— Sen úlkendershe sóılep tursyń! — dedi.

Men uıalyńqyrap qaldym. Al ol qatań túrde sózin qaıta sabaqtady:

— Sen bárin shatastyryp jiberdiń. Eshteńeni túsinip turǵan joqsyń!

Ol shynymen yzalandy. Altyn tústi shashy jelmen jelbirep:

— Men qyzyl qoshqyl betti kisi turatyn bir planetany bilemin. Ol adam ómirinde gúl ıiskep kórgen emes. Ol eshqanshan juldyzǵa qaraǵan emes. Birde-bir adamdy jaqsy kórmegen. Qolynan bar kelgeni eseptep qosý ǵana. Sondaǵy kúni boıy qaıtalap aıtatyny dál sen sıaqty: «Men aqyldy adammyn! Men aqyldy adammyn!» Tákapparlyqtan tipti isnip ketetin. Shyndyǵyna kelgende ol adam emes, ol — sańyraýqulaq!

— Nemene?!

— Sańyraýqulaq!

Kishkentaı hanzada ashýdan tipti bozaryp ketti.

— Mıllıondaǵan jyldar boıy gúldiń sabańynda tikenek ósedi. Sonda da mıllıondaǵan jyldar boıy qoılar gúldi jegenin qoıǵan emes. Gúlderdiń esh paıdasy joq tikenekterdi ósirýiniń sebebin bilýge talpyný aıtýǵa turarlyqtaı jumys emes pe? Qoılar men gúlder arasyndaǵy baılanystyń bar bolmaǵany ma sonda? Bul másele qyzyl betti semiz myrzanyń esep-qısabynan góri mańyzdyraq emes pe? Egerde búkil álemde joq, tek meniń planetamda ǵana ósetin jalǵyz gúlimdi qoshaqan bir kúni jalmap jep qoısa, qalaı bolar edi? Qoshaqan ne búldirgenin túsinbeýi de múmkin. Osynyń bári senińshe mańyzdy emes qoı?

Kishkentaı hanzada qyzaryp ketti. Sosyn sóziń bylaı dep jalǵady:

— Mıllıondaǵan juldyzdyń bireýinde ǵana ósetin jeke-dara gúldi jaqsy kóretin adamǵa ózin baqytty seziný úshin aspandaǵy sol juldyzǵa qaraǵany jetkilikti bolady. Ol ózine-ózi: «Meniń gúlim bir jaǵynda tur-aý...» — deıdi. Al eger qoshaqan sol gúldi jalmap jep qoısa, ol úshin juldyzdardyń bári birden sónip qalǵandaı bolar edi! Senińshe, bul mańyzdy emes qoı!

Ol jasqa býlyǵyp, budan artyq eshteńe aıta almady. Kenet jylap qoıa berdi. Ymyrt túsken shaq edi. Men qural-saımanymdy tastaı saldym. Balǵa men burandanyń da, shól men ólimniń de men úshin máni bolmaı qaldy. Bir juldyz, ıaǵnı meniń planetam — Jer ústinde Kishkentaı hanzadany jubatý kerek boldy. Men ony qushaǵyma alyp, terbetip jubata bastadym. Oǵan men: «Seniń jaqsy kóretin gúlińe qaýip tónip turǵan joq... Seniń qoshaqanyńa tumyldyryq salyp beremin... Men...» Basqa taǵy ne aıtarymdy bilmedim. Ózimdi tym ebedeısiz sezindim. Men onyń júregine jeter jol tappadym. Kóz jasy kól bolatyn osynaý dúnıe sonshalyq qupıa edi.

VIII

Kóp uzamaı-aq men bul gúlmen jaqsylap tanysyp aldym. Kishkentaı hanzadanyń planetasynda burynnan beri qarapaıym ǵana, tek bir qatarly qaýyzy bar, kóp oryn da almaıtyn, eshkimge de kedergi keltirmeıtin gúlder ósetin. Ol gúlder tań ata kógalda paıda bolyp, kesh túse solyp qalatyn. Al bul gúl belgisiz jaqtan, ushyp kelgen uryqtan ónip shyqqan. Kishkentaı hanzada basqa ósimdikterge uqsamaıtyn osy bir erekshe jas órkendi kóz almaı baqylady. Múmkin, bul baobabtyń jańa túri bolar. Biraq bul jas órken birden boılap ósýin toqtatyp, gúl jara bastady. Úlken qaýyzdy jaryp shyqqanyn baqylap júrgen Kishkentaı hanzada ǵajaıyp bir nárseniń paıda bolatynyn sezgendeı edi. Alaıda gúl asyqpastan, óziniń jasyl shatyrynyń astynda qulpyryp shyǵýǵa ázirlendi. Ol bappen tańdalǵan qanyq boıaýlarǵa boıandy. Qaýyzdaryn bir-birden ashyp, asyqpaı sándendi. Dala qyzǵaldaǵy sıaqty ýmajdalyp shyqqysy kelmedi. Sulýlyq sáýlesine boıalyp shyqqysy keldi. Iá, solaı! Erke-totaıdyń dál ózi! Sóıtip, qupıa ázirlik kúni-túni jalǵasty. Minekı bir kúni, týra tań shuǵylasyn shashqanda, bul gúl qaýyzyn jaryp shyqty.
 
Sonshama ázirlikpen dúnıege kelgen sulýyńyz esinep turyp bylaı dedi:

— Ah, uıqymdy asha almaı turǵanymdy qarashy... Sizden keshirim ótinemin... Shashym áli uıpalaqtanyp tur...

Sonda kishkentaı hanzada óziniń súısinýin jasyra almaı:

— Qandaı ádemi edińiz! — dedi.

— Solaı ma? — dep nazdana til qatty gúl. — Onyń ústine men kúnniń shyǵýymen bir ýaqytta dúnıege keldim.

Kishkentaı hanzada onyń tipti de uıalshaq emes ekenin birden baıqady, sonda da ol janyńdy eljireterlik edi!

Kóp uzamaı keremet gúl sózin bylaı dep jalǵaıdy:

— Tańǵy asty ishetin ýaqyt boldy-aý deımin. Siz meniń qamymdy oılaýdy umytpassyz.

Yńǵaısyzdanyp qalǵan Kishkentaı hanzada qumandy taýyp ala sala, gúldi salqyn sýmen sýardy.

Osylaısha, gúldiń kóńilge qaıaý túsiretin menmendigi onyń mazasyn ketirdi. Mysaly, bir kúni ol óziniń tórt tikenegi jaıly sóz qozǵap, Kishkentaı hanzadaǵa bylaı dedi:

— Tyrnaqtary soıaýdaı jolbarystar kelse kele bersin!

— Meniń planetamda jolbarystar joq, — dedi Kishketaı hanzada. — Onyń ústine jolbarystar shóp jemeıdi ǵoı.

— Men shóp emespin ǵoı, — dep jaı ǵana jaýap qatty gúl.

— Keshirińiz...

— Men jolbarystan qoryqpaımyn, alaıda azynaǵan jeldi janym jek kóredi. Sizde shymyldyq joq pa?

«Azynaq jeldi jany jek kóredi... bul ósimdik úshin joly bolmas nárse ǵoı, — degen oı keldi kishkentaı hanzadaǵa. — Myna gúldiń minezi shataq eken...»

— Kesh tússe siz meni shyny qalpaqpen jaba salarsyz. Bul jer óte sýyq eken. Ári qolaısyz jerde ornalasqan. Men kelgen jaqta bolsa...
Alaıda ol sózin aıaqtamady. Ol tek dán kúıinde kelgen ǵoı. Basqa álem jaıly bilýi múmkin emes. Ótirigi áshkere bolyp qalǵanyna namystanyp ketken ol Kishkentaı hanzadanyń ózin kináli sezindirý úshin eki-úsh ret jótelip jiberdi de:

— Sonymen, shymyldyq qaıda?

— Ákelýge yńǵaılanyp edim. Sózińizdi aıaqtatpaı qalaı bararmyn!

Sol ýaqytta «hanzada ózin kináli sezinip, qınala tússin» degen oımen gúl qattyraq jótele tústi.

Osylaısha Kishkentaı hanzada gúlge degen súıispenshiligine qaramastan, ishteı kúdiktene bastady. Bálendeı mańyzy joq bos sózderdi kóńiline alǵan hanzada ózin naǵyz baqytsyz adam retinde sezindi.

«Men oǵan qulaq aspaýym kerek edi, — dep syr aqtardy bir kúni hanzada. — Gúlderdiń aıtqanyn eshqashan tyńdamaý kerek. Olardy tek tamashalap jáne hosh ıisin juta berý qajet. Meniń gúlim búkil planetamdy hosh ıiske toltyrdy, biraq ta men oǵan qýana almadym. Jyrtqysh ańnyń tyrnaqtary jaıly áńgime kóńilimdi bosatýdyń ornyna odan saıyn ashýymdy keltirdi...»

Ol taǵy da aǵynan jaryla:

«Men ol kezde neni túsinippin! Gúldi sózine emes, isine qarap baǵalaýym kerek edi. Ol meni hosh ıisine bólendirip, ómirimdi nurlandyrdy.  Men eshqashan odan qashpaýym kerek edi! Azdaǵan qýlyqtarynyń tasasynda jatqan náziktigin baıqaı bilýge tıisti edim. Gúlder sondaı qarama-qaıshy jandar. Biraq men ony súıe bilýge tym jas edim...»

IX

Meniń oıymsha Kishkentaı hanzada jabaıy qustardyń qonys aýdarýyn paıdalanyp saıahatqa attanyp ketken. Saparǵa shyǵar kúni ol ertemen planetasyn jónge keltirdi. Janyp turǵan janartaýlarynyń tútin shyǵar joldaryn muqıat tazartty. Onyń sónbegen eki janartaýy bolatyn. Bul — tańǵy asty ysytqanǵa óte qolaıly nárse. Bulardan basqa, onyń taǵy bir sónip qalǵan janartaýy bar edi. Biraq ol aıtqandaı, «Saqtyqta qorlyq joq», sondyqtan sónip qalǵan janartaýdy da tazartyp qoıdy. Eger olar jaqsylap tazartylsa, atylmaı birkelki ári jaı janady emes pe. Janartaýdyń atylǵany peshtegi jalyndaǵan ottaı bolady. Árıne, bizdiń jerimizde janartaýlardy tazartýǵa kúshimiz jetpeıdi, biz tym kishkentaımyz. Olardyń kóptegen baqytsyzdyqqa dýshar etetini de sol sebepten. Kishkentaı hanzada azdaǵan muńdy keıippen baobabtyń sońǵy shyqqan sabaqtaryn da otap tastady. Qaıtyp oralmasqa bel býǵan sıaqty. Biraq sol tańerteńgi istegen úırenshikti jumystary janyna erekshe jaıly kórindi. Al gúldi sońǵy ret sýarǵan soń, ony shyny qalpaǵymen jaýyp qoıýǵa yńǵaılanǵan kezinde jylaǵysy keletinin baıqady.

— Qosh bol, — dedi ol gúlge.

Alaıda gúl jaýap bermedi.

— Qosh, bol, — dep taǵy qaıtalady ol.

Gúl jótelip qoıdy. Biraq bul jótel tumaýdyń kesirinen emes edi.

— Men aqymaq bolǵan ekenmin, — dedi aqyrynda gúl. — Men senen keshirim ótinemin. Baqytty bol.

Hanzada gúldiń daýysynda kinálaý bolmaǵanyna qaıran qaldy. Ol qolyna shyny qalpaq ustaǵan kúıinshe ne qylaryn bilmeı, qalshıyp turyp qaldy. Bul jylylyqty qalaı túsinerin bilmedi.

— Iá, ıá, men seni jaqsy kóremin, — dedi oǵan gúl. — Seniń ony bilmeýiń — meniń kinám. Aıtyp-aıtpaı ne kerek.  Seniń óziń de men sıaqty aqymaq boldyń. Baqytty bola gór... Tastaı sal myna shyny qalpaqty. Maǵan onyń endi qajeti joq.

— Al jel yzǵyryǵy she?

— Men sonshama tumaýratqanym joq... Túngi salqyn aýa maǵan paıdaly. Men gúlmin ǵoı.

— Jan-janýarlardy qaıtesiń?..

— Kóbelektermen tanysqym kelse, eki-úsh qurtqa shydaýym kerek emes pe. Kóbelekter ádemi bolsa kerek. Áıtpese kim maǵan qonaqqa keledi. Sen alysta bolsań, al iri ańdardan qoryqpaımyn. Meniń de tyrnaqtarym bar ǵoı.
 
Ol ańǵyrttyqpen óziniń tórt tikenegin kórsetip qoıdy. Sosyn sózin sabaqtap:
— Osylaısha melshıip tura beresiń be, tıtyqqa tıedi eken. Ketýge bel býǵan ekensiń, ket, — dedi.
Bulaı aıtqan sebebi, gúl óziniń jylap turǵanyn oǵan kórsetkisi kelmedi. Bul asqan bir tákappar gúl edi.

X

Kishkentaı hanzada nómirleri 325, 326, 327, 328, 329 jáne 330 asteroıdtary ornalasqan aımaqta turatyn. Sondyqtan ol bir nársemen shuǵyldanaıyn, oqyp-toqıyn degen maqsatpen áýeli osylardy aralamaqshy boldy.

Birinshisinde patsha turatyn. Patsha qarapaıym ǵana, sonysymen birge mártebeli taǵynda qyzǵylt qundyz shapanyna oranyp otyr eken.  
 
— Á, mine bir pende, — dep aıǵaılap jiberdi patsha Kishkentaı hanzadany kórismen.

«Meni eshqashan kórmese de qalaısha tanyp qoıdy?» dep oılady Kishkentaı hanzada.

Ol patshalar úshin barsha adam qara halyq ekenin bilmeıtin. Qaı-qaısysy bolmasyn, ol úshin qol astyndaǵy adam.

— Berijaqyn kel, tulǵa-deneńdi túgel kóreıin, — dedi patsha, aqyry bireýge patsha bolatynyna masattanyp.

Kishkentaı hanzada otyratyn jer izdep jan jaǵyna kóz tastap edi, biraq búkil planetany patshanyń keremet shapany jaýyp qalypty. Sondyqtan, oǵan túregep turýyna týra keldi. Al sharshaǵandyqtan tipti esinep jiberdi.

— Patshanyń aldynda esinegen ádeptilikke qaıshy keledi, — dedi oǵan patsha. — Men saǵan esineýge tyıym salamyn.

— Baıqamaı qaldym, — dep jaýap berdi sasyp qalǵan Kishkentaı hanzada. Uzaq jol júrip uıyqtamap edim...

— Olaı bolsa, — dedi patsha, — men sǵan esineýge buıryq beremin. Kóp jyldardan beri bireýdiń esinegenin kórmep edim. Esinegen men úshin tańsyq nárse. Kánekı, taǵy da esine! Bul — buıryq.

— Qysylyp turǵanym... Qaıta esineı almaımyn..., — dedi Kishkentaı hanzada qyzaraqtap.

— İm, im! Onda men saǵan birde esinep, birde...

Ol azdap kúmiljip qaldy. ókpelegn sıqy bar.

Patsha úshin eń mańyzdy nárse — onyń aıtqanyn eki etpeı, bas ıý ǵoı. Baǵynbaýshylyqty ol kótermeıdi. Bul bıligi sheksiz patshanyń ózi bolatyn. Biraq ol tym meıirimdi bolǵandyqtan, aqylǵa sıalyqtaı jarlyqtar beretin.

«Eger men generalǵa teńiz qusyna aınal dep ámir etsem, ol ony oryndaýdan bas tartsa, buǵan general aıypty emes. Bul meniń kinám bolady», — dep jıi qaıtalaıtyn patsha.

— Otyrýyma ruqsat pa eken? — dep ımene suraly kishkentaı hanzada.

— Men saǵan otyrýǵa ámir etemin! — dep jaýap berdi patsha, shapanynyń bir jaq etegin jınastyra túsip.

Biraq Kishkentaı hanzada ań-tań boldy. Planeta quıttaı-aq. Bul patsha sonda kimdi basqarady?

— Taqsyr..., Sizden keshirim ótinemin. Suraq qoıýyma bolar ma eken? — dedi ol.

— Men saǵan suraq qoı dep buıyramyn! — dedi patsha jalma-jan.

— Aldıar, siz kimge patshalyq etesiz?

— Barlyǵyna, — dep qarapaıym ǵana jaýap qatty patsha.

— Barlyǵyna?

Patsha qolymen ózniń planetasyn, basqa planetalar men juldyzdardy nusqady.

— Osynyń bárine me? — dedi Kishkentaı hanzada.

— Osynyń bárine, — dep jaýap berdi patsha.

Bulaı deıtin sebebi, bul patsha jaı bıleýshi ǵana bolyp qoımaı, oǵan qosa sheksiz ǵaryshtyń dara bıleýshisi edi.

— Al juldyzdar sizge baǵyna ma?

— Árıne, — dedi oǵan patsha. — Juldyzdar aıtqandy eki etpeıdi. Men tártipsizdikke tózbeımin.

Osynsha qudiretti bılik Kishkentaı hanzadany qaıran qaldyrdy. Onyń qolynda osyndaı bılik bolǵan bolsa, oryndyǵyn esh qozǵaaltpastan-aq kúnine qyryq tórt ret qana emes, jetpis eki tipti júz nemese eki júz ret kúnniń batqan mezetin qyzyqtaıtyn edi! Tastap ketken kishkentaı planetasy esine túsip, azdap qamyǵyp qalǵan ol patshaǵa mynadaı ótinish jasaýǵa táýekel etti:

— Men kúnniń batqanyn kórgim keledi... Raóym etińizshi... Kúnge uıamyna qonýǵa ámir etińizshi...

— Eger men qolbasshyǵa bir gúlden ekinshi gúlge kóbelekshe ush nemese qaıǵyly shyǵarma jaz, bolmasa teńiz shaǵalasyna aınal der buıryq bersem, al qolbasshy buıryǵymdy oryndamasa, kim aıypty bolar edi, men be, álde ol ma?

— Siz bolar edińiz, — dedi Kishkentaı hanzada tabandy túrde.

— Durys. Árkimnen qolynan keletinin talap etý kerek, — dep sózin sabaqtady patsha. — Bılikti eń aldymen aqylǵa jeńdirý kerek. Eger sen halqyńa teńizge ózderińdi tastańdar deseń, olar kóteriliske shyǵady. Men baǵynýshylyqty talap ete alamyn, óıtkeni meniń ámirm aqylǵa sıarlyq.

— Sonda kúndi uıaásyna qondyrý jaıy ne bolyp ketti? — dep eskertti Kishkentaı hanzada. — Ol qoıǵan suraǵyna jaýap almaı tynyshtalmaıtyn.

— Kúnniń batýyn sen kóresiń. Men ony talap etemin. Alaıda, meniń el basqarý ǵylymyma sáıkes qolaıly jaǵdaıdyń týýyn kúte turý kerek.

— Ol qashan týar eken? — dep Kishkentaı hanzada ony bilýge asyqty.

— İm, im! — dep patsha qalyń kúntizbesin aqtara bastady.

— İm, im! Bqul bolady, saǵat..., bul keshki saǵat jetiden qyryq mınýt ketkende bolady. Sen sonda meniń aıtqanymnyń qalaı buljymaı oryndalǵanyna kóziń jetedi.

Kishkentaı hanzada esinep qoıdy. Ol óz planetasyndaǵy kúnniń batýyn ótkizip alǵanyna ókindi. Endi ol azdap zerige bastady:

— Meniń bul jerde basqa ister isim joq, — dedi ol patshaǵa. Keter ýaqytym boldy.

— Ketpe, — dedi patsha baǵynyshty adam tapqanyna masattanyp. — Men seni mınıstr etip taǵaıyndaımyn!

— Neniń mınstri?

— Zań mınıstri!

— Munda sottaıtyn eshkim joq qoı!

— Kim biledi, — dedi patsha oǵan, — men áli qol astymdaǵy jerderdi aralap kórgen joqpyn. Men tym kárimin, kúıme qoıatyn jer jetispeıdi, al jaıaý júrý sharshatady.

— O! Men qarap kórdim, — dedi, planetanyń basqa betine taǵy bir kóz salýǵa eńkeıgen Kishkentaı hanzada. — Ol jaqta da eshkim joq...

— Onda sen ózińdi-óziń sottaısyń, — dep jaýap berdi patsha. — Bul óte qıyn nárse. Ózgeni sottaǵanna góri ózińdi sottaý qıynyraq. Eger sen ózińdi durystap sottaı bilseń, onda seniń naǵyz danyshpan bolǵanyń.

— Men ózime-ózim qaıda bolsam da baǵa bere alamyn. Ol úshin munda turyp qajeti joq, — dedi Kishkentaı hanzada.

— İm, im! — dedi patsha, meniń planetamnyń bir buryshynda kári atjalman bar sıaqty. Túnde tyqyryn estımin. Sen sol atjalmandy sottaýyńa bolatyn edi. Ony keı-kezderi ólim jazasyna kesip otyrar ediiń. Osylaısha onyń ómiri seniń qolyńda bolady. Alaıda sen ony únemdeý úshin, ár ýaqytta keshirip otyratyn ediń. Ol bireý-aq qoı.

— Men ólim jazasyna kesýdi unatpaımyn, — dedi kishkentaı hanzada. — Onyń ústine, ketetin ýaqytym boldy.

— Joq, — dedi patsha.

Biraq ta Kishkentaı hanzada saparǵa daıyndalyp bolǵan soń kári patshanyń kóńilin qaldyrǵysy kelmeendikten bylaı dedi:

— Eger uly mártebeli taqsyr óz buıryqtary ár kez buljymaı oryndalǵanyn qalasa, maǵan aqylǵa sıarlyqtaı ámir berer edi. Máselen, ol maǵan bir mezet te kidirmeı jolǵa shyǵýǵa buıyrýyna ıýolar edi. Menińshe qolaıly jaǵdaı týyp turǵan sıaqty...

Patsha ún qatpaǵandyqtan, Kishkentaı hanzada biraz kidirip qaldy da, sosyn bir kúrsinip qoıyp, jolǵa attanyp ketti.

— Men seni elshi qylyp taǵaıyndaımyn, — dep patsha artynan asyǵys aıqaılap jiberdi.

Onyń túri qarsylyq ataýlyǵa tózbesteı edi.

«Úlkender osy qyzyq halyq» dep oılady Kishkentaı hzanzada.

XI

Ekinshi planetada ataqqumar adam turatyn.

— Á! Mine, qyzyqtaýshy adam da keldi! — dep, Kishkentaı hanzadany alystan kóre salysymen aıqaı saldy ataqqumar.

Ataqqumar adam ózge jurttyń bári ózderine súısine qaraıdy dep oılaıdy.

— Qaıyrly kún! — dedi Kishkentaı hanzada. — Qalpaǵyńyz qyzyq eken.

— Bul sálem berý úshin, — dep jaýap qatty ataqqumar. — Jurt meni quttyqtap, qol shapalaqtaǵanda, men ıilip izet kórsetýim kerek. Ókinishke oraı, bul jerden eshkim ótpeıdi.

— Solaı ma? — dedi eshteńeni túsinbese de Kishkentaı hanzada.

— Bir qolyńdy ekinshi qolyńa soq, — dep aqyl berdi ataqqumar.

Kishkentaı hanzada qoldaryn bir-birine soǵyp, shapalaqtady.

Ataqqumar qalpaǵyn kóterińkirep, qarapıym ǵana bas ıip sálem berdi.

«Bul patshaǵa qaraǵanda kóńildirek eken»  dep oılady Kishkentaı hanzada Sóıtip ol qaıtadan qol shapalaqtaı bastady. Ataqqumar bolsa, qalpaǵyn kóterińkirep, taǵy da ıildi.

Osyndaı qımyldarmen ótken bes mınýttan soń Kishkentaı hanzada oıynnyń birqalyptylyǵynan jalyǵyp ketti de:

— Al qalpaq jerge qulaýy úshin ne isteý kerek? — dep surady.

Biraq ataqqumar onyń aıtqanyn estimedi. Ataqqumarlar maqtaý sózden basqaǵa qulaq aspaıdy.

— Sen maǵan shynymen-aq qatty súısine qaraısyń ba ? — dep surady ol Kishkentaı hanzadadan.

— Súısine qaraý degen neni bildiredi?

— Súısine qaraý degen meniń planetamdaǵy eń ádemi, bárinen sándi kıingen jáne eń aqyldy adam ekenimdi moıyndaǵandy bildiredi.

— Sen planetańda jalǵyz emessiń be?

— Kóńilimdi qaldyrmashy. Sonda da maǵan súısine salshy!

— Men súısinip turmyn, — dedi Kishkentaı hanzada ıyǵyn qýsyryp, — biraq bul seni ne úshin qyzyqtyrady?

Sóıtti de, Kishkentaı hanzada ketip qaldy.

Saparyn jalǵastyra túsip, «Úlkender shynymen de túsiniksiz jandar» dep oılady ol jaı ǵana.

XII

Kelesi planetada maskúnem turatyn. Kishkentaı hanzada bul jerde kóp turaqtamasa da zor ýaıymǵa salyndy:

— Sen ne istep otyrsyń? — dep surady ol maskúnemnen. Ol kelgende maskúnem bir úımek bop bos bótelkeler men taǵy bir top toly bótelkelerdiń aldynda únsiz otyr eken.

— İship otyrmyn, — dep jaýap berdi maskúnem muńdy túrmen.

— Ne úshin ishesiń? — dep surady Kishkentaı hanzada.

— Umytý úshin.

— Neni umytý úshin? — dedi ony aıap ketken Kishkentaı hanzada.

— Uıalatynymdy umytý úshin, — dep, basyn salbyrata shynyn aıtty maskúnem.

— Neden uıalasyń? — dep surady,  oǵan qol ushyn bergisi kelip ketken Kishkentaı hanzada.

— İshkennen uıalamyn! — dep maskúnem sózin aıaqtady da, únsizdikke birjolata batyp ketti.

Ne aıtaryn bilmeı abdyrap qalǵan Kishkentaı hanzada ári qaraı jol tartty. Jol boıy ol: «Úlken kisiler shynynda da óte tańǵalarlaq jandar» dep oılady ishinen.

XIII

Tórtinshi planeta isker adamdiki bolatyn. Bul adam murynan shanshylyp, qoly tımeı jatqany sonshalyq, Kishkentaı hanzada kelgende basyn da kótermedi.
 
— Sálemetsiz be! — dedi bul. — Sizdiń shylymyńyz sónip qalypty.

— Úshke ekini qossa, bolady bes. Beske jetini qossa — on eki.On ekige úsh — on bes. Qaıyrly kún! On beske jetini — jıyrma eki. Jıyrma ekige alty — jıyrma segiz. Ony jaǵatyn ýaqyt joq. Jıyrma altyǵa bes — otyz bir. Ýh! Sonymen bolady bes júz mıllıon alty júz jıyrma eki myń jeti júz otyz bir.

— Neniń bes júz mıllıony?

— Á, sen áli osynda ma ediń? Bes júz mıllıon... ne ekenin... umytyp qaldym... Meniń qyrýar jumysym bar! Men baısaldy adammyn. Bos myljyńmen aınalysýǵa ýaqytym joq! Ekige besti qossaq — jeti...

— Bes júz mıllıonyńyz ne? — dep qoıǵan suraǵyn ómirinde jaýap almaıynsha tynbaıtyn Kishkentaı hanzada  qaıtalap surady.
İsker adam basyn kóterip:

— Osy planetada elý tórt jyl ómir súrgeli beri meni úsh ret qana mazalaǵan. Birinshi ret, budan jıyrma eki jyl buryn, qaıdan túskeni bir qudaıǵa ǵana belgili kóktem qońyzy edi. Ol yzyńdap qulaqtyń qurtyn jegendikten, men esep-qısabymda tórt qate jiberdim. Ekinshi ret, budan on bir jyl buryn, súıegim qaqsap aýyrǵanynyń kesiri tiıdi. Maǵan jattyǵý jetispeıdi. Seıil qurýǵa ýaqytym joq. Men jeńiltek minezdi adam emespin. Úshinshi ret... minekı! Sonymen, bes júz mıllıon dep jatqanmyn...

— Neniń mıllıony?

İsker adam onyń tynyshytyq bermesin uqty da:

— Keı kezde aspanda kórinetin mıllıondaǵan maıda zattar, — dedi.

— Shybyndar ma?

— E, joq, maıda jyltyraq nárseler.

— Bal arasy ma?

— Joq, ol emes. Jalqaýlardy qıalǵa batyratyn kishkentaı altyn tústes nárseler. Men bolsam jalqaý emespin! Menińi qıaldaýǵa ýaqytym joq.

— E, juldyzdar ma?

— Týra solaı. Juldyzdar.

— Bes júz mıllıon juldyzdy ne qylasyń?

— Bes júz mıllıon alty júz jıyrma eki myń jeti júz otyz bir. Men baısaldy janmyn., dáldikti unatamyn. Osy juldyzdarmen ne istemekshisiń?

— Ne isteıekshimin?

— Iá.

— Eshteńe. Men olardy ıemdenemin.

— Sen juldyzdardy ıemdenesiń be?

— Iá.

— Men bir patshaǵa jolyǵyp edim, ol...

— Patshalar ıemdenbeıdi. Olar patshalyq qurady. Bul istiń máni basqa.

— Al saǵan juldyzdardy ıemdenýdiń ne keregi bar?

— Baı bolý úshin kerek.

— Baı bolǵan ne úshin kerek?

— Basqa bireý taýyp alǵan juldyzdardy satyp alý úshin.

«Mynaý ózi meniń maskúnemim sıaqty baıyptaıdy eken» dep oılady Kishkentaı hanzada.

Sosyn ol taǵy da suraqtar qoıdy:

— Juldyzdy qalaısha ıemdenýge bolady?

— Olar kimdiki? — dep kúńk etti isker.

— Bilmıemin, eshkimdiki emes.

— Demek, meniki bolǵany. Óıtkeni, ol týraly birinshi maǵan oı kelgen.

— Osy jetkilikti me?

— Árıne. Sen ıesi joq almas tas tapsań, ony menshiktenesiń ǵoı. Eger sen ıesiz aral taýyp alsań, ol seniń menshigiń bolady. Saǵan jańa oı birinshi kelse, sen onyń ıesi bolayń. Al men bolsam, juldyzdapdy ıemdenemin, óıtkeni buǵan deıin juldyzdardy menshikteý egkimniń oıyna kirip-shyqpaǵan.

— Ol ras, — dep qostady Kishkentaı hanzada. — Sosyn ne qylasyń?

— Men olardy basqaramyn. Olardy qaıta-qaıta sanaımyn, — dedi isker adam. Bul uıyn nárse. Biraq men ulaǵatty kisimin!
Kishkentaı hanzada buǵan da qanaǵattanbady.

— Eger mende oramal bolsa, ony men moınyma orap jáne ózimmen bárge alyp kete alamyn. Eger meniń gúlim bolsa, ony julyp alyp kete alamyn. Biraq sen juldyzdardy jınap alyp kete lamaısyń ǵoı!

— Joq, biraq men olardy bankke salyp qoıa alamyn.

— Ol ne degendi bildiredi?

— Ol degenimiz bylaı: men juldyzdardyń sanyn bir shýmaq qaǵaózǵa jazamyn. Sosyn ol qaǵazdy tartpaǵa salamyn da, kiltpen qulyptap qoıamyn.

— Sol-aq pa?

— Sonyń óz de jetkilikti.

«Qyzyq eken, — dep oılady Kishkentaı hanzada. — Tipti ádemi jyrdaı. Biraq aıtýǵa turarlyq nárse emes».

Kishkentaı hanzadanyń kóńil qoıýǵa turarlyqtaı nárseler týraly oıy eresek adamdardyń oıynan múldem basqasha bolatyn.

— Menińshe, — dedi ol taǵy da,  meniń kún saıyn sýaryp turatyn gúlim bar. Meniń menshgimde apta saıyn murjasyn tazalap turatyn úsh janartaýym bar. Sónip qalǵanyn da tazalaımyn. «Saqtyqta korlyq joq» degen. Meniń ıemdenýim janartaýlarym úshin de, gúlderim úshin de paıdaly. Al juldyzdarǵa senen túser paıda joq. İsker adam aýzyn ashyp edi, biraq aýzyna sóz túspedi. Kishkentaı hanzada bolsa birden jolǵa attanyp ketti.

«Úlkender shynynda da ǵajap jandar» dep oılady ol jol boıy.

XIV

Besinshi planeta óte qyzǵylyqty edi. Bul báriniń ishindegi eń kishkenesi bolatyn. Onyń ústinde tek kóshe shamy men sham jaǵatyn shyraqshy ǵana sıatyn oryn bar. Aspannyń bir buryshynda ornalasqan ne bir úıleri, ne bir turǵyndary joq planetaǵa kóshe shamy men shyraqshy ne úshin kerek ekeni Kishkentaı hanzadanyń mıyna sımaı-aq qoıdy. Degenmen ol ishinen bylaı dep oılady:

«Múmkin bul adam sandyraqtaıtyn shyǵar. Áıtse de, onyń patshaǵa, ataqqumarǵa, álde isker adam men maskúnemge uaraǵanda deni durystaý sıaqty. Qalaı bolǵanda da, munyń jumysynyń máni bar. Ol óziniń shamyn jaqqan shaqta bir jańa juldyz týǵandaı nemese gúl sheshek atqandaı áser etedi. Al shyraǵyn óshirgende, sol gúl nemese juldyz uıqyǵa ketkendeı bolady. Tamasha jumys. Bul shyn máninde paıdaly is, sebebi bul — ádemi».
 
Kishkentaı hanzada planetaǵa jaqyndaǵan kezde shyraqshyǵa qurmetpen ıilip sálem beredi:

— Qaıyrly kún! Shyraǵyńdy nege óshirdiń?

— Nusqaý solaı, — dep jaýap berdi shyraqshy. — Qaıyrly kún!

— Nusqaý degen ne ?

— Shyraqty óshirý jaıly qusqaý. Kesh jaryq!

Sóıtip ol shyraǵyn qaıta jaqty.

— Ony nege qaıtadan jaqtyń?

— Nusqaý solaı, — dep jaýap berdi shyraqshy.

— Túsinsem búıyrmasyn, — dedi Kishkentaı hanzada.

— Túsinetin eshnársesi joq, — dedi shyraqshy. Nusqaý degenimiz — Nusqaý. Qaıyrly kún!

Ol shyraǵyn qaıta sóndirdi.

Sosyn qyzyl tórt buryshtar bar bet oramalymen mańdaıyn súrtti.

— Meniń kásibim sumdyq aýyr. Buryndary ýaqytymen bolýshy edi. Tańerteń sóndirip, keshke jaǵatynmyn. Odan qalǵan ýaqytynda: kúndiz dem alyp, túnde uıyqtashy edim...

— Sonda, odan keıin, nusqaý ózgerip ketti me?

— Nusqaý ózgergen joq-aý, — dedi shyraqshy. — Páleniń bári osynda emes pe! Planeta jyldan jylǵa jyldamyraq aınalatyn bolyp barady, al nusqaý ózgermedi.

— Sonymen? — dedi Kishkentaı hanzada.

— Sonymen endi ol mınýtyna bir aınalyp shyǵady. Meniń bir seknýd ta tynys alýǵa ýaqytym joq. Ár mınýt saıyn jaǵyp, qaıt sóndiremin!

— Mine, qyzyq! Seniń bir kúniń bir-aq mınýtqa sozylǵany ǵoı!

— Qyzyq túgi de joq, — dedi shyraqshy. — Ekemizdiń áńgimelesip turǵanymyzǵa bir aıdyń júzi boldy.

— Bir aı ?!

— Iá, otyz mınýt. Otyz kún! Qaıyrly kesh!

Ol shyraǵyn qaıta jaqty. Kishkentaı hanzada odan kóz almaı turyp, nusqaýyna osynshama adal shyraqshyny jaqsy kórip ketti.onyń esine kúnniń batýyn tamashalaý úshin óziniń oryndyǵyn jyljytyp kúndi qýalap júretin kezderi túsip ketti. Ol dosyna kómekteskisi keldi:

— Sen bilesiń be? Men seni qalaǵan kezińde demaldyrýdyń tásilin bilemin...

— Men únemi demalǵym keledi, — dedi shyraqshy.

Adam jumysyna adal, sonymen qatar jalqaý da bola almaıdy ǵoı.

Kishkentaı hanzada sózin bylaı dep sabaqtady:

— Seniń planetańnyń kishkentaılyǵy sonsha, úsh qadam attasań bolǵany ony túgel aınalyp shyǵasyń. Árdaıym, kúnniń kózinde qalý úshin, sen asyqpaı júrip otyrsań bolǵany.tynystap alǵyń kelgende, sen júre ber... sonda kún qalaǵanyńsha shyǵyp tura beredi.

— Budan kelip-keter paıda shamaly eken, — dedi shyraqshy. — Meniń ómirde eń jaqsy kóretinim — uıyqtaý.

— Amal neshik, jolyń bolmady, — dedi Kishkentaı hanzada.

— Amal joq, — dedi shyraqshy. — Qaıyrly kún!

Sóıtti de shyraǵyn sóndirdi.

«Bul adam, — dep oılady Kishkentaı hanzada saparyn jalǵastyra túsip, — bul adambasqalaryna: patshaǵa, ataqqumarǵa, maskúnemge, isker adamǵa jek kórinishti olar edi. Degemen, maǵan kúlkili emes. Jibi túzý jalǵyz osy sıaqty kórindi. Múmkin, munyń sebebi onyń tek óz qara basyn ǵana oılamaı, ózge nársemen aınalysatyndyǵy bolar».

Ol ókinishten kúrsindi de, oıyn bylaı dep jaoǵastyrdy:

«Jalǵyz osy ǵana dostasýyma jaraıtyn adam eken. Alaıda, onyń planetasy shynynda tym kishkentaı. Eki adam syıatyn oryn joq...»
Shynynda Kishkentaı hanzadanyń moıyndaýǵa batpaǵan nársesi — kún jıyrma tórt saǵat ishinde bir myń tórt júz qyryq ret batatyn osy bir qudaı jarylqaǵan planetany qımaıtyndyǵy!

XV

Altynshy planeta odan on ese úlken planeta edi. Munda qalyń kitaptar jazatyn qart kisi turatyn. Kishkentaı hanzadany kóre salysymen ol:

— Minekı, zertteýshiniń dál ózi keldi! — dep aıqaılap jiberdi.

Kishkentaı hanzada entigin basý úshin oryndyqqa otyra ketti. Qanshama joldardy basynan ótkerdi deseńshi!

— Qaı jaqtan kele jatyrsyń? — dep surady odan qart kisi.

— Mynaý ne qylǵan qalyń kitap? — dedi Kishkentaı hanzada. — Siz munda nemen aınalysasyz?

— Men geografpyn, — dedi qart kisi.

— Georgraf degen kim?

— Ol — teńizderdiń, ózenderdiń, qalalardyń, taýlar men shólderdiń qaıda ornalasqanyn biletin ǵalym.

— Netken qyzyq! — dedi Kishkentaı hanzada. — Minekı, bul — naǵyz kásip!

Sosyn geograftyń planetasyn kózben sholyp shyqty. Ol osynshama sáýletti planetany buryn-sońdy kórmegen edi.

— Sizdiń planetańyz óte ádemi eken. Muhıttar bar ma?

— Ony bilmedim, — dedi geograf.

Kishkentaı hanzada kóńili qalyńqyrap:

— Al taýlar she? — dep surady.

— Ony bilmeımin, — dedi geograf.

— Al qalalar, ózender men shólder she?

— Ony da bile almadym, — dedi geograf.

— Siz geograf emessiz be?!

— Dál solaı, — dedi geograf, — biraq men zertteýmen aınalysatyn saıahatshy emespin. Men zertteýshilerge zárýmin. Qalalardy, ózenderdi, taýlardy, teńizderdi, muhıttar men shólderdi geograf sanamaıdy ǵoı. Geograf — tym mańyzdy adam, onyń sandalyp júrgeni jaraspas. Ol óziniń keńsesinen shyqpaıdy. Ol osynda zertteýshilerdi qabyldaıdy. Geograf olarǵa suraq qoıyp, olardyń kórgen-bilgenderin qaǵazǵa túsiredi. Al egerde olardyń ishindegi keıbireýiniń aıtqandary qyzyqtaý kórinse bolǵany, geograf sol zertteýshiniń adamshylyq qasıetterin tekseriske alady.

— Onyń qajeti ne?

— Zertteýshi ótirik aıtsa, geografıa kitaptaryna zıan keltiredi. İshkish zertteýshi de sonyń qataryna jatady.

— Nege? — dep surady Kishkentaı hanzada.

— Óıtkeni maskúnemderdiń kózine bári qosarlanyp kórinedi. Sonda geograf bir ǵana taýdyń ornyna ekeý dep jazyp qoıýy múmkin.

— Men sondaı bireýdi tanýshy edim, — dedi Kishkentaı hanzada, — Odan jaqsy zerteýshi shyqpas, — edi.

— Ol da múmkin. Sonymen, zertteýshiniń adamgershshiligi myqty bolyp shyqsa, onda onyń ashqan jańalyǵyn tekseriske alady.

— Baryp kóre me?

— Joq. Ol qıyndaý bolady-aý. Onyń ornyna zertteýshige dálelder keltirýin talap etedi. Mysaly, asqar taýdy tapqan bolsa, úlken-úlken tastar ákelýi shart.

Geograf kenetten kóńili jibip:

— Sen she, alystan keldiń ǵoı! Zertteıtin saıahatshynyń naǵyz ózisiń! Qane, ózińniń planetańdy sıpattap bepshi!
Sóıtip geograf óziniń kitabyn ashyp jiberip, qaryndashyn ushtady. Zertteýshilerdiń áńgimelerin áýeli qaryndashpen jazady. Ony sıamen kóshirip jazý úshin, zertteýshiniń dálelder keltirýin kútedi.

— Sonymen? — dep surady geograf.

— Meniń planetamda qyzyqtaıtyn nárse kóp emes. Ol — kishkene planeta. Úsh janartaýym bar. Ekeýi janyp tur, al bireýi sónip qalǵan.

Biraq, kim biledi ne bolatynyn.

— Kim biledi ne bolatynyn? — dep qaıtalady geograf.

— Mende taǵy gúl bar.

— Biz gúlderdi esepke almaımyz, — dedi geograf.

— Nege? Dúnıedegi eń ádemi gúl!

— Sebebi gúlder ótkinshi bolady.

— Ótkinshi degen neni bildiredi?

— Geografıa kitaptary, — dedi geograf, — álemdegi kitaptardyń ishindegi eń asyly. Olar eshqashan eskirmeıdi. Taýdyń oryn aýystyrǵany sırek kezdesedi ǵoı. Muhıttyń tartylyp qalýy kúnde kezesetin nárse emes. Bizder máńgi ózgermeıtin nárseler jaıynda jazamyz.

— Alaıda, sóngen janartaýlar uıqysynan oıanyp ketýi múmkin ǵoı. «Ótkinshi nárse» ne degendi bildiredi?

— Janartaýdyń sónip nemese janyp turǵany biz úshin báribir, — dedi geograf biz úshin negizgi nárse — taýdyń bolǵany. Ol ózgermeıdi.

— «Ótkinshi» degen neni bildiredi? — dep qata surady, suraǵyna jaýap almaı tynbaıtyn Kishkentaı hanzada.

— Ótkinshi degenimiz keleshekte joǵalyp ketýi múmkin degendi bildiredi.

— Meniń gúlim jaqyn ýaqytta joq bola ma?

— Árıne.

«Meniń gúlim ýaqytsha nárse eken ǵoı, — dep oılady Kishkentaı hanzada, — onyń búkil álemnen qaorǵanar tek tórt tikenegiń ǵana bar! Al men ony japadan-jalǵyz ózin tastap ketti!»

Bul onyń eń alǵash ret ókinishke boı aldyrǵan kezi bolatyn. Biraq ol qaıta bekı túsip:

— Maǵan qaıda sapar shegýge keńes berer edińiz? — dep surady ol.

— Jer planetasyna barýdy, — dep jaýap berdi geograf. — Onyń jaqsy dańqy shyqqan...

Sóıtip, Kishkentaı hanzada gúli týraly oılarǵa shomǵan boıy jolǵa attanyp ketti.

XVI

Sonymen, jetinshi planeta jer edi.

Jer ánsheıin planeta emes! Jer betindegi patshalardyń sany júz on birge (árıne, negr patshalardy da umytpaý kerek), geograftardyń sany jeti myńǵa, isker adamdardyń sany toǵyz júz myńǵa, maskúnemderdiń sany jeti jarym mıllıonǵa, ataqqumarlardyń sany úsh júz on bir mıllıonǵa, ıaǵnı eresek adamdardyń jalpy sany eki mıllırad shamasyna jetedi.

Jerdiń kólemin sıpattaý úshin mne sizderge mynany aıtar edim:

Elektr jaryǵyn oılap tappastan buryn, jalpy alty qurlyqtyń betinde tótrt júz alpys eki myń bes júz on bir shyraqshydan quralǵan naǵyz ásker bolǵan.

Alystaý qashyqtyqtan qaraǵanda bul ǵajap kórinis týdyratyn. Bul ásker qozǵalysy opera teatryndaǵy balet bıshileriniń birkelki qımyldaryn eske túsirgendeı edi. Alǵashqy bolyp Jańa Zelandıa men Avstralıanyń shyraqshylarynyń óner kórsetetin kezegi. Sosny, olar shyraqtaryn jaǵyp bolysymen, uıqyǵa bas qoıatyn. Sodan keıingi óz kezekterinde shyraqshylar beıne Qytaı men Sibirdegiler qosylatyn. Sosyn olar da sahnadan ketip, shymyldyq tasasyna tyǵylatyn. Endigi kezek Reseı men  Úndistan shyraqshylaryna keletin. Sosyn Afrıka men Eýropa elderiniki. Sosyn Ońtústik Amerıkanyń kezegi. Sodan soń Soltústik Amerıka sahnaǵa shyǵady. Olar sahnaǵa shyǵar mezgilinen eshqashan jańylǵan emes. Bul — keremet edi.

Tek Soltústik polústegi jalǵyz shamnyń shyraqshysy men onyń áriptesi — Ońtústik polústegi jalǵyz shyraqshy ǵana jumyssyz, taýqymetsiz ómir súretin: Olar jylyna eki ret qana jumys isteıtin.

XVII

Bilshgish bolyp kóringiń kelgende ótirikti azdap aralastyryp jiberetin kezder bolady. Men sizderge shyraqshylar jaıynda  áńgimelep, otyryp shyndyqty azdap burmalaǵanym ras. Bizdiń planetany múlde bilmeıtin adamdarǵa jalǵan túsinik berip qoıýym yqtımal. Adamdar jer ústinde kóp oryn almaıdy. Eger eki mıllıard jer turǵyndary ıyqtasyp, jınalysta turǵandaı tik turǵan bolsa, uzyndyǵy jıyryma myń, eni de jıyrma myń sharshy mıl alańǵa syıyp keter edi. Búkil adamzatty Tynyq muhıttyń kishkene bir aralyna úıip tóge salýǵa bolar edi.

Árıne, úlkender sizge ılanbaıdy. Olar jerde qomaqty oryn alamyz dep oılaıdy. Olar baobabtar syqyldy ózderin mańyzdy sanaıdy. Siz olarǵa esepteýdi usynyńyz. Eresek adamdar sanaǵandy eanyndaı jaqsy kóredi. Mundaı keńes jandaryna jaǵady. Bas qatyryp, ish pystyratyn osy iske altyn ýaqytyńyzdy ysyrap qylmańyz. Esh paıdasy joq. Maǵan senseńiz bolǵany.

Sonymen, Kishkentaı hanzada jerge kelip túskeli, kózine tiri jan ilinbegenine tań qaldy. Ol planetany shatastyryp aldym ba dep qobaljı bastaǵan kezinde aıdyń sáýlesi túsip turǵan saqına ispetti dóńgelek nárse qum ústinde jybyr ete qaldy.

— Qaıyrly tań! — deı saldy Kishkentaı hanzada.

— Qaıyrly tań! — dedi jylan.

— Men qaı planetaǵa tap boldym? — dep surady Kishkentaı hanzada.

— Jer planetasyna, bul — Afrıka, — dep eaýap berdi jylan.

— Á, solaı ma! Sonda jer ústinde adam turǵany ma?

— Bul shól dala. Shól dalada tiri penlde bolmaıdy. Jer degenińiz úlken, — dedi jylan.

Kishkentaı hanzada tastyń ústine otyrdy da, aspanǵa kóz tikti:

— Meni oıǵa shomdyratyn nárse, — dedi ol, — juldyzdar, ár adam erte me, kesh pe, óz juldyzyn adaspaı taýyp alý úshin, jarqyrap tura ma eken. Meniń juldyzym dál tóbemizde tur...

Sonymen qatar ol qanshama alys qashyqtyqta deseńizshi!

— Ádemi eken, — dedi jylan. — Sen munda ne bitirip júrsiń?

— Men bir gúlmen arazdasypry qalyp edim, — dedi Kishkentaı hanzada.

— Á, solaı ma?! — dedi jylan.

Olar úndemeı qalysty.

— Adamdar qaıda? — dedi aqyrynda Kishkentaı hanzada. — Japan túzde jalǵyzsyrap qaldyq qoı...

— Adamdar arasynda da jalǵyzsyraýǵa bolady, — dedi jylan.

Kishkentaı hanzada oǵan uzaq qarap turyp:

— Sen óziń bir qyzyq maqulyq ekensiń, — dedi ol aqyrynda. — Saýsaqtaı jip-jińishkesiń...

— Alaıda men patshanyń saýasyǵnan da qudiretim kúshtirek.

Kishkentaı hanzada jymıyp qana:

— Sen sonshalyqty qudiretti de emessiń... sende tipti sıraq ta joq... saıahat jasaı da almaısyń.

— Men seni kemeden beter alysqa alyp kete alamyn, — dedi jylan.

Ol Kishkentaı hanzadanyń tilersegine altyn bilezikteı oratyldy:

— Men tıisken adam ózi shyqqan qara jerine attanady, — dedi ol taǵy da. — Biraq ta seniń janyń pák eken, ári sen kóktegi juldyzdan túsipsiń...

Kishkentaı hanzada esh jaýap qatpady.

— Men seni aıap turmyn, sen osynaý tastaı qatty Jerde álsiz kórinesiń. Sen planetańdy qatty saǵynǵan kezińde meniń saǵan kómegim tıer. Men...

— Jaraıdy, men óte jaqsy túsindim, — dedi Kishkentaı hanzada. — Biraq sen nege ylǵı jumbaqtaı sóıleısiń?

— Bar jumbaqtyń sheshýin taba alamyn, — dedi jylan.

Sóıtip ekeýi de úndemeı qaldy.

XVIII

Kishkentaı hanzada shól dalany kóldeneńinen kesip ótti. Jolynda tek bir shoq gúlden basqa eshteńe kezdestirmedi. Úsh tal qaýyzy ǵana bar joqtan joǵary bir gúl ǵana...
 
— Qaıyrly kún! — dedi oǵan Kishkentaı hanzada.

— Qaıyrly kún! — dedi gúl.

— Adamdardy qaı jaqtan tabýǵa bolady? — dep izetpen surady Kishkentaı hanzada.

Bir kúni kerýenniń kóship bara jatqanyn kórgen gúl:

— Adamdar ma ? Meniń oıymsha, jer betinde alty, áıtpese jetige jýyq adam bolýy kerek. Olardy osydan birneshe jyldar buryn baıqap qalǵanmyn. Biraq adamdardy qaıdan tabýǵa bolatynyn kim bilsin. Olardy jel aıdap júredi. Olardyń tamyrlary bolmaǵan soń qıyn ǵoı.

— Qosh bol, — dedi Kishkentaı hanzada.

— Qosh bol, — dedi gúl.

XIX

Kishkentaı hanzada asqar taýdy asyp ótti. Onyń ómirinde bar kórgen taýlary tizesine jetetin úsh janartaýy ǵana edi. Al sónip qalǵan janartaýdy oryndyq retinde qoldanatyn. «Munshama bıik taýdyń basynan búkil planetany sholyp shyǵyp, onyń ústindegi búkil adamdardy kóremin...». Biraq onyń kózine ushtary bizdeı ábden egelgen quzdardan basqa eshteńe túspedi.

— Sálemet pe! — dedi ol ne de bolsa.

— Sálemet pe... sálemet... sálemet..., — dep qaıtalady jańǵyryq.

— Siz kimsiz? — dedi Kishkentaı hanzada.

— Siz kimsiz... siz kimsiz... siz kimsiz..., — dep jaýap qatty jańǵyryq.

— Maǵan dos bolyńyzdar! Men jalǵyzbyn, — dedi ol.

— Men jalǵyzbyn... men jalǵyzbyn... men jalǵyzbyn..., — dep qaıtalady jańǵyryq.
 
«Qandaı qyzyq planeta edi! — dep oılady ol sonda. — Ózi bir keýip qalǵan, úp-úshkir jáne tuzdaı ashshy eken. Al adamdary bosla tapqyrlyq degennen jurdaı, aıtqanyńdy ǵana qaıtalaıdy eken... Meniń planetamdaǵy gúlim únemi birinshi bolyp sóıleıtin...»

XX

Kishkentaı hanzada qumdy basyp, quz-jartastardy asyp, qardy keship uzaq júrgennen keıin aqyry jolǵa tap boldy. Al joldardyń bári adamdardyń ortasyna alyp keledi ǵoı.

— Qaıyrly kún! — dedi ol.

Bir raýshan gúlder jaıqalyp turǵan baq edi.

— Qaıyrly kún! — desti raýshan gúlderi.

Kishkentaı hanzada olarǵa anyqtap qarady. Bulardyń bári onyń gúlinen aýmaıdy eken.
 
— Sender kimsińder? — dep surady ol qaıran qala.

— Biz raýshan gúlderimiz.

— Á, solaı ma?! — dedi Kishkentaı hanzada...

Sóıtti de, ol ózin óte baqytsyz sezinip ketti. Onyń gúli búkil álemde men sıaqty joq deýshi edi. Al minekı, bir baqtyń ishinde sol sıaqtylardyń bes myń shaqtysy ósip tur.

«Muny kóretin bolsa, — dep oılady ol, — gúlimniń ábden kóńili kúızelip qalatyn edi... ol kúlkige qalmas úshin qatty-qatty jótelip qoıyp, ómiri úzilip bara jatqandaı keipke túsetin edi. Al men bolsam, ony emdegensýime týra keler edi, áıtpese meni de kináli sezindirý úshin shynymen úzilip ketip júrse...»

Sosyn ol taǵy da ishinen bylaı dep oılady: «Álemde joq gúl mende ǵana bar dep ózimdi baı sezinip júrsem, onym qarapaıym raýshan gúl ǵana bolyp shyqty. Osy gúl men meniń tizemnen ǵana keletin úsh janartaýym, onyń bireýi endigi sóngen de bolar, menen dańqty hanzada jasamas...» Ol shóptiń ústine jata ketip, jylap jiberdi.

 XXI

Sol arada túlki paıda boldy.

— Sálemetsiń be! — dedi túlki.

— Sálemetsiń be! — dep ádeppen jaýap qatty Kishkentaı hanzada. Jan-jaǵyna qara edi, eshkim kózine ilinbedi.

— Men mundamyn! — degen daýys alma aǵashynyń astynan shyqty.

— Sen kimsiń? — dedi Kishkentaı hanzada. Qandaı sulý ediń!
 
— Men túlki bolamyn, — dedi túlki.

— Kel ekeýmiz oınaıyq, — dep oǵan usynys jasady Kishkentaı hanzada. Men ábden kóńilsiz tur edim.

— Men senimen oınaı almaımyn, — dedi túlki. — Qolǵa úıretilgen túlki emespin.

— Á, keshir onda, — dedi Kishkentaı hanzada.

Biraq biraz oılanyp turdy da, bylaı dedi:

— «Qolǵa úıretý» degen neni bildiredi?

— Sen jatjerlik ekensiń, — dedi túlki. — Bul jerde ne izdep júrsiń?

— Adamdardy izdep júrmin, — dedi Kishkentaı hanzada. — «Qolǵa úıretý» degen neni bildiredi?

— Adamdar, — dedi túlki, — olar myltyq ustap, ań aýlaıdy. Bul óte yńǵaısyz nárse. Taǵy olar taýyq ósiredi. Bar jaqsylyqtary sol. Sen taýyq izdep júrgen joqsyń ba?

— Joq, dedi Kishkentaı hanzada, — men dos izdep júrmin. «Qolǵa úıretý» degen neni bildiredi?

— Bul kóbinese umytylyp ketetin nárse, — dedi túlki. — Ol degenimiz «baılanys týǵyzý...»

— Baılanys týǵyzý?

— Árıne, — dedi túlki. — Sen men úshin dúnıedegi júz myńdaǵan kishkene balalardyń birisiń. Sondyqtan da seniń maǵan keregiń joq. Al meniń saǵan túkke de qaajetim joq. Men sen úshin júz myńdaǵan túlkiniń biri ǵanamyn. Egerde sen meni qolǵa úıretseń, onda biz bir-birimizdi qajet etemiz. Sen men úshin búkil álemdegi bir ǵana jan bolar ediń. Men de seniń jalpaq dúnıedegi jalǵyzyń bolamyn...

— Men túsine bastaaǵan sıaqtymyn, — dedi Kishkentaı hanzada. Bir gúl bar... menińshe ol meniń qolǵa úıretip alǵan sıaqty...

— Ábden múmkin, — dedi túlki. Jer betinde neshe túrli nárseler bolyp jatady...

— Bul jer betinde bolǵan joq, — dedi Kishkentaı hanzada.

Túlki tań qalǵan keıippen:

— Basqa planetada ma?

— Iá.

— Ol planetada ańshylar bar ma?

— Joq!

— Mine, qyzyq! Al taýyqtar she?

— Joq.

— Kemshiliksiz nárse bolmaıdy, — dedi túlki kúrsinip.
 
Sálden soń túlki sózin jalǵastyrdy:

— Meniń ómirim bir qalypty ótýde. Men taýyqtardy ańdımyn, adamdar meni ańdıdy. Taýyqtardyń bári birdeı. Adamdar da bir-birinen aýmaıdy. Tipti ishiń pysatyn jaǵdaı. Al eger sen meni qolǵa úıretseń, meniń ómirim kún sáýlesindeı nurlanyp shyǵa keler edi. Men erekshe estiletin basqan qadamyńnyń sybdyryn ózgelerden ajyrata biler edim. Al ózgelerdiń tyqyry meni jer astyndaǵy inime tyǵylýǵa májbúr etedi. Seniń basqan qadamyń janǵa jaıly áýendeı meni inimnen shyǵaýǵa shaqyrar edi. Endi anaǵan qara! Sonaý jerdegi egindikti kórip tursyń ba? Men nan jemeımin. Bıdaıdyń maǵan keregi shamaly. Egin alqaby maǵan esh sezim týdyrmaıdy. Mine, bul kóńilsiz jaıt. Al seniń shashyń altyndaı. Sen meni qolǵa úıretkennen keıin qandaı keremet bolady deseńshi! Altyn bıdaı seni eske alyp otyratyn bolady. Sonda men bıdaıdy terbegen jeldiń sybdyryn jaqsy kórip keter edim...

Túlki sózin tyıyp, Kishkentaı hanzadaǵa uzaq telmire qarap qaldy da:

— Ótinemin, meni qolǵa úıretshi! — dedi ol aqyrynda.

Qýana-qýana keliser edim, — dep jaýap qatty Kishkentaı hanzada, — átteń, ýaqytym az. Men jańa dostar taýyp, kóp nárselerdi tanyp-bilýim kerek.

— Adam qolǵa úıretken nárselerin jaqsy biledi, — dedi túlki. Adamdar birdeńe bileıin dep talpynbaıdy, oǵan tipti ýaqyttary joq. Olar saýdagerlerden dap-daıyn zattardy satyp alady. Daıyn dostar satatyn dúken bolmaǵandyqtan, adamdar dostarsyz qaldy. Eger sen dosyń bolǵanyn qalasań, meni qolǵa úıret!

— Ol úshin ne isteý kerek? — dedi Kishkentaı hanzada.

— Ol úshin sabyr saqtaý qajet, — dep jaýap berdi túlki. — Aldymen sen menen azdap qashyqtaý jerde otyrasyń, minekı bylaısha shóptiń ústinde. Men saǵan kózimniń qıyǵyn salamyn, al sen ún shyǵarma. Sóz — túsinbestiktiń bastamasy. Kún saıyn jaqynyraq otyryp, jyljı tús...

Ertesine Kishkentaı hanzada qaıtyp keldi.

— Negizinde belgili bir ýaqytta kelgeniń durys, — dedi túlki. Mysaly, eger sen tústen keıin saǵat tórtte keletin bolsań, men saǵat úshten bastap-aq baqytqa bólenemin. Ýaqyt jaqyndaǵan saıyn men ózimdi baqytty sezine bastaımyn. Saǵat tórtte tipti asyp-sasyp, qobaljı túsemin; baqytymnyń baǵasy sonda sonda belgili bolady! Biraq sen oıyńa kelgen ýaqytta kele beretin bolsań, qaı ýaqytty júregimdi jylylyqqa toltyratynymdy bilmeı qalamyn... Saltty saqtaý kerek.

— Salt degen ne? — dedi Kishkentaı hanzada.

— Bul da bir umtylyp ketetin nárse, — dedi túlki. Ol bir kúnniń basqa kúnderge uqsamaıtynyn, bir ýaqyttyń basqa ýaqyttan erekshe ekenin bildiredi. Máselen, meniń ańshylarymnyń bir salty bar. Olar bısenbi kúnderi aýyldyń qyzdarymen bı bıleıdi. Sondyqtan, beısenbi — tamasha kún! Men júzimdikke deıin seıil quramyn. Egerde ańshylar oılaryna kelgen ýaqytta bıleı beretin bolsa, barlyq kún bir-birinen aýmaı qalatyn edi de, al men bolsam demalystan qaǵylar edim.

Sóıtip, Kishkentaı hanzada túlkini qolǵa úıretip aldy. Endi keter ýaqyt jaqyndaǵanda:

— Oı, men jylaımyn ǵoı! — dedi túlki.

— Óziń kinálisiń, — dedi Kishkentaı hanzada, men saǵan esh jamanshylyq oılamap edim, alaıda sen qolǵa úıret dep qoımadyń...

— Iá, árıne, — dedi túlki.

— Biraq, sen báribir jylaısyń ǵoı! — dedi Kishkentaı hanzada.

— Árıne! — dedi túlki.

— Sen budan eshteńe utpaısyń ǵoı!

— Uttym! — dedi túlki. Bıdaıdyń túsi jaıly aıtqanym esińde ǵoı?!

Sosyn ol sózin bylaı dep sabaqtady:

— Qaıta baryp raýshan gúlderge kóz tastashy. Sonda sen ózińniń gúliń álemdegi qaıtalanbas gúl  ekenine kóziń jetedi. Sen menimen qoshtasýǵa qaıta oral, sol kezde saǵan bir qupıa syrdy sıǵa tartamyn.

Kishkentaı hanzada raýshan gúlderdi kórýge qaıta oraldy.

— Sender meniń raýshan gúlime túk te uqsamaısyńdar, sender túkke de tatymaısyńdar! — dedi ol gúlderge. — Senderdi eshkim qolǵa úıretken emes, sender de eshkimdi qolǵa úıretken joqsyńdar. Buryn meniń túlkim de sen sıaqty júrgen. Júz myńdaǵan túlkiden onyń da aıyrmashylyǵy joq-ty. Biraq men ony dos qyldym, endi ol — jalpaq dúnıedegi jalǵyzdyń ózi.

Raýshan gúlder yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Sender sulýsyńdar, biraq oısyzsyńdar, — dedi ol taǵy da. — Sender ol úshin ólimge bas tige almaısyń. Árıne, meniń raýshan gúlimdi jaı bir júrginshi kórse, senderge uqsaıdy eken dep oılap qalýy múmkin. Biraq  ol men úshin senderdiń bárińnen de qymbat, sondyqtan men ony sýarǵanmyn. Tek sol gúldi ǵana shyny qalpaqtyń astyna qoıǵanmyn. Sol sebepten ony jelge qaqtyrmaı, qorshaý ornatqanmyn. Sondyqtan men sol gúl úshin ǵana qurttardy óltirgenmin (eki-úsheýin kóbelek bolý úshin qaldyrdym). Sondyqtan sol gúldiń ǵana shaǵymyna nemese maqataǵanyna qulaq astym, keıde tymyraıyp, úndemegenine de tqzdim. Óıtkeni ol — meniń raýshan gúlim.

Sóıdedi de ol túlkige qaıtyp oraldy.

— Qosh bol! — dedi ol...

— Qosh bol! — dedi túlki. — Minekı, meniń qupıam. Ol óte qarapaıym nárse: júrektiń ǵana kózi ótkir. Eń mańyzdy nárse kózge kórinbeıdi.

— Eń mańyzdy nárse kózge túspeıdi, — dedi qaıtalap Kishkentaı hanzada ony jadyna saqtap qalmaqshy bolyp.

— Raýshan gúliń úshin jumsaǵan ýaqytyń ony qymbat ete túsedi.

— Raýshan gúlim úshin jumsaǵan ýaqytym... — dep qaıtalady Kishkentaı hanzada, muny jadyna saqtap qalmaqshy bolǵandaı.

— Adamdar bul shyndyqty umytyp ketken, — dedi túlki. — Biraq, sen ony umytpaýyń kerek. Óziń qolǵa úıretkenińniń qaı-qaısysyn bolmasyn, sen olar úshin árqashan jaýapty bolasyń. Raýshan gúliń úshin jaýap beresiń...

— Men raýshan gúlime jaýaptymyn... — dep qaıtalady Kishkentaı hanzada, ony esine saqtap qalmaq nıetpen.

XXII

— Qaıyrly kún! — dedi Kishkentaı hanzada.

— Qaıyrly kún! — dedi temir jol baǵyttaýshysy.

— Munda ne istep júrsiń? — dedi Kishkentaı hanzada.

— Men jolaýshylardy myń-myńǵa bólip suryptaımyn, — dedi temir jol baǵyttaýshysy. Olardy birde oń jaqqa, birde sol jaqqa alyp ketetin poıyzdardy jóneltemin.

Sol mezette kún kúrkiregendeı dúrsildep jarqyraǵan júrdek poıyz temir jol baǵyttaýshysynyń úıshigin dirildetip jiberdi.

— Ózderi tym asyǵys qoı, — dedi Kishkentaı hanzada. Olar ne izdep júr?

— Ony lokomotıvti basqaratyn adamnyń ózi de bilmeıdi, — dedi baǵyttaýshy.

Sosyn qarama-qarsy baǵytqa bet alǵan ekinshi bir júrdek poıyz dúrsildep óte shyqty.

— Birden artqa qaıtyp kele me? — dedi Kishkentaı hanzada...

— Bul basqasy, — dedi baǵyttaýshy. Oryn almasqany ǵoı.

— Olarǵa barǵan jaqtary unamaǵany ma?

— Adamnyń kóńili turǵan jerine eshqashan tolmaıdy, — dedi baǵyttaýshy.

Sol-aq eken, shamy jaltyrap úshinshi poıyzdyń dúrsili paıda boldy.

— Bular aldyńǵy jolaýshylardy qýalap bara ma? — dep surady Kishkentaı hanzada.

— Olar eshkimdi de qýalap bara jatqan joq, — dedi temir jol baǵyttaýshysy. — Olar poıyzda uıyqtaıdy nemese jaı esinep otyra beredi.

Tek balalar ǵana terezege muryndaryn taqap alyp, syrtqa qarap otyrady.

— Tek balalar ǵana ózderi ne izdep júrgenin biledi, — dedi Kishkentaı hanzada. — Olar shúberek qýyrshaqqa bar ýaqyty men yqylasyn arnaıdy, sol sebepten qýyrshaq olar úshin tym mańyzdy. Al eger ony olarlan tartyp alyp qoısa, onda balalar jylap qalady...

— Olar baqytty eken, — dedi baǵyttaýshy.

XXIII

— Qaıyrly kún! — dedi Kishkentaı hanzada.

— Qaıyrly kún! — dedi saýdager.

Bul saýdagerler shól qandyratyn sıqyr dári satatyn. Aptasyyna bir ret qabyldasań bolǵany, shól qyspaıtyn bolady.

— Sen muny nege satyp tursyń? — dep surady Kishkentaı hanzada.

— Ýaqyt únemdeý úshin, — dedi saýdager. — Sarapshylar júrgizgen eseptiń qorytyndysy boıynsha aptasyna elý úsh mınýt bosqa ysyrap etiledi eken.

— Sonda ol únemdelgen elý úsh mınýtpen ne isteıdi?

— Ne isteseń de óz erkiń...

«Eger meniń bos elý úsh mınýtym bolsa, — dep oılanyp qaldy Kishkentaı hanzada, — kókke shapshyp atqan bulaqtan sý ishýge asyqpaı barýshy edim...»

XXIV

Shól dalada apatqa ushyraǵala segiz kún ótken edi. Saýdager týraly oqıǵany sýymnyń sońǵy tamshysyn iship otyryp tyńdadym.

— Iá, — dedim men Kishkentaı hanzadaǵa, — seniń oqıǵalaryń óte qyzyq-aý, biraq men ushaǵymdy áli jóndep bolmadym, isher sýym da bitti.

Eger men de kókke shapshyǵan sýǵa qara asyqpaı bet alsam, ózimdi baqytty sezinýshi edim!

— Meniń túlki dosym..., — dep bastap edi...

— Meniń kishkentaıym, qazir túlki týraly sóz tyńdar shamam joq!

— Nege?

— Óıtkeni shólden qatyp ólermiz...

Ol meniń aıtqanymdy uqpastan, maǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Ólý kerek bolǵannyń ózinde dosyń bolǵany jaqsy ǵoı. Men túlki dosym bolǵanyna qýanyshtymyn...

«Ol tóngen qaýipti durys baǵalamaı tur, — dep oıladym men. — Onyń qarny eshqashan ashqan da, ózi shóldegen de emes. Azdap kún qyzdyrsa bolǵany...»

Alaıda, ol maǵan qarady da, meniń oıyma jaýap bergendeı:

— Men de shóldedim... Júr, qudyq izdeıik..., — dedi.

Ushy-qıyrsyz japan túzde qudyq izdegen mıǵa qonymsyz nárse degendeı qolymdy toryqqan keıippen sermeı saldym. Degenmen, biz jolǵa attanyp kettik.    

Uzaq ýaqyt boıy únsiz júrip kele jatqanda kesh batyp, aspanda juldyzdar jymyńdaı bastady. Shól qysyp ystyǵym kóterilip kele jatqandyqtan bolar, men juldyzdardy túsimde kórip turǵandaı boldym. Kishkentaı hanzadanyń sózderi esimnen shyqpaı turyp aldy.

— Demek, seniń de shóldegeniń ǵoı? — dep suradym odan.

Biraq ol meniń suraǵyma jaýap qatpady. Ol maǵan jaı ǵana bylaı dedi:

— Sý júrekke de paıdaly...

Men onyń aıtqanyn túsinbesem de, úndemedim... Oǵan suraq qoıýdyń paıdasy joq ekenin biletinmin.

Ol sharshaǵan edi. Jerge otyra ketti. Men qasyna jaıǵastym. Birazǵa sozylǵan sozylǵan únsizdikten soń ol bylaı dedi:

— Kózge ilinbeıtin bir gúldiń áserinen juldyzdar ádemi bolyp turǵany...

Men «Árıne» dedim de, úndemesten aı sáýlesine malynǵan qum tolqyndaryna qarap otyra berdim.

— Shól dala qandaı ádemi, — dep qosyp qoıdy ol.

Onysy ras edi. Men shól dalany unatamyn. Qum tóbeshikte otyrasyń. Kózge esh nárse túspeıdi. Esh dybys estilmeıdi. Sol kezde bir nárse sáýlelendi...

— Shól dalanyń kórkin keltiretin nárse, — dedi Kishkentaı hanzada, — ol — oılamaǵan bir jerinde qudyqtyń tyǵylyp jatatyny...

Kenet meniń esime qumnan shashyraǵan osy jumbaq sáýleniń ne ekeni sap ete tústi. Men bala shaǵymda kóne bir úıde turǵanmyn. Halyqtyń aıtýy boıynsha sol úıde tyǵýly qazyna bar eken deıtin edi. Árıne, eshkim ony tapqan emes, múmkin izdemegen de bolar. Biraq ol jaıt sol úıdi qýanyshqa keneltetin. Meniń úıim qupıa bir syrdy jayrǵandaı seziletin...

— Iá, — dedim men Kishkentaı hanzadaǵa, úı bolsyn, asypandaǵy juldyz nemese shól dala bolsyn, olardy ádemi etetin nárseni kózben kóre almaısyń!

— Túlkimniń aıtqanyn qostaıtynyyńa men qýanyyshtymyn, — dedi ol.

Kishkentaı hanzada uıyqtap bara jatqan soń, ony kóterip aldym da, jolǵa shyqtym. Kóńilim tolqyp ketti. Úlbiregen názik asyl qazynany kóterip kele jatqandaı boldym. Jer betinde budan asqan názik zat bolmaǵandaı kórindi. Aıdyń sáýlesi túsken osy bir bozǵylt mańdaıyna, jumýly kózderine, jelmen jelbiregen kekil shashtaryna qarap kele jatyp tereń oıǵa battym: «Meniń myna kórip turǵanym tek syrt keıpi ǵana. Eń mańyzdy qasıeti kózge kórinbeıdi...»

Onyń bolar-bolmas ashyq turǵan erinderinen kúlki júgirip ótkendeı bolǵan kezinde, men taǵy da ishteı bylaı dep oıladym: «Osy Kishkentaı hanzadanyń kóńilimdi qatty eljireter qasıeti — ol onyń bir gúlge degen adaldyǵy, tipti uıyqtap jatsa da sol gúldiń beınesi oǵan shyraqtyń jalynyndaı sáýle shashyp turatyndyǵy...» Maǵan ol burynǵydan beter názik jan bolyp kórindi. Shyraqtardy qorǵaý kerek: jeldiń lebi óshirip tastaýy múmkin...

Osylaısha toqtamaı júrip otyryp, tań ata men qudyq taýyp aldym.

XXV

— Adamdar júrdek poıyzǵa qysyla-qymtyryla minip alady eken, — dedi Kishkentaı hanzada, — biraq ne izdep júrgenderin ózderi bilmeıdi.

Sonda olar bir jerde tynysh otyra almaı, ary-beri sapyrylysady...

Sosyn ol sózin sabaqtap:

— Beker nárse, — dedi.

Biz jetken qudyq saharalyq qudyqtarǵa uqsamaıtyn. Saharalyq qudyqtar qumda qazylǵan jaı shuńqyr ǵana. Al mynaý aýyldyń qudyǵy tárizdes. Alaıda jan-jaǵymyzda birde-bir aýyl joq-ty, sondyqtan men tús kórip turǵandaı boldym.

— Bul aqylǵa qonbaıtyn nárse, — dedim men Kishkentaı hanzadaǵa, — bári daıyn tur: shyǵyrshyǵyn oınatyp kórdi. Shyǵyrshyq jel aınaldyrmaǵaly kóp bolǵan eski jel-qaqpadaı shıqyldap qoıa berdi.

— Estip turmysyń? — dedi Kishkentaı hanzada, — biz bul qudyqty oıatyp jibergendikten, ol ánge basty.

Men onyń kúsh jumsaǵanyn qalamaı:

— Ákel, ózim isteıin, — dedim oǵan, bul sen úshin tym aýyr bolady.

Men shelekti jaılap qudyqtyń erneýine deıin tartyp shyǵardym. Ony jaqsylap turyp qudyq shetine ornalastyryp qoıdym. Qulaǵymda shyǵyrshyqtyń shıqyly qalyp qoıypty. Al áli shaıqalyp turǵan sýdyń betinde kúnniń beınesi diril qaqqandaı boldy.

— Myna sýdy kórip, shóldep kettim, — dedi Kishkentaı hanzada, — maǵan sý bershi...

Onyń ne izdegenin endi ǵana uqtym.

Shelekti kóterip, ernine taqadym. Ol kózin jumǵan kúıinshe sýdan ishti. Tamasha merekedeı edi. Bul sý basqa sýsyndardan ózgeshe bolatyn. Bul — juldyzdy aspan astyndaǵy uzaq júrgen sapardan, shyǵyrshyqtyń úninen, meniń qolymnyń kúshinen jaratylǵan sý edi. Syılyq tárizdi júrekke jaıly tıetin. Men kishkene bala kezimde jańa jyl shyrshasynyń jaryǵy, shirkeýdiń tún ortasyndaǵy messa kezindegi áýeni, júrek jylytar kúlkiler maǵan syılaǵan syılyqtardyń nur shashýyna septigin tıgizetin.

— Seniń planetańnyń adamdary, — dedi Kishkentaı hanzada, — bir baqtyń ózinde bes myńdap raýshan gúlin ósiredi eken... sondyqtan, olar onyń ishinen ózderiniń izdegen jalǵyz nársesin taba almaıdy...

— Taba almaıdy, — dep quptadyym men ony...

— Áıtse de, izdegenderin jalǵyz bir gúlden nemese azǵana sýdyń kómegimen tabýǵa bolar edi ǵoı...

— Árıne, —dep jaýap qattym men.

Sosyn Kishkentaı hanzada sózin bylaı dep jalǵady:

— Biraq, óz soqyr. Júrekpen izdeý kerek.

Men sýdan ishtim. Tereń dem aldym. Qum bolsa, alaýlap atqan tań shapaǵymen bal tárizdi altyn túske boıaáldy. Bul da meni baqytqa keneltkendeı boldy. Men ne úshin qınalýym kerek edi...

— Sen ózińniń ýádeńe turýyń kerek, —dedi maǵan bıazy únmen Kishkentaı hanzada, qaıtyp meniń qasyma jaıǵasqan soń.

— Qandaı ýáde?

— Esińde me... meniń qoshaqanyma tumyldyryq beremin degensiń... men gúlim úshin jaýaptymyn!

Qaltamnan salǵan sýretterimdi alyp shyqtym. Olardy baıqap qalǵan Kishkentaı hanzada kúlip jiberdi:

— Seniń baobabtaryń azdap qyryqqabattarǵa uqsaıdy eken...

— Nemene?! Al men salǵan baobabtarymdy maqtanysh tutyp júrsem!

— Seniń túlkiń... onyń qulaqtary... olar múıizge uqsap qalypty ǵoı... qulaqtary tipten uzyn eken!

Sosyn ol taǵy kúldi.

— Sen tym qatalyń, balaqaı, men aıdahar jylandy ishki jáne syrtqy keıpin beınelegen basqa sýret salý qolymnan kelmeıdi.

— Jaraıdy, — dedi ol, — balalar ony jaqsy biledi.

Sonymen, men tumyldyryqtyń sýretin salyp berdim. Ony usynyp jatyp júregim aýzyma tyǵylǵandaı boldy:

— Men bilmeıtin josparyń bar sıaqty...

Biraq ol jaýap qatpady. Sosyn maǵan bylaı dedi:

— Sen bilesiń be, meniń Jer betine túskenime erteń bir jol tolady...

Sosyn biraz únsizdikten soń bylaı dedi:

— Osy mańǵa taıaý jerge túskenmin...

Sóıtti de, qyyzaryp ketti.

Taǵy da, nege ekenin bilmeımin, meni bir túrli ýaıym basyp ketti. Degenmen, oıyma bir suraq sap ete tústi:

— Demek, segiz kún buryn men seni adam mekeninen myńdaǵan shaqyrym alshaqta kezdestirgen kezimde, japadan-jalǵyz kezdeısoq qydyryp

júrmegen boldyń ǵoı? Sen qulaǵan jaǵyńa be alyp bara jatqan ekensiń ǵoı?

Kishkentaı hanzada taǵy da qyzaryp ketti.

Al men kúmiljı túsip sózimdi bylaı dep jalǵadym:

— Múmkin, bir jyl tolǵan shyǵar?

Kishkentaı hanzada qaıta qyzardy. Ol eshqashan suraqqa jaýap bermeıtin, biraq adam betiniń qyzarǵany «ıá» dep quptaǵanyn bildirmeıtin emes pe edi. Solaı emes pe?

— Men qorqyp turmyn, — dedim kúrsinip.

Biraq ol maǵan bylaı dep jaýap qatty:

— Sen endi jumysqa kirisýge tıissiń. Ushaǵyńa qaıtyp bar. Men seni osy arada tosamyn. Erteń keshkisin qaıta oral...

Degenmen, meniń kóńilim saıabyr tappady. Túlki esime túsip ketti. Qolǵa úıretip alýǵa jol berseń, keıin jylaıtyn kezge de dýshar bolýyń yqtımal.

XXVI

Qudyqtyń mańynda qırap qalǵan ejelgi tas qabyrǵanyń qaldyǵy bar edi. Kelesi kúni keshkisin jumysynan qaıtyp kele jatqanda aıaqtaryn salbyratyp tas qabyrǵanyń ústinde otyrǵan Kishkentaı hanzadam alystan kózime tústi. Qulaǵym onyń aıtyp jatqan sózi shalyndy:

— Sonymen seniń esińde qalǵany ma? — dep jatty ol. — Tipti de bul jer emes qoı!

Basqa bir daýys jaýap bergen bolar, óıtkeni ol bylaı dep til qatty:

— Iá! Iá! Dál sol kún, biraq bul jer emes...

Men qabyrǵaǵa deıin jaqyndap keldim. Kózime áli eshteńe túspedi. Sonda da, Kishkentaı hanzada taǵy da bylaı dedi:

— ...Árıne, Sen meniń qumdaǵy izim qaı jerden bastalatynyn qara. Meni sol jerde kútseń bolǵany. Búgin túnde men sonda bolamyn.  

Qabyrǵaǵa deıin jıyrma qadam qaldy, al meniń kózime áli eshteńe shalynbady.

Kishkentaı hanzada biraz únsizdikten soń taǵy da bylaı dedi:

— Seniń ýyń kúshti me? Sen maǵan uzaq azap shektirmeıtinińe senimdisiń be?

Men turǵan jerimde qatyp qaldym, al júregim shym ete tústi. Biraq áli eshteńe túsinetin emespin.

— Endi kete ber, — dedi ol... — Meniń jerge túskim kelip tur!

Aıaq astyna eńkeıip qaraǵanym sol eken, turǵan ornymnan yrshyp kettim. Otyz sekýnd ishinde mert etetin sary jylannyń biri Kishkentaı hanzadaǵa oqtaı qadalyp turǵan edi. Qaltamdy aqtaryp, tapanshamdy izdegen qalpymsha jylanǵa qaraı júgirdim. Biraq  meniń tysyrymdy estip qalǵan jylan asyǵyp — aptyqpaı, jaı ǵana qumǵa sińip bara jatqan bulaqtaı baıaý ıreńdep baryp, jezdeı syńǵyr etti de, tastardyń sańylaýyna kirip ketti.

Men túri sup-sur bolyp ketken Kishkentaı hanzadamdy qaǵyp alý úshin, qabyrǵa irgesine der kezinde jettim.

— Bul ne sumdyq! Sen endi jylandarmen áńgimelesetin bolǵanbysyń!

Men onyń ómiri tastamaıtyn altyn tústes sary bókebaıyn sheshtim. Samaıyn sýlap, sý jutqyzdym. Oǵan suraq qoıýǵa batylym jetpedi.

Ol maǵan baıyptap qarady da, qolymen moınymdy qushaqtap aldy. Men onyń júregi myltyqtyń oǵy tıip mertikken qus tárizdi álsiz soǵyp turǵanyn baıqadym. Ol maǵan:

— Men seniń ushaǵyńnyń aqaýyn tapqanyńa qýanyshtymyn. Sen endi óz elińe qaıta alasyń...

— Ony qaıdan bildiń?

Men oǵan jumysymnyń ońǵa basqanyn endi aıtpaqshy bolyp oqtalyp otyr edim.

Ol esh jaýap qatpastan bylaı dep sózin sabaqtady:

— Men de búgin úıie qaıtamyn...

Sálden keıin muńǵa bata:

— Ol anaǵurlym alys... anaǵurlym qıyn nárse. Men bir ǵajaıyptan tys nárseniń bolyp jatqanyn sezdim. Ony kishkene bóbekke uqsatyp, qushaǵyma aldym. Sonda da ol maǵan qushaǵymnan sytylyp shyǵyp, men saqtap qala almaıtyn qurdymǵa qulap bara jatqandaı sezildi.

Ol ushy-qıyrsyz alysta adasqandaı kózqaraspen qarady.

— Mende seniń qoshaqanyń bar. Qoshaqan úshin jasalynǵan jáshki te bar. Sosyn onyń tumyldyryǵy bar...

Sóıdedi de, muńdy túrmen kúlimsiredi.  

Men uzaq kúttim. Betine qan júgirip, azdap jylyna bastaǵandaı boldy.

— Balaqaı, sen úreılenip qalǵansyń-aý deımin...

Árıne, tula boıyn qorqynysh bılegen ǵoı. Alaıda, ol jaı ǵana ezý tartyp:

— Úreıdiń kókesin búgin keshke kórermin...

Kómek berýge shamam kelmeıtin nárse bolaryn sezgendeı taǵy da tula boıym túrshigip ketti. Bul kúlkini eshqashan estimeýim múmkin degen oıǵa tóze almaıtynymdy túsindim. Onyń kúlkisi men úshin  shól daladaǵy syldyrap aqqan bulaqtaı edi.

— Balaqaı, men seniń kúlkińdi estigim kelim tur...

Biraq ol maǵan:

— Búgin túnde bir jyl tolady. Meniń juldyzym ózim qulap túsken jerdiń dál tóbesinde turady...

— Balaqaı, jylan da, túndegi jolyǵý, juldyz da jaı bir qorqynyshty tús bolar...

Ol sózime jaýap bermesten, maǵan bylaı dedi:

— Eń mańyzdy nárse kózge kórinbeıdi...

— Álbette...

— Bul gúldi kórý sıaqty. Eger sen bir juldyzdyń ústinde ósip turǵan gúldi jaqsy kórseń, túnde aspanǵa qarasań bolǵany, barlyq juldyz gúldep shyǵa keledi.

— Solaı ǵoı...

— Sý jaıynda da solaı. Sen qudyqtan arqanmen tartyp alyp shyǵyp, maǵan ishýge bergen sý án áýeni sekildi edi ǵoı, esińde me... ol zám-zám sýy bolatyn.

— Árıne...

— Sen túnde juldyzdardy tamashalaıtyn bolasyń. Meniń juldyzym tym kishkene bolǵandyqtan, onyń qaıda ornalasqanyn kórsete almaımyn. Múmkin sol durys shyǵar.  Meniń juldyzym sen úshin kóp juldyzdy biri ǵana bolyp qalady. Sonda sen barlyq juldyzdy tamashalaýdy jaqsy kórip ketesiń... Olardyń bári seniń dostaryńa aınaldy. Al sodan soń men saǵan syılyq tartý etpekshimin...

Sóıtip ol taǵy da kúlip jiberdi.

— Pah, balaqaı, balaqaı, seniń kúlkińdi qandaı jaqsy kóretinimdi bilesiń ǵoı!

— Dál osy meniń tartýym bolady... sý jaıyndaǵy áńgime tárizdi...

— Munymen ne aıtpaqshysyń?

— Adamdar úshin juldyzdar ár túrli. Saıahatshylar úshin juldyzdar jol kórsetedi. Basqalar úshin olar tek kishkene jaryq shoqtary ǵana. Al ǵalymdar úshin olar tek sheshimi joq másele. Meniń isker paıdakúnemim úshin olar altyn edi. Biraq sol juldyzdardyń bári de únsiz qalatyn. Al seniń eshkimde bolyp kórmegen juldyzyń bolady...

— Qalaısha?

— Men kóp juldyzdyń birinde meken etetin bolǵandyǵymnan, sol bir juldyz ústinde kúlip júrgendikten, túnde aspanǵa kóz tikken kezińde barlyq juldyzdar sen úshin kúlip turǵandaı bolady. Sende kúle biletin juldyzdar bolady.

Ol taǵy da kúledi.

— Al sen jubanysh tapqan kezińde (adamdar jubanysh tappaı qoıamaıdy),  menimen tanys bolǵanyńa rıza bolasyń. Sen men úshin ómir boıyna dos bolyp qalasyń. Seniń maǵan qosylyp birge kúlgiń keletin bolady. Keı kezde sen terezeńdi aıqara ashyp tastasań, janyń jaı tabatyn bolady... Seniń aspanǵa qarap kúlgenińe joldastaryń tań qalatyn bolady. Sonda sen olarǵa: «Iá, juldyzdar únemi meniń kúlkimdi keltiredi!» dep aıtatyn bolasyń. Olar seni aqylynan aljasqan dep oılaýy múmkin. Sóıtip men saǵan joldastaryńnyń aldynda yńǵaısyz jaǵdaı týǵyzamyn...
 
Ol taǵy da kúldi.

— Juldyzdardyń ornyna syńǵyrlap kúle beretin bir top kishkene qońyraýlar bergendeı bolamyn...

Ol taǵy da kúldi. Sosyn qaıtadan salmaqty qalypqa túsip:

— Bilesiń be... búgin túnde... barmaı-aq qoı.

— Men seni qaldyryp kete almaımyn.

— Meniń túrim azaptanyp jatqan, tipti ólip ketken sıaqty bolyp kórindi. Solaı bolýy tıis. Muny kórýge kelmeı-aq qoı, qajeti joq.

— Men seni tastap ketpeımin.

Onyń kóńili alań edi.

— Meniń bulaı dep aıtyp turǵan sebebim... jylannyń da kesirinen. Onyń seni shaǵyp alǵanynyń keregi shamaly... jylandar jaýyz bolady. Ánsheıin bir lázzat alýy úshin shaǵa salýy yqtımal.

— Men seni tastap ketpeımin.

Sosyn ol kóńili áldeneden jubanysh tapqandaı:

— Olardyń ekinshi ret shaǵýyna ýy jetpeıtini de ras...

Bul túni Kishkentaı hanzadanyń qalaısha jolǵa attanyp ketkenin baıqamaı qaldym. Sybdyrsyz qashyp ketipti. Men ony qýyp jetip qatarlasqanymda, ol ózine senimdi, ári jyldam adymdap bara jatyr eken. Ol maǵan tek:

— Á, sen ekensiń ǵoı... — dedi.

Ol meniń qolymdy aldy. Sóıtip ol taǵy mazasyzdana bastady:

— Beker istediń. Qınalasyń ǵoı. Meniń túr-álpetim ólip ketken adam sıaqty kórinedi, ol árıne shyn emes...

Men ún qatpadym.

— Túsinesiń ǵoı. Jol uzaq. Men mynda denemdi alyp kete almaımyn. Ol tym aýyr.

Men úndemedim.

— Bul arshyp tastaǵan eski qabyq tárizdes. Eski qańqalar úshin qamyǵýdyń qajeti joq...

Men taǵy úndemedim.

Onyń batyldyǵy kemip, eńsesi túseıin degen sıaqty. Degenmen, taǵy bir ret tyrysyp kórýge oqtaldy:

— Bilesiń be, keremet bolady. Men de juldyzdarǵa qaraımyn. Men úshin barlyq juldyzdar aınalmaly shyǵyrshyǵy bar qudyq sıaqty kórinedi. Juldyzdardyń bári maǵan sý usynatyn bolady...

Men ún qatpadym.

— Qandaı qyzyq bolady deseńshi! Sende bes júz mıllıondaı syldyrmaq qońyraýlar bolsa, meniń bes júz mıllıon qudyǵym bolady...

Jasyna býlyǵyp, ol da úndemeı qaldy...

— Mine, keldik. Alǵa bir qadam jalǵyz basýyma ruqsat et.

Sóıtti de, ol qumǵa otyra ketti, sebebi ol qorqyp tur edi.

Sálden soń:

— Bilesiń be... meniń gúlim... ol úshin men jaýaptymyn! Al ol ózi sondaı názik! Ózi sondaı aqkóńil. Búkil dúnıeden qorǵaný úshin túkke turmaıtyn tórt tikenegi ǵana bar...

Men onyń qasyna otyra kettim. Tik tura berýge shamam jetpedi.

— Minekı... Bári bitti...

Ol taǵy da azdap kidirińkirep qaldy da, sosyn ornynan turdy. Bir adym alǵa basty. Men ornymda qalshıyp turyp qaldym. Onyń aıaǵynyń qasyna sary naızaǵaı jarq etkendeı boldy. Ol bir mezet qozǵalmaı turyp qaldy. Aıqaılaǵan joq. Bórene tárizdi turǵan ornynda janyna qaraı qısaıyp qulaı berdi. Qum ústinde bolǵandyqtan, sybdyr etken dybys ta shyqpady.  

XXVII

Mine, sodan beri alty jyl ótip ketti... Men bul oqıǵany eshqashan aıtqan emespin. Joldastarym meniń aman-esen qaıtyp oralǵanyma qýandy. Men kóńilsiz edim, olarǵa: «Sharshap-shaldyqqandyqtan bolar...» deı saldym.

Endi qazir jubanysh tapqan sıatqtymyn. Olaı degenim... túgeldeı emes árıne. Degenmen, men onyń planetasyna qaıtyp oralǵanyna kúmánim joq, óıtkeni tań atqanda onyń denesin tappaǵanmyn. Aýyr dene de emes edi ǵoı... Al túnde juldyzdarǵa qulaq túrgendi jaqsy kóremin. Olar bes mıllıon kishkene qońyraýlar tárizdi...

Mine, qyzyq nárse! Kishkentaı hanzada úshin sýretin salyp bergen tumyldyryqqa qaıys belbeý qosyp berýdi umytyp ketippin! Ol ony eshqashan qoshaqanyna kıgize almapty da. Sonda ózimnen ózim bylaı dep suraımyn: «Planetasynda ne bolyp jatyr eken? Múmkin qoshaqan gúldi jep qoıǵan shyǵar...»

Keıde men ózime-ózim: «Joq, árıne, joq! Kishkentaı hanzada túnge qaraı gúlin shyny qalpaqpen jaýyp qoıady. Al qoshaqannan kóz jazbaıtyn bolar...» Solaı deımin de, ózimdi baqytty sezinip ketemin. Al juldyzdar bolsa, aspanda jaılap qana jymyń qaǵady.

Keı kezde men ishteı: «Birde bolmasa birde bosanyp ketse bále bolǵany! Bir kúni keshkisin shyny qalpaqty jabýdy umytyp ketse nemese tún ishinde qoshaqan sybdyrsyz bosanyp ketse...» Ondaı kezde qońyraýlar zar ılep jylaıdy! Jumbaqtyń kókesi osynda jatyr. Álemniń adamzatqa beımálim bir buryshynda, ómiri kórmegen bir qoshaqan raýshan gúldi jegenin nemese jemegenin bilgen, men syqyldy Kishkentaı hanzadany jaqsy kórip qalǵan sizder úshin de máni zor bolar. Sonda búkil dúnıede bári ózgeshe bolyp kóriner edi...

Aspanǵa kóz salyńyzshy. Ózińizden: Qoshaqan gúldi jep qoıdy ma, álde joq pa? — dep surańyzshy. Sonda báriniń basqasha ózgerip shyǵa kelgenine kózińiz jetedi...
 
Munyń qanshama mańyzdy ekenin eshqashan eshbir eresek adam túsine bermeıdi!

Bul men úshin dúnıedegi eń sulý, ári eń kóńilsiz tabıǵat kórinisi. Bul aldyńǵy betterde beınelengen tabıǵat kórinisinen aýmaıdy, biraq men ony taǵy bir ret siziderge kórsetý úshin saldym. Mine, osy jerde Kishkentaı hanzada aldymen paıda bolyp, sosyn joq bolyp ketken. Alda-jalda Afrıkanyń shóline sapar shegip qalsańyz, bul jerdi tanyp alý úshin nazar aýdaryp, jaqsylap qarap alyńyz. Al eger de sáti túsip osy jerden óte qalsańyz, sizden ótinemin, asyqpańyzshy, juldyzdy aspan astynda sál ǵana kidire turyńyz! Eger desol mezette bir balaqaı sizge jaqyndap kelip kúlse, egerde onyń altyndaı sary shashtary bolsa, sizdiń suraǵyńyzǵa jaýap qaıtarmasa, siz, árıne, onyń kim ekenin túsine qoıasyz. Qaıyrymdy bola kórińiz! Meni sonsha renjite bermeı, maǵan onyń tezirek qaıtyp kelgeni jaıly jazyp jiberińizshi...

---