InfoHub Logo

Men 1921 jyly qudam aýyryp, kóńilin surap baryp jatqan kezde Óskemen ýezine qaraǵan Ótemis elinen qystyń ortasynda seksen bes jastaǵy kárıa salt atpen kúndik jerden keldi. Eki ıyǵyna eki kisi mingendeı zor deneli, alyp tulǵaly, aq saqaly omyraýyn jaýyp tur, jalpaq tolyq betine saqal-murty jarasyp tur. Aty — Segizbaı. Kóp ataqty adamdardy kórip, kóp jaqsy sózder estigen, qazaq, qalmaq  batyrlarymen joldas bolyp, talaı ret ań aýlaǵan, sózge tartymdy, salmaqty adam eken. Sol Segizbaı aqsaqalmen úsh kúndeı áńgimelesip, neshe túrli áńgimelerin jazyp alǵan edim.

Segizbaı:

— Men ózim kórgen bir ǵajap ýaqıǵany saǵan aıtyp bereıin, — dep bastady, — elimizden aqtar ketip, qyzyldar ornaǵannan keıin elimiz jaılaýda edi. Biz kóshpeı qystaýda qalǵanbyz. Bizdiń qoradan on alty shaqyrymdaı jerde bir úńgir bar bolatyn. Bir kúni bir ýákil kelip eldiń barlyq adamdaryn álgi úńgirdiń aldyna jınatty. Kóp halyq kelgen eken. Men de habar tıisimen atyma minip ap bardym. Álgi kelgen ýákil bir tasqa shyǵyp alyp, sóz sóıledi:

— Al, halqym, meniń estýim boıynsha, osy jerdiń astynda kóp úıler bar deıdi, oǵan osy úńgirmen kiredi eken. Al osy toptyń ishinde erjúrekti erkek jigit bar ma? Osy úńgirge kirip kórip, tekserip shyǵamyn deýshiler, káne, qoldaryńdy kóterińder.

Bir adam da úndemedi. Sebebi, «onyń ishinde aıý bar, jep qoıady eken adamdy» dep ertede daqpyrty elge jaıylǵan úńgirden kirýge batyldary jetpeı, qorqyp tur. Jastar jaǵynan «men kiremin» dep birde-bir jigit qolyn kótermedi. Oǵan meniń namysym kelip:

— Men kireıin, — dedim.

Ýákil qýanǵannan:

— Óte jaqsy, beri shyǵyńyz, — dep qasyna shaqyryp aldy da, — taǵy kim kiredi? — dedi.

Sol ýaqta alpys bes jastaǵy bir shal:

— Men kireıin, — dedi.

— Jaraısyń, óte jaqsy boldy, — dep ony da shaqyryp, maǵan qosty da, ekeýimizge eki maı sham berdi. Qarýǵa balta, pyshaq aldyq. Bar qarýymyzdyń túri sol ekeýi boldy. Úńgirdiń aýzy týra aıýdyń inindeı. Ýákil bizge:

— Al, aqsaqaldar, ishinde ne kórinse sodan belgi alyp shyǵasyzdar, abaılap baıqap, birińizden-birińiz adasyp qalmaı, ásirese aıýdan saqtanyńyzdar, — dep tapsyryp jatyr.

Haqqa sıynyp aldymen men kirdim, qolymda maı shamym, bir qolymda baltam, eńbektep kele jatyrmyn. Artymda ana kisi bar. On sarjan shamasy júrgen soń aldym tuıyqqa tirelgen sıaqty. Abaılap shammen qarasam, úıdiń qabyrǵasy tárizdi. Abaılap taǵy qarasam, tap kıgiz úı
sıaqty dóńgelek úlken tas eken. Sonyń bir jaǵyn aınalyp ketken jol bar sıaqty. Ony anyqtap taýyp alyp, taǵy ilgeri qaraı eńbektep kete berdik. Taǵy da bes sarjandaı júrgen soń bir úıdiń irgesinen shyqtyq. Álgi úı bes qanat kıgiz úıdeı dóńgelek, qaıraqtaı kók shubar myramyr tastan qalap tóbesin kıgiz úıdiń tóbesindeı etip, ıaǵnı meshittiń kúmbez tóbesindeı órip, tompaqtaý etip jaýypty. İshinde bir tósek bar, onyń ústi bir kisi jatqandaı, bıiktigi belýardan qyzyl myramyr tastan jasalǵan. Ortasy sál oılaý, oń jaǵynda bir esik, sol jaǵynda bir esik, dál ortada bir esik, bólmeleriniń qalyńdyǵy tórt-aq eli. Ol esikten kirseń, dál osyndaı taǵy bir úı, bir tósekten ary qaraı jalǵasyp kete beredi eken. Eger ortadaǵy esikten kirsek adasamyz-aý dep, ylǵı oń jaq shetki esikten kirip otyrdyq. Bólmelerden bólmeniń eshbir aıyrmasy joq. Birinen-birine kirý úshin tyńdap, baıqap, syldyr-tarsylsyz júrip otyrdyq. Barlyq úı men onyń bólmeleri bar bir qalyptan shyqqandaı, esh aıyrmalaryn kórmedik. Ar jaǵyna jeter emespiz. Tipti, bos shyqpaıyn dep belgi úshin qabyrǵasynyń qaıraqtaı kók shubar tasynan bir tas alyp, qonyshyma saldym. Tósektiń qyzyl shubar tasynan bir tas alyp ekinshi qonyshyma salyp, endi qaıtýǵa bettedik. Qaıtadan kirgen birinshi úıimizge kelsek, kirgen úńgirimiz joq. «Qap, baǵana maı shamnyń túbinen kesip alyp, jaǵyp ketpegen ekenbiz» dep ókindik.

— Endi adassaq, jer astynda qalamyz-aý, ózimiz suranyp kelip, — dep edim shalym da qorqýǵa aınaldy. Aıǵaılasaq, eshbir dybys joq. Syrttan dybys kelmedi bizge.

— Al, aqsaqal, biz ekeýimizdiń taǵdyrymyz jer astynda bitetin boldy, — deýim muń eken, aqsaqalym ókirip jylap:

— Shyn aıtasyń ba? — dedi.

— Shyn aıtam, meniń oıynym kelip tur ma, baıqus, — dedim.

— Tym bolmasa bala-shaǵalarymmen qoshtasyp ta kirmegen ekenmin. Meniń súıegimniń qaıda qalǵanyn da bilmeıdi-aý, — dep ókirip, esi shyǵyp jylap júr.

Men:

— Iapyr-aı, alǵashqy birinshi úıimiz osy aq úı emes pe edi, — dep aınala irgeni qarap júrsem, úńgirden úıge kire bergende aldymda kóldeneń bir shybyq jatqan tárizdi edi, sol irgede jatyr. Baıqasam úńgirdiń aýzyn kórsetpeı bir tas ústinen qalqalap tur eken. Úńgirdiń aýzyn taýyp, qýanyp, syrtqa shyqsaq, sáske túste kirgen edik, kún eńkeıip batýǵa jaqyndap qalypty.

Álgi ýákil bizdiń shamymyz bitip qaldy da, olar adasty, olar shyqpaı, men bul jerden ketpeımin dep, bir kıgiz úıdi ákeltip, tiktirtip júr eken. Bizdiń shyqqanymyzdy kórip, óte qýanyp, qarsy alyp, menen ońasha shyǵaryp alyp, surap jatyr. Ne baryn, ne joǵyn túgeldeı aıtyp túsindirdim de, álgi qonyshymdaǵy eki jerden alǵan myramyr tastardy berdim.

Ol: — Bularyń jaqsy boldy, — dep, joǵary tekseretin orynǵa jazyp, eki tasty qosyp salyp jiberdi. Sodan bárimiz de tarap kettik. Keler jyly úsh orys keldi. Álgi ýákil meniń ádirisimdi bergenge uqsaıdy. Bizdiń aýyldyń shetine kelip, kisilerden surapty:

— Segizbaı shaldyń úıi qaıda? — dep. Bir bala bizdiń úıge ertip ákeldi.

— Segizbaı sensiń be? — dep surady.

— Menmin, — dedim.

— Sen úńgirdi bilesiń be? — dedi.

Men: — Bilemin, — dedim.

— Sen bizdi sol úńgirge aparasyń ba? — dedi.

Men: — Aparmaımyn, ol osy jerden on alty shaqyrym.

Úsheýiń bes somnan on bes som berseńder, aparaıyn, — dep edim:

— Oho, srazý beremiz, — dep on bes som aqsha berdi. Sosyn olardy ertip baryp úńgirdi kórsettim.

— Men kirmeımin. Senderge jolyn ǵana kórsetemin. Ózderiń kiresińder, — dep, joldaǵy tastyń bir jaǵyn aınalyp ótetinin, bir úıge bir sham jaǵyp ketý, shetki úımen júrýdiń bárin bilgenimshe túsindirdim.

Bular sáskede kirdi. Ekeýi jer astyna kirip, bireýi attaryn qaraýǵa qaldy. Men «bular áli shyqpaıdy ǵoı» dep aýylǵa baryp qymyz iship, tústenip kelsem, kishi besinde áli shyqpapty.

Atty otqa jiberip, otyrdyq. Kún bata shyqty-aý, appaq qýdaı, ábden sharshaǵan. Jer astynda taza aýa joq, tunshyǵa jazdaısyń, ońaı ma?

\Jigitterge:

— Al, baıandańdar, — dedim.

— Shetki úımen júrip otyryp eki júzdeı úıge bardyq.

Túbine jete almadyq, — dedi.

Bireýi adamnyń ortan jiligin, endi bireýi adamnyń jaýyryn súıegin alyp shyqqan. Ertedegi adamdar iri bolsa kerek, ortan jiliktiń uzyndyǵy alty súıem boldy. Al jaýyrynnyń etegi, qaptal shapannyń óńirindeı.

— Basqa eshteńe de joq, — dedi.

Segizbaı aıtady:

— Munyń ústi taý emes, quba saryjon — alty shaqyrym. Ar jaǵynda bir esigi bar deıdi. Ony ózim kórgenim joq. Sol eki esiktiń arasy myń úı, — dep otyrdy.

---