Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri
Geografıa páni muǵalimi: Baqtybaeva Aıgúl Jańabaıqy
Qazaqstannyń fızıkalyq geografıasy (8 synyp)
Sabaqtyń taqyryby: Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdiligi: Oqýshylardyń Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri týraly bilimin qalyptastyrý.
Damytýshylyǵy: Oqýshylardyń Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri týraly bilimderin, qyzyǵýshylyǵyn, oı – órisin tolyqtyryp damytý.
Tárbıeligi: Qazaqstan klımatyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri, onyń taralý ereksheligi, ári alýan túrliligin oqýshylarǵa oqyp úıretý.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirmeli
Sabaqtyń kórnekiligi: Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, Qazaqstannyń klımat kartasy.
Sabaqtyń ótilý barysy
I. Uıymdastyrý ( 2 mın)
a) Oqýshylarmen amandasý,
b) Oqýshylardy túgendeý,
c) Sabaqqa degen zeıinin aýdarý
II. Úı tapsyrmasyn suraý ( 13 mın)
1. Aýyzsha úı tapsyrmasyn suraý.
2. Qosymsha suraqtar
III. Jańa sabaqty pysyqtaý ( 20 mın)
Jospar:
1. Klımattyń aýyl sharýashylyǵyna tıgizetin áseri
2. shańdy daýyl
3. úsik
4. kóktaıǵaq (kók muz).
Klımattyń aýyl sharýashylyǵyna tıgizetin áseri de erekshe. Bir daqyldarǵa jylý, ekinshilerine ylǵal, úshinshilerine jaryq kóbirek kerek. Respýblıkanyń soltústik jáne ortalyq aýdandaryndaǵy klımat jaǵdaılary egin sharýashylyǵymen aınalysýǵa múmkindik beredi, al ońtústik aýdandarda sýarmaly eginshilik damyǵan.
Biraq klımat jaǵdaılary adamnyń sharýashylyq áreketine barlyq ýaqytta qolaıly emes. Qolaısyz, tipti zıandy atmosferalyq qubylystarǵa qýańshylyq, ańyzaq, úsik, kóktaıǵaq, shańdy daýyldardy jatqyzýǵa bolady.
Qazaqstannyń klımaty jalpy qurǵaqtyǵymen erekshe kózge túsedi. Ásirese ońtústikte jaz óte ystyq bolady. Qumnyń beti +60° +70°S - qa deıin qyzady. Mundaı klımat jaǵdaıy soltústik aýdandarda da jıi bolyp turady. Qurǵaq aýanyń paıda bolýy kúshti qyzǵan jáne tropıktik aýa massasynyń basym bolǵan kezimen baılanysty. Oǵan ylǵaly az, ystyq qurǵaq jel – ańyzaq tán. Ańyzaq jeldi kúnderdiń uzaqtyǵy tabıǵat zonalarynda túrlishe bolady: dala zonasynda jylyna 5 – 10 kún, shóleıt zonasynda – 40, Qyzylqumda – 100 kún. Qazaqstan jerinde sońǵy 20 jyl ishinde qýańshylyq 4 ret boldy. Qýańshylyq pen ańyzaqqa qarsy kúresý úshin qar toqtatý, orman alqaptaryn otyrǵyzý, jer sýarý jáne t. b. arnaıy agrotehnıka lyq sharalar qoldanylady.
Qazaqstanda jyldyń jyly mezgilinde baıqalatyn erekshe atmosferalyq qubylystyń biri – shańdy daýyl. Olar jeldiń jyldamdyǵyna jáne topyraq jamylǵysynyń sıpatyna tyǵyz baılanysty. Shańdy daýyl aýa qurǵaq kezde, borpyldaq topyraqty alapta soǵatyn qatty jel. Olar topyraqtyń ulpalaryn ushyryp, ósimdik tamyrlaryn ashyp tastaıdy, aýyl sharýashylyǵyna kóp zıan keltiredi. Qazaqstannyń dala zonasynda ortasha eseppen jylyna 20 – 38 kún shańdy daýyl bolady. Respýblıkanyń ońtústiginde qumdy shólderde, Balqash kóliniń ońtústigindegi shańdy daýyl 55 – 60 kún bolady. Qazaqstannyń ońtústik - shyǵys, shyǵys taýlarynda shańdy daýyl negizinen baıqalmaıdy, óıtkeni olar tastaqty jáne sazdy aýdandar bolyp esepteledi.
Qaýyrt atmosferalyq qubylysqa úsik te jatady. Úsik kóktemniń aıaq kezinde, kúzdiń basynda, keıde teriskeı jaqta jazdy kúnderi arktıkalyq aýa massasynyń enýine baılanysty bolatyn qubylys. Aýanyń temperatýrasy qysqa merzimde 0oS - tan tómendep, topyraq beti tońazyp ketedi. Ol eginge, jemis aǵashtaryna kóp zıan keltiredi. Qaıtalap egin egýge, jemis aǵashtaryn otyrǵyzýǵa qosymsha qarajat jáne eńbek jumsalady. Úsiktiń qaýipti aýdandary kóbinese Qazaqstannyń soltústik jáne ortalyq bólikteri. Munda kóktemgi úsikke shaldyǵý yqtımaldyǵy (qaraqumyq, júgeri, bıdaı, qıar, almurt t. b. úshin) on jyldyń ishinde 5 jyl, shól zonasynda (maqta, júzim, gúlder jáne basqa jemis tuqymdary úshin) 10 jylda 4 jyl úsik qaýpi bar.
Respýblıkanyń halyq sharýashylyǵyna qolaısyz atmosferalyq qubylystardyń biri – kóktaıǵaq (kók muz). Kóbine aıazdy aýa raıynan keıin sirkireme jaýyn jaýǵanda qalyptasady. Ádette kóktemde jáne kúzde aýa raıy salqyndap, jer beti 0°S - qa deıin sýynyp, móldir jáne kógildir jup - juqa (5 mm) muzben jabylady. Mundaı qubylys mal sharýashylyǵyna, adam balasyna zıany úlken, transportta apattar, baılanys jáne energıa jelilerinde úzilister týǵyzady. Kóktaıǵaq respýblıkanyń ońtústik jáne ortalyq aýdandarynda jıi baıqalady. Soltústik aýdandarda kóktaıǵaq sırek baıqalatyn qubylys. Respýblıkanyń batys jazyqtarynda, ortalyǵynda jáne ońtústik - shyǵysynda kóktaıǵaqtyń qalyńdyǵy 15 mm - ge jetedi. Qarataý jotasy, Qyrǵyz, İle Alataýlarynyń jel jaq betkeılerinde onyń qalyńdyǵy 22 mm - ge deıin barady.
IV. Jańa sabaqty bekitý pysyqtaý ( 6 mınýt).
Deńgeılik tapsyrmalar:
A.
1. Klımattyń adam balasynyń sharýashylyq áreketke qandaı áseri bar?
2. Qazaqstandaǵy qandaı qaýipti, qolaısyz atmosferalyq qubylystardy bilesińder?
3. Qazaqstan aýmaǵynda úsiktiń qalyptasý sebebi jáne onyń zıany?
V.
1. Qazaqstan jerinde sońǵy 20 jylda qansha ret qýańshylyq boldy?
A. 2 ret
B. 3 ret
C. 4 ret
2. Qazaqstannyń dala zonasynda ortasha eseppen jylyna qansha kún shańdy daýyl bolady?
A. 15 - 20 kún
B. 20 - 38 kún
C. 25 - 40 kún
3. Balqash kóliniń ońtústiginde shańdy daýyl qansha kún bolady?
A. 40 - 45 kún
B. 45 - 50kún
C. 55 - 60kún
4. Úsiktiń qaýipti aýdandary Qazaqstannyń qaı bólikteri?
A. Soltústik jáne ortalyq
B. Ortalyq jáne ońtústik
C. Soltústik jáne shyǵys
5. Respýblıkanyń ońtústik jáne ortalyq aýdandarynda jıi bolatyn qubylys?
A. Úsik
B. Kóktaıǵaq
C. Shańdy daýyl
1. c 2. v 3. c 4. a 5. v
S.
Qazaqstandaǵy qolaısyz atmosferalyq qubylystar ---------------------- Olardyń zıany
Qýańshylyq
Ańyzaq
Úsik
Kóktaıǵaq
Shańdy daýyldar
V. Úıge tapsyrma berý ( 2 mınýt)
1. Aýyzsha tapsyrma. §25. Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri
2. Jazbasha tapsyrma klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri týraly konspekt jazý.
VI. Oqýshy bilimin baǵalaý (2 mınýt)
Sabaqqa qatysýy men bergen jaýabyn eskere otyryp baǵa qoıý.
Tolyq nusqasyn júkteý
Qazaqstannyń fızıkalyq geografıasy (8 synyp)
Sabaqtyń taqyryby: Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdiligi: Oqýshylardyń Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri týraly bilimin qalyptastyrý.
Damytýshylyǵy: Oqýshylardyń Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri týraly bilimderin, qyzyǵýshylyǵyn, oı – órisin tolyqtyryp damytý.
Tárbıeligi: Qazaqstan klımatyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri, onyń taralý ereksheligi, ári alýan túrliligin oqýshylarǵa oqyp úıretý.
Sabaqtyń ádisi: Túsindirmeli
Sabaqtyń kórnekiligi: Qazaqstannyń fızıkalyq kartasy, Qazaqstannyń klımat kartasy.
Sabaqtyń ótilý barysy
I. Uıymdastyrý ( 2 mın)
a) Oqýshylarmen amandasý,
b) Oqýshylardy túgendeý,
c) Sabaqqa degen zeıinin aýdarý
II. Úı tapsyrmasyn suraý ( 13 mın)
1. Aýyzsha úı tapsyrmasyn suraý.
2. Qosymsha suraqtar
III. Jańa sabaqty pysyqtaý ( 20 mın)
Jospar:
1. Klımattyń aýyl sharýashylyǵyna tıgizetin áseri
2. shańdy daýyl
3. úsik
4. kóktaıǵaq (kók muz).
Klımattyń aýyl sharýashylyǵyna tıgizetin áseri de erekshe. Bir daqyldarǵa jylý, ekinshilerine ylǵal, úshinshilerine jaryq kóbirek kerek. Respýblıkanyń soltústik jáne ortalyq aýdandaryndaǵy klımat jaǵdaılary egin sharýashylyǵymen aınalysýǵa múmkindik beredi, al ońtústik aýdandarda sýarmaly eginshilik damyǵan.
Biraq klımat jaǵdaılary adamnyń sharýashylyq áreketine barlyq ýaqytta qolaıly emes. Qolaısyz, tipti zıandy atmosferalyq qubylystarǵa qýańshylyq, ańyzaq, úsik, kóktaıǵaq, shańdy daýyldardy jatqyzýǵa bolady.
Qazaqstannyń klımaty jalpy qurǵaqtyǵymen erekshe kózge túsedi. Ásirese ońtústikte jaz óte ystyq bolady. Qumnyń beti +60° +70°S - qa deıin qyzady. Mundaı klımat jaǵdaıy soltústik aýdandarda da jıi bolyp turady. Qurǵaq aýanyń paıda bolýy kúshti qyzǵan jáne tropıktik aýa massasynyń basym bolǵan kezimen baılanysty. Oǵan ylǵaly az, ystyq qurǵaq jel – ańyzaq tán. Ańyzaq jeldi kúnderdiń uzaqtyǵy tabıǵat zonalarynda túrlishe bolady: dala zonasynda jylyna 5 – 10 kún, shóleıt zonasynda – 40, Qyzylqumda – 100 kún. Qazaqstan jerinde sońǵy 20 jyl ishinde qýańshylyq 4 ret boldy. Qýańshylyq pen ańyzaqqa qarsy kúresý úshin qar toqtatý, orman alqaptaryn otyrǵyzý, jer sýarý jáne t. b. arnaıy agrotehnıka lyq sharalar qoldanylady.
Qazaqstanda jyldyń jyly mezgilinde baıqalatyn erekshe atmosferalyq qubylystyń biri – shańdy daýyl. Olar jeldiń jyldamdyǵyna jáne topyraq jamylǵysynyń sıpatyna tyǵyz baılanysty. Shańdy daýyl aýa qurǵaq kezde, borpyldaq topyraqty alapta soǵatyn qatty jel. Olar topyraqtyń ulpalaryn ushyryp, ósimdik tamyrlaryn ashyp tastaıdy, aýyl sharýashylyǵyna kóp zıan keltiredi. Qazaqstannyń dala zonasynda ortasha eseppen jylyna 20 – 38 kún shańdy daýyl bolady. Respýblıkanyń ońtústiginde qumdy shólderde, Balqash kóliniń ońtústigindegi shańdy daýyl 55 – 60 kún bolady. Qazaqstannyń ońtústik - shyǵys, shyǵys taýlarynda shańdy daýyl negizinen baıqalmaıdy, óıtkeni olar tastaqty jáne sazdy aýdandar bolyp esepteledi.
Qaýyrt atmosferalyq qubylysqa úsik te jatady. Úsik kóktemniń aıaq kezinde, kúzdiń basynda, keıde teriskeı jaqta jazdy kúnderi arktıkalyq aýa massasynyń enýine baılanysty bolatyn qubylys. Aýanyń temperatýrasy qysqa merzimde 0oS - tan tómendep, topyraq beti tońazyp ketedi. Ol eginge, jemis aǵashtaryna kóp zıan keltiredi. Qaıtalap egin egýge, jemis aǵashtaryn otyrǵyzýǵa qosymsha qarajat jáne eńbek jumsalady. Úsiktiń qaýipti aýdandary kóbinese Qazaqstannyń soltústik jáne ortalyq bólikteri. Munda kóktemgi úsikke shaldyǵý yqtımaldyǵy (qaraqumyq, júgeri, bıdaı, qıar, almurt t. b. úshin) on jyldyń ishinde 5 jyl, shól zonasynda (maqta, júzim, gúlder jáne basqa jemis tuqymdary úshin) 10 jylda 4 jyl úsik qaýpi bar.
Respýblıkanyń halyq sharýashylyǵyna qolaısyz atmosferalyq qubylystardyń biri – kóktaıǵaq (kók muz). Kóbine aıazdy aýa raıynan keıin sirkireme jaýyn jaýǵanda qalyptasady. Ádette kóktemde jáne kúzde aýa raıy salqyndap, jer beti 0°S - qa deıin sýynyp, móldir jáne kógildir jup - juqa (5 mm) muzben jabylady. Mundaı qubylys mal sharýashylyǵyna, adam balasyna zıany úlken, transportta apattar, baılanys jáne energıa jelilerinde úzilister týǵyzady. Kóktaıǵaq respýblıkanyń ońtústik jáne ortalyq aýdandarynda jıi baıqalady. Soltústik aýdandarda kóktaıǵaq sırek baıqalatyn qubylys. Respýblıkanyń batys jazyqtarynda, ortalyǵynda jáne ońtústik - shyǵysynda kóktaıǵaqtyń qalyńdyǵy 15 mm - ge jetedi. Qarataý jotasy, Qyrǵyz, İle Alataýlarynyń jel jaq betkeılerinde onyń qalyńdyǵy 22 mm - ge deıin barady.
IV. Jańa sabaqty bekitý pysyqtaý ( 6 mınýt).
Deńgeılik tapsyrmalar:
A.
1. Klımattyń adam balasynyń sharýashylyq áreketke qandaı áseri bar?
2. Qazaqstandaǵy qandaı qaýipti, qolaısyz atmosferalyq qubylystardy bilesińder?
3. Qazaqstan aýmaǵynda úsiktiń qalyptasý sebebi jáne onyń zıany?
V.
1. Qazaqstan jerinde sońǵy 20 jylda qansha ret qýańshylyq boldy?
A. 2 ret
B. 3 ret
C. 4 ret
2. Qazaqstannyń dala zonasynda ortasha eseppen jylyna qansha kún shańdy daýyl bolady?
A. 15 - 20 kún
B. 20 - 38 kún
C. 25 - 40 kún
3. Balqash kóliniń ońtústiginde shańdy daýyl qansha kún bolady?
A. 40 - 45 kún
B. 45 - 50kún
C. 55 - 60kún
4. Úsiktiń qaýipti aýdandary Qazaqstannyń qaı bólikteri?
A. Soltústik jáne ortalyq
B. Ortalyq jáne ońtústik
C. Soltústik jáne shyǵys
5. Respýblıkanyń ońtústik jáne ortalyq aýdandarynda jıi bolatyn qubylys?
A. Úsik
B. Kóktaıǵaq
C. Shańdy daýyl
1. c 2. v 3. c 4. a 5. v
S.
Qazaqstandaǵy qolaısyz atmosferalyq qubylystar ---------------------- Olardyń zıany
Qýańshylyq
Ańyzaq
Úsik
Kóktaıǵaq
Shańdy daýyldar
V. Úıge tapsyrma berý ( 2 mınýt)
1. Aýyzsha tapsyrma. §25. Klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri
2. Jazbasha tapsyrma klımattyń adam ómiri men onyń sharýashylyq áreketine tıgizetin áseri týraly konspekt jazý.
VI. Oqýshy bilimin baǵalaý (2 mınýt)
Sabaqqa qatysýy men bergen jaýabyn eskere otyryp baǵa qoıý.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
