InfoHub Logo

Áleýmettik - pedagogıka fakúlteti
Defektologıa kafedrasy
Kýrstyq jumys

Pán: Arnaıy psıhologıa
Taqyryby: Kórý múmkindigi shektelgen balalardyń zeıin erekshelikteri
Mazmuny
Kirispe
1 Kórý buzylysy bar balalardyń zeıin erekshelikterine sıpattama
1. 1 Zeıin týraly jalpy túsinik
1. 2 Kórýi buzylǵan balalardyń zeıininiń qalyptasýy men damýy
2 Kórý buzylysy bar balalardyń zeıinin zertteý
2. 1 Kórý buzylysy bar balalardyń zeıinin zertteý ádistemelerine sholý
2. 2 Kórý buzylysy bar balalardyń zeıinin damytý, aldyn alý ádisteri
Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi
Qosymsha

1. Kórý buzylysy bar balalarǵa zeıin erekshelikterine sıpattama
1. 1 Zeıin týraly jalpy túsinik
Zeıin – arnaıy bir ýaqytta, qandaı da bir obektige balanyń is - áreketiniń shoǵyrlaný prosesi. Egerde zeıin syrtqy ortadaǵy obektige shoǵyrlansa, onda ony syrtqy zeıin dep ataıdy, al egerde sýbektıvti álemdegi obektilerge beınelep, talqylap shoǵyrlansa, onda ony ishki zeıin dep ataıdy.
Zeıinde ózindik mazmun bolmaǵanymen tanym prosesterimen tyǵyz baılanysty (qabyldaý, este saqtaý, oılaý). Biraq ol psıhıkalyq prosesterge emes onyń serpindi qurylymyna qatysty. Jeke tulǵa zeıin qoıǵan ýaqytta onyń sana sezimi tańdaýly túrde obektige baǵyttalaǵan jáne maqsatty túrde shoǵyrlanady. Zeıin - neırofızıologıalyq mehanızimderden taralǵan kúrdeli psıhofızıologıalyq proses.
Kognıtıvti prosesterdi zertteýde negizgi teorıalyq másele retinde zeıinniń mehanızimi men zańdylyǵyn zertteý bolyp tabylady.
Tájirıbe júzinde zertteýlerdiń anyqtaýy boıynsha zeıinniń damýy tanym prosesteriniń, erik jigerdiń jáne emosıonaldy psıhıkalyq aımaqtardyń qalyptasýymen tyǵyz baılanysty. Kishi mektep jasyndaǵy balalardyń zeıininiń qalyptasý deńgeıi tanymdyq is - árekettiniń damýyna jáne bilim alýdyń tıimdiliginiń damýyna áserin tıgizedi jáne balalardyń tek qarapaıym ádis arqyly oqytýdy ǵana emes sonymen qatar jańa aqparattyq tehnologıalardy jaqsy qabyldaı alady.
Erte ontogenez damýynda týma nemese júre paıda bolǵan kórýdiń estýdiń tómen dárejede bolýy zeıinniń jetispeýshiligine alyp keledi.
Qazirgi tańdaǵy ǵylymda zeıinniń buzylýy men túzetý máseleleriniń birneshe aspektileri bar. Olar psıholgıa, psıhofızıologıa, neırofarmakalogıa, neırofızıolgıa.
Zeıin jáne onyń túrleri. Zeıinniń túrleri - zeıin aldy, yryqsyz, yryqty jáne zeıindi yryqty túrde shoǵyrlandyrý.
Zeıin aldy - taldaýysh júıesindegi sensorly aqparatty neırodetektorlar arqyly óńdeýde sanadan tys avtomatty túrdegi proses. Ol yryqsyz zeıinniń aldyn alyp kórý arqyly beınelerdiń qalyptasýlaryna negiz bolady.
Yryqsyz zeıin - genetıkalyq negiz, basqasha aıtqanda jeke tulǵaǵa syrtqy obekttermen jaǵdaılardy ádeıi uǵyndyrý sıaqty, sanaly túrdegi maqsatqa nemese sýbektiniń ynta - yqylasana qatysy joq, ol fızıologıalyq deńgeıdegi baǵytty refleks sıaqty baıqalady. Yryqsyz zeıinniń kórinýine tómendegi jaǵdaılar sebep bolady:
Syrtqy titirkendirgishter (kózdi ashtyrmaıtyn jaryq, qanyq boıaýlar, túster jáne t. b.) jáne syrtqy áserlerdiń keńistiktegi parametirleri.
- Jeke tulǵa úshin ózekti qajetsinýlerden paıda bolǵan mańyzdy
belgilerdiń boıaýy.
- Tulǵanyń baǵytyna qaraı tanymdyq is - áreketi, qyzyǵýshylyǵy,
emosıasy.
Yryqsyz zeıin syrtqy ortanyń ózgerýine baılanysty jyldam baǵyt – baǵdar alýyna jeke tulǵa ómiri úshin óte qajetti.
Yryqty zeıin - adamnyń áreketti sanaly túrde maqsatqa baǵyttalǵan belgili erik kúshin jumsaý arqyly oryndalýy, yryqty zeıin arqyly damıdy qoıylǵan maqsatqa sanaly túrde shoǵyrlandyrý, yryqty zeıin arqyly ótken men bolashaqqa buryp retteýge bolatyn psıhıkalyq proses. Ol uzaq ýaqyt este saqtaǵan beınelerdi qaıta jandandyrýǵa qabiletti.
Yryqty zeıin - balaǵa ár túrli tanymdyq is - árekette bilim berýde óte mańyzdy rol atqarady. Yryqsyz zeıin - bala aldynda arnaıy bir maqsat qoıǵanda ol verbaldy emes túrdegi bolsyn meıli sóıleý kómegin qajet etetin tapsyrmalar qoıǵanda bolsyn paıda bolatyn proses. Tapsyrma mindetti túrde túsinikti ár balaǵa unamdy bolýy shart. Mine osyndaı jaǵdaıda tańdaýly, turaqty, qandaıda bir obektterge, jaǵdaılarǵa zeıini belsendi, baladan keıbir erik jigerdi qajet etetin yryqty zeıin qalyptasady.
Keıingi yryqty zeıin - tańdaýly belsendiligi, tulǵanyń qyzyǵýshylyǵyna, mańyzdylyǵyna, is - árekettiń maqsattylyǵyna baılanysty yryqty túrde zeıinin shoǵyrlandyrý arqyly is - áreketinde qoldaný.
Keıingi yryqty zeıin - erik jigerdi qajet etetin tek jalyǵý men sharshaýmen ǵana shekteledi. Modáldy erekshe túısiný, kórý, estý arqyly zeıinniń túri. Kórý júıesindegi prosesterde zeıinniń tańdamalylyǵy 60 ms dan keıin qosylady ol estý men samotosensorly júıede 20 - 30 ms dan keıin. Zeıinniń joǵarǵy túri yryqty jáne postproızvoldy túri is - áreketke qalyptasady. Balalardy belsendi áreketke aralastyrýda yryqsyz zeıin men onyń negizinde qurylǵan yryqty jáne postproızvoldy zeıinniń damýyn jetildiredi. Zeıinniń túrliligi onyń ár túrli qyzmet atqarýynda olardy ár túrli ontogenezde qalyptasqan neırofızıologıalyq mehanızimderdi jetildiredi.[4]
Zeıinniń qasıetteri: tańdamalylyǵy, kólemi, taralýy, shoǵyrlanýy, turaqtylyǵy, aýystyrylýy.
Zeıinniń tańdamalylyǵy - syrtqy ortadaǵy jaǵdaılarǵa jáne arnaıy bir obektterge sana - sezimin turaqtandyrý, bul degenimiz sensorly, matorly ıntellektýaldy belsendilik deńgeıiniń joǵarlaýyn bildiredi. Zeıinniń tańdamalylyǵynyń aýqymy tar nemese keń bolýy múmkin.
Zeıinniń kólemi - bir ýaqytta qabyldap otyrǵan obektilirdiń sany (beınelengen zat, geometrıalyq fıgýralar, gúlder, áripter, sózder, t. b.) obektke baılanysty jáne málimetterdiń uıymdasqanyna baılanysty; qabyldaý kólemi men qysqa merzimdi este saqtaýǵa jaqyn. Kishi mektep jasyndaǵy balalardyń zeıininiń kólemi shekteýli olar eseıe kele obektilerdi toptastyrýǵa úırengende zeıinniń kólemide ulǵaıa bastaıdy.
Zeıinniń taralýy - bir ýaqytta jyldam zeıindi aýystyrýdy talap etpeıtin birneshe tapsyrmalardy oryndaı alý qabileti. Mundaı zeıinniń sapasy arnaıy jattyǵýlar arqyly damıdy.
Zeıinniń shoǵyrlanýy - bir ýaqyt syrtqy áserden táýelsiz óz zeıinińdi qandaı da bir obektke nemese jaǵdaıǵa shoǵyrlandyrý.
Obektke nemese jaǵdaıǵa óz zeıinińdi shoǵyrlandyrý deńgeıi joǵary nemese tómen bolýy múmkin.
Zeıinniń turaqtylyǵy - bir obektige nemese jaǵdaıǵa zeıindi úzbeı uzaq shoǵyrlandyrý. Zeıindi bir jerge turaqtatyp jınaqtaı alý arqasynda adam istep otyrǵan isin tereńinen túsinip, onyń ár túrli baılanystaryn anyqtaıdy. Zeıindi turaqtata alý úshin sanaly áreketke ózińe kúsh jumsaı alýdyń basty bir belgisi bolyp tabylady. Zeıinniń turaqtylyǵy arnaıy bir obektke qyzyǵýshylyǵyna baılanysty:
- bir operasıadan ekinshisine aýysýyna ýaqyttyń qajettiligi;
- bir operasıanyń oryndalý jemisi onyń oryndalý ýaqyty nemese kólemi;
- arnaıy bir operasıanyń oryndalýyndaǵy dáldik;
- arnaıy bir jattyǵýlar arqyly bala boıyndaǵy zeıinin jyldam aýysý qabiletin damytýǵa bolady.
Joǵaryda aıtylǵan minezdemelerdiń bári bir zeıinniń qyzmeti. Zeıinge berilgen minezdemelerdiń joǵarǵy qalyptasqan deńgeıi oqytý - tárbıelik proseste óte mańyzdy oryn alady. Ásirese bala boıynda kórý arqyly zeıin, tańdamalylyq zeıini, shoǵyrlandyrý, taralýy men kólemi qajetti deńgeıde damysa balanyń kompúterge oqytý óte jemisti bolar edi. Kórýi buzylǵan balalar úshin keńistikti baǵdarlaı alýyn damytý úshin aýysýy men taralýyna arnalǵan zeıin túri óte mańyzdy.[5]
Kognıtıvti prosester júıesindegi zeıin.
Zeıin qabyldap otyrǵan obektterge, qozǵalystarǵa, oıǵa shoǵyrlanýy múmkin. Osyǵan qarap otyryp ár túrli zeıinniń túrleri - sensorly perseptıvti, matorly, aqyl - oı bolyp bólinedi.
Zeıin jáne qabyldaý.
Zeıinniń psıhıkalyq qyzmetiniń baǵyty men shoǵyrlanýy syrtqy ortany qabyldaý tıimdiligine baılanysty. Kórý arqyly zeıin qabyldaý apersepsıasymen baılanysty. Kishi mektep jasyndaǵy balalarda zeıinniń mazmunyn damytý óte mańyzdy. Kishi mektep jasyndaǵy balanyń baǵdarly zertteý áreketiniń oryndalýy úshin jáne osy kezeńdegi qabyldaýdaǵy perseptıvti qyzmettiń damýy úshin úlken rol atqarady. Kórý arqyly zeıinniń qalyptasýy balanyń qabyldaýdyń belsendi túrleri men qorshaǵan ortadaǵy ózine mańyzdy qasıetterdi tańdamalylyq qabiletin damytady. Zeıinniń qalyptasý deńgeıine, kórý arqyly qabyldaýdyń dáldigimen tolyqtyǵy tyǵyz baılanysty. Zeıin álsiregen jaǵdaıda sensorly perseptıvti prosestiń buzylýy baıqalady budan biz kórý beıneleriniń qalyptasýynda birshama ózgerister baıqalady.
Zeıin jáne este saqtaý.
Zertteý tájirıbelerinde zeıindi shoǵyrlandyrǵan jaǵdaıda este saqtaý qabilettiń joǵarlaǵany baıqalady. Zeıinniń jaǵdaıy nátıjeli este saqtaýǵa óte mańyzdy áseri bar. Zeıin arqyly este saqtaýdyń nátıjeliligin zerttedi. Zerttelýshige sózder men ár túrli tústermen salynǵan sýretter usyndy. Ereje boıynsha barlyǵyn este saqtaý qajet boldy. Este saqtaýǵa arnalǵan ereje boıynsha zerttelýshi tek zeıin qoıǵan sýretterdi esine túsire alady. Este saqtaý úshin sýretterdiń túsi, túri nemese sóz eshqandaı áser bergen joq.
Zeıin jáne oılaý.
İshki taldaý úshin oılaý qyzmeti uzaq merzimdi este saqtaýmen baılanysty. Oılaý mentaldy zeıin prosesimen tyǵyz baılanysty, aqyl - oı áreketiniń baǵdarlamasyn oryndaýyn ishki baqylaý qyzmeti arqyly qadaǵalap otyrady.
Zeıinniń psıhologıalyq teorıasy.
Kognıtıvti psıhologıada zeıinniń ár túrli teorıasy bar. Zeıinniń qurylymdyq fýnksıalar teorıasyna nazar aýdaratyn bolsaq, zeıin aqparatty óńdeıtin tazartqysh tárizdes ol sensorly júıege aqparattar aǵymy shekteý arqyly qorǵaıdy. Teorıaǵa sáıkes semantıkalyq aqparattardy óńdeý yryqty zeıin arqyly júredi.
Kesh óńdeý teorıasynda mańyzdy semantıkalyq aqparatty óńdeý avtomatty túrde oryndalady. Motıvasıanyń tómen bolýynan zeıinniń az kólemimen ǵana jumys istelinedi. Ár túrli qyzmet salasy ár túrli zeıin kólemin qajetsinedi.
Qazirgi kezeńdegi teorıada sensorly nyshandardy ıntegrasıalaýda jáne belgilýde zeıinniń tańdamalylyǵy jaıly teorıa eń jaǵymdy. Bul teorıa neırofızıologıalyq modelge súıenedi. Osy nyshandarǵa súıene otyryp beıneli kórý qurylymy qalyptasady.
N. N. Lange, tabıǵı zeıindi túsiný arqyly eń tanymal degen oılardy taldaı kele zeıin tujyrymdamasymen teorıasyn qosyp birneshe toptarǵa bóldi:
1 zeıin qozǵalýshy beıimdelýdiń nátıjesi retinde. Munda adamdar yryqty túrde óz zeıinin bir zattan ekinshisine aýystyra alsa onda zeıin bulshyqetterdiń qozǵalysynsyz iske asyrý múmkin emes.
2 zeıin sana sezimniń kóleminiń shekteýli bolýynyń nátıjesi retinde. Sana sezimniń kólemi degen maǵynany tarqatpas buryn I. Gerbert jáne Ý. Gamıltannyń oıynsha qarqyndysy az boljamdy yǵystyryp tastaı alady.
3 zeıin emosıa nátıjesi retinde. Bul teorıa anglıadaǵy psıhologtar asosıasıa músheleri arasynda kóptegen jaqtastaryn tapty. Munda jaǵdaıdyń emosıonaldiligi zeıinge áser etedi degennanymǵa negizdelgen bolatyn. Mysaly Dj. Mılányń myna oıy kópshilikke málim ol «Jaǵymdy áserdiń bolýy ol oǵan degen asa zeıin qoıý ıdeıasymen týra» degen.
4 zeıin apersepsıanyń nátıjesi. Indıvıdtiń ómirlik tájirıbesiniń nátıjesi.
5 zeıin jannyń erekshe belsendi qabileti tárizdes.
6 zeıin júıke titirkenýleriniń qozǵyshy retinde osy boljamǵa súıensek zeıin ortalyq júıke júıesin qozdyrýlardyń ulǵaıýymen baılanysty.
7 júıkeniń álsirsý teorıasy. Zeıinniń negizgi faktilerin túsindirý arqyly fızıologıanyń júıke prosesi kelesi fızıologıalyq prosesti toqtatyp turady nemese basyp tastaıdy, osy arqyly sana sezimniń shoǵyrlandyrýy paıda bolady.
Zeıin teorıasynyń ishindegi keńinen tańymal T. Rıbo teorıasy onda emosıa men ony týdyratyn faktilermen tyǵyz baılanysty. Ásirese emosıa men yryqty zeıinmen baılanysty ekenin aıtty. Rıbonyń oıynsha zeıinniń shoǵyrlanýy emosıalyq jaǵdaılarmen tyǵyz baılanysty degen.
Rıbonyń oıynsha zeıin aǵzanyń fızıologıalyq jáne fızıkalyq jaǵdaıynyń ózgerýimen baılanysyp otyrady. Bul fızıologıa tilimen aıtqanda zeıin ózindik jaǵdaılary demalý, qozǵalý jáne yryqty nemese yryqsyz reaksıalarǵa qatysty.
T. Rıbonyń teorıasynan basqa ózgede ataǵy jaǵynan kele túspeıtin teorıalary bar. Mysaly D. N. Ýznadzeniń oıynsha zeıin maqsat qoıǵyshtyqpen tyǵyz baılanysty dep eseptegen onyń oıynsha ishki ornatýlar zeıinniń jaǵdaıy dep oılaǵan.
Zeıin jaıly óte qyzyqty tujyrymdamany P. Ia. Galperın de usynǵan. Onyń tujyrymdamasy tómendegideı:
- zeıin baǵdarly - zertteý áreketiniń jáne psıhologıalyq áreketten quralǵan sátterdiń biri.
Kórý múmkindigi shektelgen balalardyń zeıin erekshelikteri júkteý