Kózdiń qyzmeti men gıgıenasy
Bıologıa 8 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Sezim músheleri jáne olardyń mańyzy. Kózdiń qyzmeti men qurylysy. (prezentasıasymen)
Sabaqtyń maqsaty
1. Tanymdyq: Kóz qyzmeti, onyń buzylýy, kóz gıgıenasy týraly oqýshylarǵa túsinik berý.
2. Damytý: Oqýshylardyń oı - órisin suraq - jaýap arqyly damytý.
3. Tárbıelik: Oqýshylardy kózdi saqtaı bilýge jáne kóz gıgıenasyn bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas.
Sabaqtyń ádisi: sóz - kórnekilik, suraq - jaýap, áńgimeleý, túsindirý.
Kórnekilikter: sýret, oqýlyq, úlestirmeli kartochkalar, ınterbelsendi taqta.
Sabaqtyń barysy:
İ. Bólim. Uıymdastyrý kezeńi: amandasý, kezekshi raporty.
İİ. Bólim. Úı tapsyrmasyn suraý:
1. Vegatatıvti júıke júıesiniń sımpatıkalyq bóliminiń alǵashqy neırondarynyń deneleri qaıda ornalasqan?
2. Olar júıke túıinderin qaıda túzedi?
3. Julynnyń qandaı bólimderinde parasımpatıkalyq bólimniń alǵashqy neırondarynyń deneleri ornalasqan?
4. Olar júıke túıinderin qaıda túzedi?
İİİ. Bólim. Jańa sabaq: «Qos janar»
Qara kóziń, qara shashy tógilgen,
Qabaǵynan ne oqısyń túnergen.
Qara kózi muń men jastan tolyqsyp,
Janary onyń qýansa da kúlmegen.
Eshkim ony jamandyqqa qımaǵan,
Aıalaǵan, sılaǵan.
Jetim ósken bir bala ǵoı dep ony,
Urysýǵa, aıyptaýǵa qımaǵan.
Biraq, biraq ómir degen qatal - aq,
Qaıǵy keldi kenet oǵan antalap.
Móldir kózi zaǵıp boldy kenetten,
Keregi joq endi eshqandaı zań, talap.
Dárigerler ara túse almady,
Kelip jetken ajal ony jalmady.
«Jetimdiktiń zardaby ǵoı»,- degen sóz,
Kúrsinip, bar aýylǵa sharlady.
Ýa, jas dostar, syılaı bilgin ózińdi,
Bolar iske bolattaı bol tózimdi.
Qos janaryń – tirshiligiń ómiriń,
Qorǵaı bilgin sondyqtan da kózińdi!
IV. Elektrondy oqýlyqtan tyńdatý.
Analızator – reseptorly múshe, júıke joldarymen úlken mı syńarlary qyrtysyn qosa mı ortalyqtarynan turady.
I. P. Pavlov anyqtaǵandaı kez kelgen negizgi úsh reseptorlar (qabyldaýshy býyn), júıke joldary(ótkizgish býyn) jáne mı ortalyǵy (ortalyq óńdeıtin býyn) býynnan turady.
Analızatorlar jumysyna baılanysty paıda bolatyn sezim qabyldanatyn titirgendirgish áreketiniń sıpaty, belgisi boıynsha bólinedi:
A) araqashyqtyqqa (kórý, estý, ıis sezý)
á) janasqanda (teri jáne dám sezý sezimtaldyǵy)
b) hımıalyq (ıis sezý, dám sezý)
v) mehanıkalyq (estý, sıpap sezý)
g) jaryq (kórý)
Kózdiń qurylysy:
Kóz qosymsha múshelerdi: qas, qabaq, kirpik, kóz jasy bezderi, jas ózekshesi, kózdi qımyldatatyn bulshyq etter, kóz sharasyn qorǵaıdy.
Kóz qyzmetiniń buzylýy jáne gıgıenasy. Jaryq kózdiń reseptorlaryna jetkenge deıin birneshe ózgeriske ushyrap, kózdiń ony buryp - qısaıtatyn ortasynan ótedi. Torly qabyqqa zat beınesi naqtyly kóringenimen, tóńkerilip túsedi. Alaıda úlken mı syńarlarynyń qyrtysynda paıda bolǵan aqparattyq ózgeristerge qaramastan, biz barlyq zatty durys qalpynda sezemiz. Kózdiń mundaı sezimi basqa analızatorlardan qabyldanǵan sezimdermen tolyqtyrylyp otyrady.
Kóz burshaǵy óziniń jaryqty shaǵylystyrý qasıetin kóretin zattyń qashyqtyǵyna baılanysty ózgerip otyrady. Eger zatty jaqynnan qarasaq, onda kózdiń kórgishtigi artady, al zatty jaqynnan qarasaq, kóz nashar kóretin bolady.
Kózdiń jiktiligi (kórgishtigi) dep eki zattyń jaqyn araqashyqtyǵyn ajyrata alýdy aıtady.
Adamda nárseniń túsin aıyra almaıtyn aýrý paıda bolady. Bul aýrýdy 1794 jyly aǵylshyn hımıgi jáne fızıgi Djon Dalton zerttegen, sondyqtan aýrý ǵalymnyń qurmetine daltonızm dep atalady. Negizinen, bul aýrý adamda sırek kezdesedi jáne tuqym qýalaıdy.
Kóz gıgıenasy. Kózdi ár túrli mehanıkalyq zattardyń áserinen saqtaý qajet. Kitapty jaryq jaqsy túsetin bólmede oqý kerek. Oqyǵan kezde kitap kózden 33 - 35 sm qashyqtyqta bolyp, jaryq sol jaqtan túsýi qajet. Kitapqa tym úńilip, jaqyn otyryp oqýdyń áserinen jaqynnan kórgishtik paıda bolady. Sebebi, biraz ýaqyt boıy kóz burshaǵy dóńestenip turady da, onyń qyzmeti ózgeriske túsedi. Tym jarqyraǵan jaryq kózge zıan keltiredi. Reseptorlardyń sezimtaldyq qasıetin shamadan tys titirkendirgish reseptor kletkalarynyń qyzmeti buzylady. Júrip kele jatqan kóliktiń ishinde otyryp gazet, kitap, t. b. oqýǵa bolmaıdy.
Kózdiń jumysy temeki tartýdan, alkogól áserinen buzylady.
Kóz zaqymdanǵanda kórsetiletin alǵashqy járdem. Eger kózge qoqym tússe, onda qol oramalmen nemese maqtamen súrtedi. Al kóz aýyr jaraqattansa, onda kózdi taza tańǵyshpen baılap, zardap shegýshini aýrýhanaǵa tez arada jetkizgen jón. Al kózge untaq, qyshqyl, silti jáne ýly zattar tússe, onda dereý dárigerge qaralý qajet.
V. Paıdaly keńester:
Kóz júıesine paıdaly taǵamdardyń quramynda alma, qyzanaq, burysh, balyq maıy, sábiz, asqabaq syndy jemister bar. Osy atalǵan jemister quramynda “A” vıtamıni bar. Táýliktik mólsheri: 1 mg. Tamaq daıyndaǵan kezde qatty qaınatýǵa, qatty qýyrýǵa bolmaıdy. Uzaq ýaqyt pisirgende quramyndaǵy vıtamınder joıylady.
Jemisterden qýat alyp, júzimiz jadyraı bersin!
VI. Sabaqty qorytyndylap, bekitý: «Lezdemelik suraqtar»
1. Kóz burshaqtyń óz qısyqtyǵyn ulǵaıtýy. (Akkomodasıa)
2. Kózdiń nashar kórýi qaı vıtamınge baılanysty? (A)
3. Daltonızm dep kózdiń qandaı aýrýy? (tústi ajyratpaý)
4. Shylym men alkogóldiń kózge áseri (buzady)
5. Eki zattyń jaqyn araqashyqtyǵyn ajyrata alýyn ne dep aıtady? (kórgishtigi)
VII. №3 Zerthanalyq jumys «Kózdiń jitiligin anyqtaý»
Maqsaty:
1. Kórý jitiligin anyqtaý.
2. Kórý qyzmetiniń gıgıenasyn saqtaý.
«Júrekterden – júrekterge» oqýshylardyń bir - birine densaýlyq týraly jyly lebizderin bildirýi.
IH. Baǵalaý
H. Úıge tapsyrma
Sabaqtyń taqyryby: Sezim músheleri jáne olardyń mańyzy. Kózdiń qyzmeti men qurylysy. (prezentasıasymen)
Sabaqtyń maqsaty
1. Tanymdyq: Kóz qyzmeti, onyń buzylýy, kóz gıgıenasy týraly oqýshylarǵa túsinik berý.
2. Damytý: Oqýshylardyń oı - órisin suraq - jaýap arqyly damytý.
3. Tárbıelik: Oqýshylardy kózdi saqtaı bilýge jáne kóz gıgıenasyn bilýge tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas.
Sabaqtyń ádisi: sóz - kórnekilik, suraq - jaýap, áńgimeleý, túsindirý.
Kórnekilikter: sýret, oqýlyq, úlestirmeli kartochkalar, ınterbelsendi taqta.
Sabaqtyń barysy:
İ. Bólim. Uıymdastyrý kezeńi: amandasý, kezekshi raporty.
İİ. Bólim. Úı tapsyrmasyn suraý:
1. Vegatatıvti júıke júıesiniń sımpatıkalyq bóliminiń alǵashqy neırondarynyń deneleri qaıda ornalasqan?
2. Olar júıke túıinderin qaıda túzedi?
3. Julynnyń qandaı bólimderinde parasımpatıkalyq bólimniń alǵashqy neırondarynyń deneleri ornalasqan?
4. Olar júıke túıinderin qaıda túzedi?
İİİ. Bólim. Jańa sabaq: «Qos janar»
Qara kóziń, qara shashy tógilgen,
Qabaǵynan ne oqısyń túnergen.
Qara kózi muń men jastan tolyqsyp,
Janary onyń qýansa da kúlmegen.
Eshkim ony jamandyqqa qımaǵan,
Aıalaǵan, sılaǵan.
Jetim ósken bir bala ǵoı dep ony,
Urysýǵa, aıyptaýǵa qımaǵan.
Biraq, biraq ómir degen qatal - aq,
Qaıǵy keldi kenet oǵan antalap.
Móldir kózi zaǵıp boldy kenetten,
Keregi joq endi eshqandaı zań, talap.
Dárigerler ara túse almady,
Kelip jetken ajal ony jalmady.
«Jetimdiktiń zardaby ǵoı»,- degen sóz,
Kúrsinip, bar aýylǵa sharlady.
Ýa, jas dostar, syılaı bilgin ózińdi,
Bolar iske bolattaı bol tózimdi.
Qos janaryń – tirshiligiń ómiriń,
Qorǵaı bilgin sondyqtan da kózińdi!
IV. Elektrondy oqýlyqtan tyńdatý.
Analızator – reseptorly múshe, júıke joldarymen úlken mı syńarlary qyrtysyn qosa mı ortalyqtarynan turady.
I. P. Pavlov anyqtaǵandaı kez kelgen negizgi úsh reseptorlar (qabyldaýshy býyn), júıke joldary(ótkizgish býyn) jáne mı ortalyǵy (ortalyq óńdeıtin býyn) býynnan turady.
Analızatorlar jumysyna baılanysty paıda bolatyn sezim qabyldanatyn titirgendirgish áreketiniń sıpaty, belgisi boıynsha bólinedi:
A) araqashyqtyqqa (kórý, estý, ıis sezý)
á) janasqanda (teri jáne dám sezý sezimtaldyǵy)
b) hımıalyq (ıis sezý, dám sezý)
v) mehanıkalyq (estý, sıpap sezý)
g) jaryq (kórý)
Kózdiń qurylysy:
Kóz qosymsha múshelerdi: qas, qabaq, kirpik, kóz jasy bezderi, jas ózekshesi, kózdi qımyldatatyn bulshyq etter, kóz sharasyn qorǵaıdy.
Kóz qyzmetiniń buzylýy jáne gıgıenasy. Jaryq kózdiń reseptorlaryna jetkenge deıin birneshe ózgeriske ushyrap, kózdiń ony buryp - qısaıtatyn ortasynan ótedi. Torly qabyqqa zat beınesi naqtyly kóringenimen, tóńkerilip túsedi. Alaıda úlken mı syńarlarynyń qyrtysynda paıda bolǵan aqparattyq ózgeristerge qaramastan, biz barlyq zatty durys qalpynda sezemiz. Kózdiń mundaı sezimi basqa analızatorlardan qabyldanǵan sezimdermen tolyqtyrylyp otyrady.
Kóz burshaǵy óziniń jaryqty shaǵylystyrý qasıetin kóretin zattyń qashyqtyǵyna baılanysty ózgerip otyrady. Eger zatty jaqynnan qarasaq, onda kózdiń kórgishtigi artady, al zatty jaqynnan qarasaq, kóz nashar kóretin bolady.
Kózdiń jiktiligi (kórgishtigi) dep eki zattyń jaqyn araqashyqtyǵyn ajyrata alýdy aıtady.
Adamda nárseniń túsin aıyra almaıtyn aýrý paıda bolady. Bul aýrýdy 1794 jyly aǵylshyn hımıgi jáne fızıgi Djon Dalton zerttegen, sondyqtan aýrý ǵalymnyń qurmetine daltonızm dep atalady. Negizinen, bul aýrý adamda sırek kezdesedi jáne tuqym qýalaıdy.
Kóz gıgıenasy. Kózdi ár túrli mehanıkalyq zattardyń áserinen saqtaý qajet. Kitapty jaryq jaqsy túsetin bólmede oqý kerek. Oqyǵan kezde kitap kózden 33 - 35 sm qashyqtyqta bolyp, jaryq sol jaqtan túsýi qajet. Kitapqa tym úńilip, jaqyn otyryp oqýdyń áserinen jaqynnan kórgishtik paıda bolady. Sebebi, biraz ýaqyt boıy kóz burshaǵy dóńestenip turady da, onyń qyzmeti ózgeriske túsedi. Tym jarqyraǵan jaryq kózge zıan keltiredi. Reseptorlardyń sezimtaldyq qasıetin shamadan tys titirkendirgish reseptor kletkalarynyń qyzmeti buzylady. Júrip kele jatqan kóliktiń ishinde otyryp gazet, kitap, t. b. oqýǵa bolmaıdy.
Kózdiń jumysy temeki tartýdan, alkogól áserinen buzylady.
Kóz zaqymdanǵanda kórsetiletin alǵashqy járdem. Eger kózge qoqym tússe, onda qol oramalmen nemese maqtamen súrtedi. Al kóz aýyr jaraqattansa, onda kózdi taza tańǵyshpen baılap, zardap shegýshini aýrýhanaǵa tez arada jetkizgen jón. Al kózge untaq, qyshqyl, silti jáne ýly zattar tússe, onda dereý dárigerge qaralý qajet.
V. Paıdaly keńester:
Kóz júıesine paıdaly taǵamdardyń quramynda alma, qyzanaq, burysh, balyq maıy, sábiz, asqabaq syndy jemister bar. Osy atalǵan jemister quramynda “A” vıtamıni bar. Táýliktik mólsheri: 1 mg. Tamaq daıyndaǵan kezde qatty qaınatýǵa, qatty qýyrýǵa bolmaıdy. Uzaq ýaqyt pisirgende quramyndaǵy vıtamınder joıylady.
Jemisterden qýat alyp, júzimiz jadyraı bersin!
VI. Sabaqty qorytyndylap, bekitý: «Lezdemelik suraqtar»
1. Kóz burshaqtyń óz qısyqtyǵyn ulǵaıtýy. (Akkomodasıa)
2. Kózdiń nashar kórýi qaı vıtamınge baılanysty? (A)
3. Daltonızm dep kózdiń qandaı aýrýy? (tústi ajyratpaý)
4. Shylym men alkogóldiń kózge áseri (buzady)
5. Eki zattyń jaqyn araqashyqtyǵyn ajyrata alýyn ne dep aıtady? (kórgishtigi)
VII. №3 Zerthanalyq jumys «Kózdiń jitiligin anyqtaý»
Maqsaty:
1. Kórý jitiligin anyqtaý.
2. Kórý qyzmetiniń gıgıenasyn saqtaý.
«Júrekterden – júrekterge» oqýshylardyń bir - birine densaýlyq týraly jyly lebizderin bildirýi.
IH. Baǵalaý
H. Úıge tapsyrma
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
