Kózildirik
(pesa)
Úsh perdeli komedıa
QATYSÝSHYLAR:
Baısalbaı — qyryq jasta.
Ormantaı — otyz jasta.
Baqyt — otyz bes jasta.
Aqban — otyz jasta.
Qoıanbaı — qyryq bes jasta.
Júsip — jıyrma bes jasta.
Qasen — jıyrma bes jasta.
Jamal — on bes jasta.
Shal.
Dámetken.
Orta jasty kisi.
Shal kúıeý.
Bala.
Áıel.
Jigit.
BİRİNSHİ PERDE
Shymyldyq ashylǵanda sahna ekige jarylyp kórinedi: bireýi aldyńǵy bólme, ekinshisi tórgi bólme. Tórgi bólmede eki tereze bar, ortada aýyz úıge shyǵatyn esik. Úıdiń oń jaq qabyrǵasynda terezege taıaý shkaf, shkafqa taıaýlaý naq tórde — bolystyq atkom aǵasynyń ústeli; oǵan taıaý — ortadaǵy esik jaqta hatshynyń ústeli; ústel ústerinde tártipsiz burqyrap jatqan eski gazetter. Aryz, túrli is qaǵazdary... Shkaftyń mańaıynda — jerde qoqyrsyp jatqan eski gazetter. Aýyz úıdiń tór jaǵyńda kóshirýshiniń ústeli bar.
Birinshi kórinis
Tór úıde bolys pen hatshysy. Bolys Baısalbaı — jelegeılenip, taqıashań, tyrnaǵyn alyp otyr. Hatshysy — Ormantaı kishkene aınaǵa qarap shashyn tarap otyr. Shashynyń úrpıgen jerin, alaqanyna túkirip alyp, sıpap qoıady. Odan keıin jazýyna kirisedi. Aýyz úıde qaǵaz kóshirýshi — Júsip ústelge jabysyp birdemeni jazyp jatyr. Dalaǵa shyǵatyn esikke taıaý bosaǵada kóshir — rassylnyı Baqyt taspamen júgeńdi kóktep otyr.
Júsip (basyn kóterip, jymyńdap). Baqyt, Baqyt!..
Baqyt. Aý.
Júsip. Áı, men bir tamasha óleń jazdym-aý...
Baqyt. Kimge? Taǵy Jamalǵa shyǵardyń ba?
Júsip. Úı, sol ant urǵanyńdy qoıshy. Qashanǵydan buryn sharshap óletin boldym.
Baqyt. Nege? Sózińdi tyńdamaı ma?
Júsip. Shyn tyńdataıyn desem, tyńdatar edim ǵoı, biraq ózin onsha unatpaımyn...
Baqyt. Nemenesin unatpaısyń?
Júsip. Qur jyltyraǵan beti bolmasa, minezi onsha emes, oınap-kúlýdi bilmeıtin shyǵar deımin.
Baqyt. Olaı deseń, sen qyz synaýdy bilmeıdi ekensiń. Jamaldan qyzdyń ozýy sırek bolar... Mensinbeıdi deseıshi...
Júsip. Kimdi? Meni me? Mensinbese ákesin tanytarmyn. Biraq qaıteıin deımin ǵoı.
Baqyt. Bastyǵyń bolys bolyp — sender bel kúshke salǵylaryń keledi-aý. Bel kúshpen qyzdyń kóńilin aýdarý qıyn ǵoı.
Júsip. Bolys qashan bel kúshke saldy?
Baqyt. Úı, shyraǵym-aı. Júrmegen soń bilmeısiń ǵoı. Myna júrip júrgen biz bilemiz. Ony qoı, óleńińdi oqyshy, kimge shyǵarǵanyńdy bileıin.
Júsip (qaǵazdaryn aýdarystyryp). Bireýge arnap shyǵarǵan emes; myna bir gazettegi óleńdi oqydym da, sosyn jaza salyp edim... tyńda. (Oqıdy.)
Qazaqtyń atqa mingen balalary,
Eliniń alǵa ustaıtyn danalary.
Qazaqtyń nadan elin el qylam dep
Kelgenshe tyrysyp júr shamalary...
Baqyt. Qoı, mynaýyń ótirik.
Júsip. Nege?
Baqyt. El ishinde qazaqty el qylam dep júrgen adamdy kórgenim joq, «jem qylam dep» deseń nanýǵa bolar... (Ekeýi sóz talastyrǵan túrde kúbirlep sóılesken bolyp otyrady.)
Baısalbaı (Ormantaıǵa qarap). Rústemnen hat keldi dediń be?
Ormantaı. Iá.
Baısalbaı. Ne depti?
Ormantaı. Basqa sóz joq. Túneýgúni berip jibergen súrdi aldym,—depti. «Kelinińniń bókebaıy tozyp júr, soǵan bir túbit eskerip qoıarsyń», — depti...
Baısalbaı. Áı, sol ker qatynnyń-aq keregi taýsylmaıdy eken: birese kilem kerek, birese kórpe kerek... Taǵy ne aıtypty?
Ormantaı. Bir aıtarlyq habary — «Bolystyń ústinen aryz túse bastaǵan kórinedi. Abaılap júrgeni jón, zaman jaman ǵoı», — depti.
Baısalbaı (shoshynǵan pishinmen). Aryz túse bastady deıdi? Ony kim eken berip júrgen?
Ormantaı. Onshasyn aıtpapty...
Baısalbaı. Áı, jurt ta qarap júrmeıdi-aý... Mende ne atalarynyń quny baryn bilmeımin. Byltyr bir muǵalimi gazetke jazyp sybady... Dáýde bolsa taǵy sol muǵalimder shyǵar... (Ormantaı ekeýi sóılesip otyrǵan bolady.)
Ekinshi kórinis
Kıimi jupyny bir shaldaý kisi esikten kelip kiredi.
Baqyt. Salaýmaleıkúm! E, İseke, mal-jan aman ba?
Shal. Baqytpysyń? Denin saý ma? (Jan-jaǵyna qaranyp.) Myna Alekseıdegi skladtan bir sút mashınesin almaqshy edim, soǵan bolystan dastabirinje kerek degeni.
Baqyt. Myna jigitke aıtyńyz, Eseke, men delbe ustaýdan basqasyn bilmeımin ǵoı.
Shal (Júsipke tónip). Shyraǵym, men ekinshi aýyldiki edim.
Júsip (sózin bólip). Ne kerek edi?
Shal. Dastabirinje. Sút mashınesin...
Júsip (sózin bólip). Mynaý úıge baryńyz, solar biledi. (Esikti kórsetedi. Ózi taǵy jazýyna kirisedi. Shal úrikken adamdaı eptep qana ashyp kiredi. Baısalbaı men Ormantaı sózderin bólip, shalǵa qaraıdy, shal Ormantaıdyń ústeline tónip.)
Shal. Shyraǵym, men ekinshi aýyldiki edim. (Shal sózin aıta bastaǵanda, Ormantaı qaǵazyn aýdarystyrýǵa kirisedi.) Myna Alekseıge kelip edim... Kempirim mashına kerek dep mazamdy alyp júr edi. Aýylda qısyq bastyń úıinde bar edi, sútti aparyp tartaıyn dese, sıyr basyna aıyna bes qadaqtan maı alady. Onyń ústine bala-shaǵaǵa urysyp, jekirip bolatyn kórinedi. Sosyn qudaıǵa tapsyryp, bir tý ala sıyrym bar edi, sıyrdyń ózi de úsh-tórteýden aspaıdy, sony satyp, almaqshy bolǵanym. Soǵan myna qalaǵa kelsem, tiline de túsinbeımin, bir jas jigit otyr eken, dastabirinje degendeı boldy. Teginde dastabirinjesiz bolmaıtyn shyǵar dep ádeıi osynda kelgenim ǵoı...
Ormantaı (qaǵazyn aýdarystyryp jatqan kúıi). Myna bolysqa aıtyńyz.
Shal (ańyraıyp az ǵana turyp, Baısalbaıdyń ústeline jaqyndaıdy. Baısalbaı da burqyrap jatqan qaǵazdaryn burqyrata bastaıdy). Bolys shyraǵym, kórmegen soń tanymaıtyn da shyǵarsyń. Men — myna ekinshi aýyldaǵy Ersarynyń kórshisimin. Bala kúninde Tákeńe erip Ersarynyń úıine baryp júrgeninde, biren-saran kórgenim bar edi.
Baısalbaı (unatpaǵan pishinmen). Ne kerek edi?
Shal. Dastabirinje kerek edi.
Baısalbaı. Ana hatshyǵa aıtyńyz.
Shal (ańyraıyp turyp, qaıtadan Ormantaıdyń ústeline tónedi). Shyraǵym, álgini...
Ormantaı (ejireıe qarap). Neni?
Shal. Áligi dastabirinje...
Ormantaı. Myna aldyńǵy úıde otyrǵan balaǵa baryńyz.
Shal (ań-tań, bolyp). Shyraǵym-aý, ol balanyń ózi sizderge jiberdi ǵoı.
Ormantaı. Otaǵasy, jumys istep jatqanda mazany almas bolar. Bar degenge túsine qoıý kerek. Qazaqsha aıtyp otyrmyn... (Shal sharasyzdan shyǵyp, Júsipke keledi.)
Shal. Shyraǵym, dastabirinjeni sen beretin kórinesiń ǵoı.
Júsip (jazýyn jazyp jatyp). Otaǵasy, munda ýdostoverenıe berilmeıdi, aýylnaıǵa baryńyz.
Shal. Oıbaı, shyraǵym, aıta kórme. Aýylnaıǵa bar degeniń, taza úıinde otyr degeniń ǵoı. Aryq atpen seksen shaqyrym jerden aýylnaıdy izdeý ońaı ma. Barǵanmen úıinde bolsa jaqsy, úıinde bolǵanda da, hatshysy joq, dastabirinjeni jazyp ta bere almaıdy...
Júsip (basyn kóterip alyp). Endi maǵan qaıt deısiz?
Shal. Shal adammyn ǵoı, birdeme qylyp jiber, shyraǵym!
Júsip. Bolmaıdy, aýylnaıdyń isteıtin jumysyn biz isteı almaımyz.
Baqyt (júgenin tigip jatyp). Osy shalǵa súıkep bere salsań da esh nárseń ketpes edi. Óleń qurly joq pa?.. (Júsip ala kózimen qaraıdy.)
Shal (Baqytqa kelip). Shyraǵym, munysy qalaı?
Baqyt. Bul solaı, İseke... meniń tilimdi alsań, eń ádemisi — sol skladtyń bastyǵyna baryp jabys. Ózi birdeme qylyp bergizedi.
Shal. Tilin bilmeımin-aý...
Baqyt. Birdeme qylyp amaldarsyń.
Shal. Bolmas, bolmas! Qaıteıin, baryp bydyraqtap kóremin de... (Shal shyǵa berem degende, Qasen muǵalim kelip kiredi. Shal esik aldynda turady.)
Úshinshi kórinis
Qasen Baqyt, Júsippen qol alysyp amandasady, odan tórgi úıge baryp, Ormantaıdyń qolyn aldy, Baısalbaıdyń da qolyn alady.
Baısalbaı. E, eldiń kózin aǵartýshysymysyń?
Qasen. Álden kelgenshe tárbıelegen bolyp júrmiz ǵoı.
Baısalbaı. Jalýnja alýǵa kelgen shyǵarsyń?
Qasen. Iá.
Baısalbaı. Aqsha joq.
Qasen. Birdeme qylyp tapqanyńyz durys bolar. Men ótken aıdikin de alǵan joqpyn ǵoı.
Baısalbaı.Sender úshin ózimdi bazarǵa sata almaspyn.
Qasen. Ondaı sózdiń keregi ne, bizge óz qaltańnan bermeısiń ǵoı, búdjettiń aqshasy.
Baısalbaı. Búdjettiń aqshasyn orynsyz shasha bersin degendi esitken joqpyn.
Qasen. Men orynsyz surap turǵam joq, eńbekaqymdy suraımyn. Eńbekaqymda eshkimniń daýy bolmasa kerek.
Baısalbaı. Shyraǵym, úıtip shatynama, meni Sibir aıdata almaısyń. Joq aqshany men jerden qazyp taba almaımyn. Aqsha túskende beriler.
Qasen. Jaraıdy. Bermeseńiz, berme. Daýlasqyńyz kelgen shyǵar, daýlasyp ta bir kóreıik... Jalyna-jalyna óldik qoı... (Ashýly kúıi shyǵa jóneledi. Baısalbaıda, Ormantaı da ala kózdermen qaraıdy. Esiktiń aldynda turǵan shal Qasenge erip shyǵyp ketedi.)
Baısalbaı. Boq jegen kúshiktiń sózin kórdiń be?! Ózi múlde ákireńdep barady. Eregisse men múlde muǵalimdikten shyǵaryp tastarmyn... Ózin shyǵaryp tastaýǵa bolmas pa eken?
Ormantaı. Qaıdam...Turǵan aýylynan aryz túsip birdeme bolmasa.
Baısalbaı. Aryz túsirý ońaı ǵoı. Ondaǵy Ertaıǵa sybyrlasaq, sybaıdy da beredi... Sondaı birdeme qylmasaq, mynaý tóbemizdi jarar-aq. Byltyrǵy gazetke jazyp júrgen de osy. Qudaıdyń qudireti, ákesi ońbaǵan Nurysh edi.
Tórtinshi kórinis
On-on bes shamasyndaǵy bir bala úıge júgirip kirip, Baısalbaıǵa jetip barady.
Bala. Áke!
Baısalbaı. E,nemene? Nege entiktiń?..Súrt murnyńdy!
Bala. Ájem qaǵaz bersin deıdi... Úlgi pishem deıdi.
Baısalbaı (ústeldiń ústin kórsetip). Myna qaǵazdardy al. (Ústelde qoqyrsyp jatqan birsypyra gazetterdi bala qushaqtap alyp, shyǵa jóneledi.)
Besinshi kórinis
Ormantaı (Baısalbaıǵa). Birsypyra ister bar edi, sony qalaı qylý týraly sóılesemiz be?
Baısalbaı. Jaraıdy, ákel... (Esikke qarap.) Baqyt barma?
Baqyt. Myndamyn (júgendi tastap keledi.)
Baısalbaı. Bar, dalada bol. Meni izdep kelýshi bolsa «bolystyń sobranıasy bolyp jatyr» dep kirgizbe. (Baqyt shyǵyp ketedi, Ormantaı birsypyra qaǵazdardy burqyratyp kóterip kelip, bolystyń ústeline otyrady.)
Ormantaı. Mynaý bir qaǵaz óte tyǵyz eken, sheslanyń onynan qaldyrmaı orynda degen eken. Búgin on besi bolyp qaldy ǵoı.
Baısalbaı. Odan beri qaıda júrgen?
Ormantaı. Ashylmaı jatqan paketterdiń ishinde qalǵan ǵoı.
Baısalbaı. Jaz aýylnaılarǵa, bir kúnniń ishinde osyny ornyna keltir de.
Ormantaı (ekinshi bir qaǵazdy alyp). Myna bireýin qansha oqysam da túsine almadym.
Baısalbaı. Nemenesine túsinbediń, qazaqsha jazǵan emes pe...
Ormantaı. Jazýy qazaqsha bolǵanmen, sózi qazaqsha emes shyǵar deımin.
Baısalbaı. Oqyp kórshi.
Ormantaı (oqıdy). «Qaıyn túp bolystyq atqarý komıtetine ýez atkom gýberne atkom qaýlysymen soǵan súıenip maıdyń on besi, 1925 jyl, nómiri 1825-niń úshin sol qaýlynyń úsh paragrafy boıynsha budan bylaı, ıaǵnı maıdyń on besi...» Baısalbaı qolyn silkip). Qoı qursyn, tasta, ózderi de ne ekenine túsinbeı jazǵan shyǵar, delańa qosa sal.
Ormantaı (taǵy bir paketti kórsetip). Myna bireýi oryssha, syrtyna «óte tyǵyz» dep jazypty. Tyǵyz bolǵanmen orysshasyna túsine almadym...
Baısalbaı. Túsinbeseń, tastaı sal. Taǵy ne bar?
Altynshy kórinis
Úıge asyǵyp Baqyt kiredi.
Baqyt. Bir tóre kelip túsip jatyr!..
Baısalbaı, Ormantaı (jalt qarap). Qandaı?
Baqyt. Aýzy yrjıǵandaý, kózildirigi bar bir qara.
Baısalbaı. Qazaq pa?
Baqyt. Qazaq.
Baısalbaı. Bar, túsirip alyp kel. (Ormantaıǵa.) Sen de barsaıshy. Ýezen kelgen birdemeler shyǵar, tym qatty kórinse aldyn alyp kóńilin tabý kerek. (Baqyt pen Ormantaı shyǵyp ketedi. Baısalbaı ornynan turyp, ústi-basyn jóndegen bolady. Jerdegi gazetterge kózi túsip.) Gazettiń birdemeleri bolyp, jazyp ketip júrer, myna quryp qalǵyrlaryń jınaıynshy. (Aıaǵymen ysyryp shkaftyń artyna jiberedi.) Bolys bolǵan qurylym zyqym shyǵyp ta boldy. Ózińmen óziń bolyp shaljıyp jatatyn burynǵy dáýren qaıda... Ýaı, darıǵa-aı! Baıaǵy talas shtatta bolys bolyp saılanyp shyqqanymda jalǵandy jalpaǵynan basyp em-aý!.. Osy kúni tolyp ketken bir tóre, qaısysynyń úlken, qaısysynyń kishi ekenin de bilmeısiń. Bireýine jaǵynyp, bireýine jaǵynbasań, birdeme qylyp túsirip tastaı ma dep qorqasyn. Ózderinen surasań, bári úlken, men kishimin deıtin bireýi joq. Bári de «men báriniń ústinen qaraı shyqtym...»—deıdi. Kileń ústinen qaraı bergenshe astynan qaraıtyn da bireýi bolsa qaıtedi eken. (Qaǵazdaryn jınastyryp jatyp, ashýly jatqan birsypyra paketter tayyp alady. Odyraıyp biraz qarap turyp.) Áı, Ormantaı-aı, salaqsyń-aý, kelgen paketterdi oryndamaǵanmen de, tym bolmasa syrtyndaǵy qabyn jyrtyp, «deloǵa» qosyp qoısa qaıtedi eken. Osy salaqtyqpen júrgende bastyń ketip qalǵanyn da bilmespiz...
Jetinshi kórinis
Esik ashylyp, aldyńǵy úıge kózildirikti sýdıa Aqban, Ormantaı, Baqyt kiredi. Aqban men Ormantaı tórgi úıge kiredi. Baqyt pen Júsip birdemeni qyzý sóılesip turady, Aqban úıge yrjańdaı kiredi.
Aqban (yrjańdap). E, bolyseke, salaýmaleıkúm...
Baısalbaı (qýanyp ketip). Oıbaı-aý, Aqbanbysyń? (Jalma-jan qolyn alady.) Apyrm-aı, áligi osy jaqqa ýez shyǵady-mys degendi esitkeli zárem joq edi. Sol kelip qalǵan eken dep sasyp em.
Aqban. Túý... sodan qorqyp júrgeniń be?
Baısalbaı (kúlip). Biz senderdeı úlken ákim emespiz ǵoı, sosyn qorqa beremiz.
Aqban (qyljaqtap, yrjańdap). Áı,sen jaqsysyń ǵoı. Seni múlde saǵynyp qaldym... (Ústelge otyryp ekeýi qyzý sóılesip, máz-meıram bolady. Ormantaı ústelindegi qaǵazyn jıystyrǵan bolady.)
Baqyt (Júsipke). Bizdiń bolystyń qudaıy berdi. Mynany men tanymaı otyrsam, byltyrǵy kózildirikti sodá eken ǵoı... Muny endi bolys arbasyna salyp, aralamaǵan jer qaldyrmaıdy... Qaıda sulý qyz bolsa, sonda qonady. Qonǵan, túsken jerinde soıylǵan toqty, araq — bári daıyn turady.
Júsip. Saǵan da qolaısyz bolmaıtyn shyǵar.
Baqyt (kúrsinip). Joq, maǵan kóńildi emes, men qyzyq kóre almaımyn. Bolystyń májilisine kelgen myrzalar, ıgi jaqsylar maǵan malaı dep qaraıdy... Onyń ústine, qonǵan, tústengen jerdegi qyz-kelinshekterge sóz aıtyp kel dep bolys mazany alady; bolystan beter myna sodá mazany alady. Ózi jyndy neme, tek áıel kórinse, soǵan ǵashyq boldym dep, álek salyp júrgeni... Byltyrǵy keletininde Jurymbaıdyń úıine qondyq. Jurymbaı úıinde joq eken, tósekke jatqan soń qyzǵa baryp sóz aıtyp kel dep, bolyspen ekeýi mazamdy almas pa, baryp edim, ózi ótkir patshaǵar eken, ózimdi mazaq qylyp, ıt masqaramdy shyǵardy... Janynda bir qyz jatyr eken, o da tálkek qyldy: «bótendi qaıtesiz, ózińizde qartaıyp turǵan joq kórinesiz ǵoı, ózińizdiń janyńyzdy qarastyrýyńyz kerek qoı...» — deıdi janyndaǵy qyz. «Sodálaryń óte sulý jigit eken, men de ǵashyq boldym. Sálem aıta bar. Taǵy birde jolyǵarmyz...»—dep Jurymbaıdyń qyzy tálkekke saldy...
Júsip. Qyzdardyń sózin bularǵa aıttyń ba?
Baqyt. Aıtqam joq. Aıtsam ashý shyǵarsa, zorlap júre me dep qyzdardy aıadym... (Ekeýi sóılese beredi.)
Aqban (yrjańdap). Áı,sen jaqsysyń ǵoı! (Baısalbaıdyń arqasynan qaǵady.) Sonymen ne dedi?
Baısalbaı (kúlimsirep otyryp). Sodá sizge ókpelep ketti dep em, qaıteıin ózderińizden ǵoı, kún buryn aıtpadyńyzdar dedi. Endi kelse, daıyn bolasyn ba dep edim, retine qaraı kórermiz dep kúlimsiredi.
Aqban. Áı, ózi sulý-aý... Sulý ǵoı, á?!. «Kún buryn aıtpadyńyzdar», — deıdi... Sózin qara. Endi ol qyz qutylmas. (Ornynan turyp júrip ketip, Baısalbaıǵa aınalyp keledi.) Ókpelep ketti dep aıttym deısiń be. Áı, sende qýsyń-aý...Molodes... Endi qashan júremiz?
Baısalbaı. Erteń júrem deseń, de men daıyn. Qane, úıge baryp qymyz isheıik.
Aqban (yrjaqtap bara jatady). Oı, sen jaqsysyń-aý... (Baısalbaı, Aqban, Ormantaı úsheýi shyǵyp ketedi.)
Baqyt (Júsipke). Sen óleńshi bolsań, osylarǵa óleń shyǵarsań eken.
Júsip. Ne dep?
Baqyt. Ne deıtini bar, minderi kózge kórinip turǵan joq pa. Ózim óleń bilsem, osy sodáǵa óleń shyǵaryp, jurtqa kúlki qylyp qoıar em. Aıtpaqshy, Qasen osyǵan óleń shyǵardy degen sybys bar.
Júsip. Qaıdaǵy Qasen?
Baqyt. Myna Alabuǵa bolysynda Qasen deıtin bar. Óleńshi jigit... Byltyr Alabuǵa bolysynyń keńsesi órtengende, Qasen bylaı dep óleń shyǵarypty:
— Assalaýmáleıkúm, Sulteke,
— Áliksalam, Súrieke.
— E, ne boldy?
— Keńse ketken,
Túbine jetken...
— Bolar dep solaı
Oılaýshy em kópten.
— Qandaı nárse ketti?
Qalǵan joq pa tipti?
— Úı, ne qylasyń —
Bolystyń bylyǵy ketti,
Bıdiń shyshyǵy ketti.
Nesin suraısyń, janym,
Talaıdyń qylyǵy ketip,
Tártipshiniń jýrnaly ketti,
Tergeýshiniń turmany ketti.
İshi tolǵan buıym edi,
Sandyq tolǵan tıyn edi,
Áıteýir sonyń bári ketti...
— Endi, nesi qaldy?
— Soraıǵan peshi qaldy.
Úıilgen kúli bar.
Ońbaıtyn túri bar.
Bóten túk te joq,
Jalǵyz-aq móri bar...
Júsip. Qyzyq eken. Al sodáǵa ne dep shyǵarypty?
Baqyt (Júsipke qarap turady). Sen sodáǵa aıtyp qoıyp, meni yrystaýyn qylyp júrer.
Júsip. Áı, osy seniń senbeıtindigiń-aı... Neshe sózińdi kisige aıttym?!
Baqyt. Jaraıdy, aıtaıyn. Byltyrǵy el aralaıtynymyzda Tańsyqbaıdyń úıine baryp qonǵamyz. Tańsyqbaı úıinde joq eken. Jatarda sheshesi qyzyn bóten úıge jatqyzypty... Túnde sodá qyzǵa qol salam dep barsa, qyz joq... Bir mezgilde burqyldap bizge keldi: áıda, júr, qyzdy izdeıik dep. Melet seni oıatyp kıindirdi. Bolys «uıat bolar» dep azyraq qynjyldy da, jata berdi. Sodá, meletse úsheýmiz shyqtyq. Ár úıdi baryp bir oıatamyz.
Júsip. Sonda, ne dep surap júrsińder?
Baqyt. Tańsyqbaıdyń qyzy bar ma deımiz...
Júsip. Uıat eken!
Baqyt. Shetki bir úıden taptyq. Ottyqty shaǵyp jibersek, eki qyz bir tósekte qushaqtasyp jatyr eken.
Júsip. Al, sosyn ne dedi sodá?
Baqyt. Qyzǵa urysty. «Kórgensiz! Nege úıińnen qashasyń?! Biz adam jemeımiz, úıińe júr!..» — dedi.
Júsip. Qyz ne dedi?
Baqyt. Qyz jaman qoryqty. Bizben erip úıine keldi. Sol oqıǵany Qasen estip, óleń shyǵarypty.
...Soıdaq tisti sodám,
Sodyryn asty kún saıyn.
Meletseń ázir janynda,
Demeısiń kimdi jumsaıyn.
Qyz jazyǵy ne edi?
Dep pe ediń jaı ursaıyn.
Kim seskenbes myltyqtan,
Áne, qyzyń tur daıyn!..
Bir jabylmas deısiń be,
Jurt keltirse yńǵaıyn...
Segizinshi kórinis
Keńsede Baqyt pen Júsip, bireý eptep esikti ashady. Orta jasty bir kisi men saqalyna aq kirgen shal, on ekiler shamasynda, basyńda bókebaıy bar bir áıel bala kiredi.
Orta jasty kisi. Bizge bolys kerek edi.
Júsip. Jaısha ma?
Orta jasty kisi. Myna otaǵasymyz úılenip edi, soǵan neke qıdyrýǵa kelgenimiz ǵoı.
Júsip. Neke qıý úshin qyzdyń birge kelýi kerek. Yrza bolyp tıgendigin qyz aýyzba-aýyz aıtýy kerek. Qyzdaryńyz qaıda?
Orta jasty kisi. Mine (jas qyzdy kórsetedi.)
Júsip. Ne deıdi? On jasar qyz alpystaǵy shalǵa tıýshi me edi?
Orta jasty kisi. Oıbaı, shyraǵym, on jasar emes. Jasy bıyl on besten on altyǵa shyǵady. Boıynyń alasalyǵy ǵoı. Nanbasańyz aýylnaıynyń bergen qaǵazyn kórińiz. (Qaltasynan alyp, Júsipke beredi. Júsip oqyp, ashýlanady.)
Júsip. Joq, otaǵasy, bul qýlyǵyńyz iske aspas. Muny istegen úshin siz de, ótirik kýálik bergen aýylnaıyń da túrmege otyrady. Osynda sodá kelip jatyr, men qazir sodáǵa aıtam. (Júsip úıden shyǵa jóneledi. Kúlimsirep kishkene turyp Baqyt ta ketedi. Qyz ákelgender ań-tań bolyp turady.)
Shal kúıeý (sasyp). Osynda kelmeı-aq qoıaıyn dep edim, joq jerden jeliktirdiń-aý, masqara bolyp ózim ustalyp qalmasam jarar edi!
Orta jasty kisi. Qoryqpa, esh nársede bolmaıdy, álgi bir dábdirlegen jyndy neme, onyń qolynan esh nárse de kelmeıdi. Bolysqa aıtsam, ózi rettep jiberedi (kraga tónip), anturǵannyń qyzy, solbyraımaı, jany bar adamǵa uqsap durystalyp tursaıshy. (Iyǵynan tartyp qozǵaıdy. Qyz jylaıdy.) Óı, kóziń aqsyń, anturǵan. Meniń mindetime kelip tursyń ǵoı. Meniń jazyǵym seni bul qylyp, ákeńe mal alyp bergenim be?
Toǵyzynshy kórinis
Úıge Júsip pen Ormantaı kiredi.
Júsip. Mine, qyzynyń túrin qarashy! Osyny on altyda degenge kim nanar.
Kisi (kúlimsirep, jaǵymsynyp). Shyraǵym Ormantaı, myna balanyń ózi bir urtty-aý deımin, biz ótirik aıtamyz ba, aýylnaıynan qaǵaz da ákelip otyrmyz.
Ormantaı. Qaǵazyńyz qaıda?
Kisi (Júsipti kórsetip). Myna bala jańa alyp ketken.
Ormantaı (Júsip ala kózimen qarap). Bireýdiń qaǵazynda ne jumysyń bar, beri ákel!
Júsip (qaltasynan alyp jatyp). Bul qaǵazdy bergeni úshin aýylnaıynyń ózin sotqa berý kerek.
Ormantaı (qaǵazdy qolyna alyp). Ondaıdy tekserý seniń jumysyń emes, tynysh qana júr. (Kisilerge.) Myna úıge júrińizder! (Tórgi úıge kiredi.)
Kisi (jaınańdap). Áı, shyraǵym-aı, artyndy baıqamaı, meni qur dalaǵa qysyp júr ekensiń ǵoı. (Mazaq qylǵan pishinmen kúlip tórgi úıge kiredi.)
Onynshy kórinis
Júsip jalǵyz.
Júsip (ańyraıyp turyp). Bildim, bildim! Baqyt beıshara zarlaıtyn edi, ras eken. Biraq tasqannyń da bir túsýi bolady deıtin edi. Qansha uzaqqa bara qoıar eken! (Otyra qalyp óleń jazýǵa kirisedi.)
On birinshi kórinis
Baqyt keledi.
Baqyt (kúlip). Burqyldatyp jatqanyn, ne, taǵy óleń be?
Júsip (jaınańdap). Óleń tyńda (Oqıdy.)
Eskilik toryn qurǵan
Shyǵa almaı qalyń tordan,
Eńbekshi el matalýda
Jas kúpiger, jetshi jyldam,
Elińe nuryńdy sep!
Elińe jańalyqty ek!
Jas kúshter jigerińmen
Eskini sypyryp tók!..
Baqyt. Mine óleń! Osyndaıdy jazsaıshy. Muny endi gazetke jiber.
Júsip. Jiberem! Bolystyń, sodányń ne bar buzyqtyǵyn qaldyrmaı jazam! «Osyǵan joǵary oryndar tez shara qoldansa eken!» — deımin.
Baqyt. Jaz, jaz! Kýáń bar ma dese, bárin de Baqyt biledi de. Naýryzbaıdan at alǵanyn, Jeksenbaıdan shapan alǵanyn — bárin de Baqyt biledi de. Baqyt móldiretip moınyna salyp beredi de. Bálem, qashanǵydan buryn yzasy ótti, pot-sot ketsemde, osy ekeýin túrmege bir tyqtyrsam, armanym bolmas edi!
Shymyldyq.
EKİNSHİ PERDE
Tún. Aǵashtyń alańy. Shymyldyq ashylǵan kezde altybaqanǵa minip, teńselip óleń aıtqan qyzdardyń áni estiledi.
.. Aýylym qara kóldiń jaǵasynda,
Aıdypy qalyń quraq arasynda.
Ósirgen sylap-sıpap, qaıran elim,
Artymda shynymenen qalasyń ba?!
Kerbesti, kekilińdi órdim taraı,
Qudaı-aı, telmiremiz kimge qarap?
Birge ósken kishkentaıdan qurby-qurdas,
Ketersiń kórmegendeı jat bop áli-aq!..
Bala-shaǵa, bozbalalardyń jań-juń daýystary estilip turady.
Birinshi kórinis
Alańǵa bir jigit pen bir jastaý áıel kelip shyǵady.
Áıel. Káne, ońashaǵa ákeldiń ǵoı, aıtshy!
Jigit (kúlimsirep). Bylaıyraq... Ana aǵashtyń qalyń jerine taman baraıyq ta...
Áıel. Joq, shyraǵym, ol jaqqa bara almaımyn. Aıtatynyń bolsa, osy jerde aıt.
Jigit. Baı-baı, joq jerde qarysasyń-aý... Bul jerden bireý-mireý kórip qalyp júre me deımin.
Áıel. Kórse, bizdiń urlyǵymyz joq qoı.
Jigit (ázildep kúlip). Urlyq dep... Jas adamdardyń júrgen-turǵanyńnyń bári urlyq emes pe?!
Áıel (unatpaı). Nemene, meni tálkek qylýǵa ákelip pe ediń? Kóringenge qoljaýlyq bolatyn munda Marjan joq. Men jasyryn aıtatyn sózim bar degenge, birdeme aıtady eken desem, oıyń basqa kórinedi ǵoı.
Jigit (kúlip). Basqa oıdan qudaı saqtasyn, seniń oıyń meniń oıym. Eki oıdyń bir jerden shyqqanyna meniń qarsylyǵym joq.
Áıel (júzin sýytyp). Táıt!.. Ol mazaǵyńdy men kótere almaımyn. Ekinshileı meniń janyma jýýshy bolma. (Kete bastaıdy.)
Jigit (surlanyp). Janyńa jýıtyn adamyń baryn bilemiz, bizdi qaıteıin dep ediń.
Áıel. Kimim bar, aıtshy. Beıpil aýyzdyń sózin qara.
Jigit (ashýlanyp). Aý, sen nege shaptyǵasyń?! Seniń tamyryńdy bilgenge jazyqtymyz ba?
Áıel (jýasyp). Bilseń aıt dep turmyn ǵoı. Naqaqtan nege kúıdiresiń kisini...
Jigit. Ámirqandy qaıtesiń? (Áıel tómen qaraıdy.) Baı atamnyń shyrpysynda sóılesip turǵanynda, myna men ústinnen shyqqan bolarmyn. Biraq zamandas adam ǵoı dep aýzymnan da shyǵarǵan joqpyn. Áıtpese, baıyńa aıtqanda, bálem, jon terińnen taspa alatyn edi!
Áıel (tómen qaraǵan kúıi). Baıǵus-aý, qur sóıleskenge adam jazyqty bola ma eken?
Jigit. Qur sóılesý me, súıiskenderiń qaıda?!
Áıel (kúlimsirep). Zamandas adamnyń súıiskeni aıyp bolýshy ma edi?! (Áıel kúlimsiregen soń jigit te kúlimsireı bastaıdy. Eptep jaqyndap, áıeldiń qolynan ustaıdy.)
Jigit (áıelge jaqyndaı túsip). Qoı, arazdyqty tastaıyq. Jańaǵy aıtqan bıligińe men yrzamyn, zamandaspyz ǵoı, betińnen bir súıgizshi!
Áıel (kúlimsireı túsip). Bireý kelip qalyp júrer. (Jigit qushaǵyna alyp súımekshi bolady. Áıel basyn buǵa beredi... « Umsynaı!» degen daýys shyǵady. Áıel seskenip.) Oıbaı, aǵańnyń daýsy ǵoı, jiber! (Jigittiń qushaǵynan bosanyp júgire jóneledi.)
Jigit. Bálem, yńǵaıyma kelmeı júr ediń, endi qutylmassyń! (Shyǵa berem degende, ekinshi búıirden bolys kelip shyǵady.)
Ekinshi kórinis
Baısalbaı. Áı, qara bala, toqta. (Jigit qalshıyp tura qalady.) Ne istep júrsiń?
Jigit. Jaı, ánsheıin...
Baısalbaı (jigitke tikilenip qarap turyp). Álgi Ermaktyń qatyny ma?
Jigit. Iá.
Baısalbaı. Bar shaqyr, osy araǵa kelsin, bolys shaqyryp jatyr de!
Jigit (apalaqtap). Ne dep aıtam? Uıalam ǵoı.
Baısalbaı. Á... Uıalasyń ba?! Jańaǵy súıip turǵanyń uıalǵandyǵyń eken ǵoı! Shataspa, baryp shaqyryp kel. Eger sol áıeldi ákelip bermeseń, menen jaqsylyq kútpe! (Jigit jelkesin qasyp turyp, sharasyz ketedi. Baısalbaı túımesin aǵytyp jelpinedi, qaltasynan shaqshasyn alyp, nasybaı atady). Ýh!.. Sharshadym-aý... Álgi Januzaq baıǵus toqtysynyń etin qaldyrmaı asqan bilem, samogondy da kóbirek iship jiberdim be, qalaı... (Oılanyp.) Oıbaı-aý, sodám bir jerde qyljıyp qulap jatpasa ıgi edi? Ózi, jaıyna qaramaı, araq kórinse, ákesiniń quny qalǵandaı ishetin kórinedi. İship alsa, aýzyna ne kirip, ne shyqqanyn bilmeıdi. Soǵan baryp qaıtaıynshy. (Turyp ketedi. Sahna birazǵa sheıin bos.)
Úshinshi kórinis
Qoıanbaı men Dámetken kiredi.
Qoıanbaı (yzalanyp). Ant uryp ketken, kejegeńnen ker tartyp kele me, bassaıshy aıaǵyńdy. (Ózi otyrady.)
Dámetken (renjip). Baıǵus-aı, nemene? Toptyń ortasynan shaqyryp alyp osynsha ońashalaǵandaı, aıta almaı júrgen ne bar edi ? Úı de jetetin edi ǵoı...
Qoıanbaı. Áı, ant uryp ketken. Esh nárseniń de jónin bilmeısiń-aý. Meniń kúıip-pisip júrgenimmen jumysy da joq.
Dámetken. Senen basqa jurt kúıip-pispeı-aq júr ǵoı.
Qoıanbaı. Ant uryp ketken-aý, neǵyp kúımessiń, seni ekinshi aýylǵa sot qurýǵa barǵanda, zasedateldikke aparam dep otyr ana kózildirikti «tóre».
Dámetken. Aparsa, qaıter deısiń, bararmyn.
Qoıanbaı. Úı, atylyp ketkenniń sózin! Kileń jas jigitterdiń arasynda júrer me edi, á?! Atylyp ketken! Sen sot bolyp ketip, men úıde balandy yryldatyp jubatyp otyrsam-aý!..
Dámetken (jylamsyrap). Endi qaıt deısiń, barmaı-aq qoıaıyn!
Qoıanbaı. It-aý! Qur barmaımyn degenge jazyp qoıǵan soń kóner me?! Onyń basqa bir sharasyn isteý kerek qoı.
Dámetken. Ne iste deısiń, aıtshy!
Qoıanbaı. Áı, isteı almaısyń ǵoı. Sóleket sorlysyń ǵoı, qazaqtyń qatyny neǵyp epti keletinin bilmeımin.
Dámetken (burtıyp). Epti qatyn alsań, men saǵan qoı dedim be, qıt etse, jer-jebirime jetedi de otyrady.
Qoıanbaı. Jaraıdy, jaraıdy, ashýdy qoı, sen bylaı qyl: baıdyń úıindegi kózildirikti «tóre» qazir oıynǵa keledi. Sol kelgen kezde, sen Jamalǵa baryp, «tóre jolyǵyp ketsin dep tur», — dep sybyrlap aıta ǵoı.
Dámetken. Qoı,aıta almaımyn.
Qoıanbaı. Nege?
Dámetken. Ómirimde kisige jeńge bolyp sóz aıtyp kórgenim joq. Jáne, aıýdaı aqyrǵan jeńgeleri bar, sezip qalyp júrse, shańymdy aspannan keltirer.
Qoıanbaı. Ant uryp ketken-aý, eptep qana aıtsań nege bilsin.
Dámetken. Epti bolsań, óziń nege aıtpaısyń?
Qoıanbaı (kúlip jiberedi). Qyzǵa sóz aıtý túgil, men senen basqa áıelmen sóılesip kórdim be eken.
Dámetken. Ábden momaqansı qalady, bilmegen adamǵa aıtsaıshy.
Qoıanbaı. Jaraıdy, ótkendi qoıa turaıyq. Áýeli myna jumysty bitirý kerek. (Ornynan turyp.) Men qazir tóreni ertip kelem. Biz kelgen kezde sen baryp Jamalǵa aıta ǵoı. (Shyǵyp ketedi.)
Dámetken (renjip). Sorlynyń basyn shatyp júrgen jumysyn qarashy. Meni alyp qalý úshin shyraılymdy qurban qylmaqshy! Myń jerden «tóre» bolsa da, shyraılym oǵan aınalyp qarar ma... Aıtqanmen kónbeıdi-aý... Kóndire almasam úıge barǵan soń álgi sorly uryp óltirýden taıynbaıdy. Qaıteıin, aıtyp kóreıin. Eń bolmasa men úshin kórinip qana ket dep jalynarmyn. (Muńaıyp shyǵyp ketedi. Sahna bos. Altybaqan tepken qyzdardyń qosylyp salǵan áni estiledi.)
Kim sorly dúnıede, qyzdar sorly,
Qaıǵymen talaı qyzyl júzder soldy.
Jelkildek qyzǵaldaqtaı jas ómirge,
Kez bolar áldeqaıda aram oıly.
Kún qaıda qarysatyn barmaımyn dep,
Ata-ana, jónsiz tilińdi almaımyn dep.
Solyp júr talaı-talaı qyzyl júzder,
Mezgilsiz qaıǵy jetip zarlaımyn dep.
Dabyr, aıqaı sózder estiledi.
Tórtinshi kórinis
Aqban men Jamal kórinedi. Aqban aldyńǵy jaǵynda, basy jalań bas, shashy qobyrap ketken, shapanynyń túımeleri aǵytýly. Ózi yrjańdap, qaljyńdap keledi.
Aqban. Áı, sen jaqsy ekensiń. (Jyrqyldap kúledi.) Talaı qyzdar kórip em, sendeı qyz kórgem joq... Ný, endi... (Jyrqyldap kúledi. Mastyqtan teńseledi, Jamal ań-tań.) Sen meni bilesiń ǵoı? (Jamal úndemeıdi.) Men — sodá, men Aqban—sodá... Qazaqtar atymdy ataýǵa qorqyp «Kózildirik» deıdi. Mynaý kózildirikti kórdiń be? (Kózildirikti kórsetip.) Bul altyn kózildirik! Altyndy bilesiń ǵoı... Bizge altyn ne poshom. Myna tisimniń bárin altynnan saldyryp alaıyn dep edim... (Jyrqyldap.) Áı, sen jaqsysyń ǵoı... Men saǵan aıtaıyn ba, meniń qatynym bolsa, ózi sendeı sulý bolsa, ústi-basynyń bárin altynǵa malyp qoıar edim...
Jamal (kúlimsirep). Jana ǵana bir súgiretti «áıelimniń súgireti» dep kórsetken joq pa edińiz?
Aqban (kishkene daǵdaryp, jyrqyldap kúledi). Oıbaı, sen nanyp pa ediń, men aldap aıtqam, men boıdaqpyn. Orys-noǵaıdyń qyzdary kóshede júrsem, sońymnan qalmaıdy. «Meni al»dep hat jazyp mazamdy ketiredi. Joq, men olardy almaımyn. Men qazaqtan alam. Óziń sıaqty sulýdyń qushaǵyna kirsem eken deımin... (Jamal «dámesin qara!»degendeı teris qaraıdy.) Áı,sen sulýsyń ǵoı. Men saǵan prámo ǵashyq boldym... Maǵan tıesiń be? (Jamaldy qushaqtamaqshy bolady.)
Jamal (titirkenip). Qoıyńyz, men ketem. (Qolyn ıterip tastap ketpekshi bolady. Aqban aldyna shyǵyp toqtatady.)
Aqban. Joq, kete almaısyń. Men mazaqtyń adamy emes. Men qazaqtyń jaman qyzy túgil, oqyǵan orys, noǵaı qyzynan da jaman sóz estip kórgem joq. Eshqaısysy qolymdy qaǵyp kórgen emes. Sen kimsiń sonshama?
Jamal (jábirlenip). Maǵan ne qyl deısiz?
Aqban. Maǵan tıesiń. Men alam! Men sodá. Maǵan, qazaqtyń jaman qyzdary túgil, oqyǵan orys qyzdary da tıedi.
Jamal. Súımese qalaı almaqshysyz? Zorlap alýǵa zań kótere me? Áıelge bostandyq dep ózderińiz aıtyp júrgen joqsyzdar ma?
Aqban. Súımeseń qalaı? Meni qalaı? Súımeıdi? Men oqyǵan jigit. Men sodá. Men tóre! Maǵan tıgen qyz baqytty bolady. Men ony jibekke orap qoıamyn. Meni qalaı súımeıdi? (Jamalǵa qarap jyrqyldap kúledi.) Áı, sen jaqsysyń ǵoı! Men súıem. Janymdaı súıem. Aıaǵyńa bas uramyn. Aıaǵyńa basatyn topyraq bolaıyn... (Jata qalyp Jamaldyń aıaǵyna bas urady. Jamal keteıin dese aıaǵyn jibermeıdi.) Men súıem! Sen de súıem dep aıtpasań, aıaǵyńnan basymdy almaımyn.
Besinshi kórinis
Sahnaǵa Qasen kirip keledi. Jamal qýanyp ketip, «Qasen», — dep umtylady. Júgirip Qasenniń qushaǵyna kiredi. Aqban Jamaldyń ketkenin sezbeı jata beredi.
Aqban (jatqan kúıi). Men sodá. Meni qazaq qyzy túgil, orys qyzy da súıedi. Men qyzdyń qudaıy. Kónbegen qyzdy... Maǵan tı, men alam! Men púrtekel istep arıstovaıt qylýdan taıynbaımyn. Kónesiń be, joq pa? (Basyn kóterip alady. Qyz joq. Ań-tań qalyp artyna burylyp, qyzdy Qasenniń qushaǵynda kóredi. Yzǵarlanyp.) Sen kim?
Qasen. Men — muǵalim!
Aqban. Munda nege keldiń?
Qasen. Nemene, sodályǵyń ustap ketti me? Basqa jerde tergegenmen, bul jerde tergeı almaısyń ǵoı...
Aqban (ashýly). Tart tilindi, ıttiń balasy, qazir atyp tastarmyn! (Qaltasyna qolyn salǵanmen myltyq taba almaıdy.)
Qasen (Jamaldy keıin qoıyp, Aqbanǵa qaraı bir-eki basady). Saǵan ne kerek? Aýzyńnan qanyndy keltireıin be! Sodá bolsań, jaıshylyqta sodásyń, araqty iship-iship alyp, eldiń qyzyn ańdysań, saǵan myna men qoja. Úkimet seni sodá qylyp saılaǵanda, eldi búldirsin, atqaminerlerdi nóker qylyp ertip alyp kún¬tún araq ishsin, kárip-qaserlerdi jylatsyn dep saılaǵan joq. Elge tóńkeris zańyn ornatsyn, el kedeıine tóńkeris zańynyń paıdasyn tıgizip, buzyqtardy, atqaminerlerdi aýyzdyqtasyn dep saılap otyr. Úkimettiń tapsyrǵan isin aıaqqa basyp, óz betińmen jaıylatyn bolsań, seni túzeıtin tez bar. Úkimet teziniń aldyna barǵanyńdy bilmeı de qalarsyń.
Aqban (odyraıyp jaqyndaı túsedi). Ketesiń be, joq pa?
Qasen. Men nege ketem?
Aqban. Júr bylaı. (Qyzdyń qolyn ustaı berem degende, Qasen qolyn qaǵyp jiberedi.)
Qasen. Jaqyndaýshy bolma, ońbaısyń! (Jamal Qasenniń ekinshi jaǵyna taman turady.)
Aqban (yzalanyp). Qoımadyń ba, á? Toqtaı tur, bálem! Seniń túbińe jetpesem be. Qazir púrtekel istep, arestovaıt etkizem. Osy jerden qozǵalýshy bolma, sen arystovyn! (Shyǵa jóneledi.)
Qasen (artynan aıqaılap). Jaraıdy, kimniń arystovyn bolǵanyn kórermiz!..
Altynshy kórinis
Qasen men Jamal.
Jamal (úreılenip). Birdeme istep júrer, ketseıshi, eregesip qaıtesiń.
Qasen (jigerlenip). İstep kórsin. Oınaıyn degen eken, keńes zańy mundaı ıtterdiń oıynshyǵy emes. Keńes zańy eshkimdi naqaqtan kúıdirmeıdi. Zań ádil. Zań týra. Men zańǵa súıenem. Sodányń qudaı bolatyn zamany bul emes. Sodá — el eńbekshileriniń ádil qyzmetkeri, úkimet zańyn buljytpaı oryndaýshy bolý kerek. Mynalar — buzyqtar. Bular tonyn aınaldyryp kıip, mal tabýdyń sońynda júrgen adamdar. Byltyr kelgende eldi bir silkindirip ketip edi, bıyl taǵy sonysyn istep júr. Ókimet oryndary munyń ne istep júrgeninen habarsyz. Eger bilse, muny bir mınýt te qoımas edi. Buzyqtyq istegeni úshin basyn túrmede shiriter edi... El de nadan, el joqtan qorqady. Úkimettiń ózine jaq ekenin, úkimettiń kedeı paıdasyn kózdeıtinin el áli bilip bolǵan joq. Osylardyń buzyq isin kórip otyrsa da eshqaısysy úndemeıdi, úndeýge bata almaıdy. Áli kúnge baıaǵydaı ákimdi qudaı kóredi. Qudirettiń bári ákimniń qolynda dep biledi... Joq, qate, qudiret elde, el eńbekshileriniń qolynda, eńbekshiler unatpasa, qolaısyz dep tapsa, qandaı iri oryndaǵy ákimdi de ornynan túsire alady... (Jamalǵa qarap.) Sen qoryqtyń ba?
Jamal (kúlimsirep). Qoryqtym.
Qasen. Qoryqpa, myqty bol! Maǵan joldas bolsań, mundaıdyń talaıyn kórersiń. Elde eskilik kúshti. Eldi kernegen pále, sonyń bárimen kúresý, eldi aǵartyp jańa jolǵa salý — bizge, muǵalimderge borysh. Biz osy boryshymyzdy óteý jolynda qandaı qıyndyqtar bolsa da kónemiz. (Jamalǵa qarap jymıdy.) Óńiń kelmeı tur ǵoı.
Jamal (kúlimsirep). Álgiden múlde zárem ketti.
Qasen (aqyryn jaqyndap Jamaldy qushaǵyna alady. Jamal Qasenniń ıyǵyna asylady). Jumys aýyr, jumys kóp... áıtsede tózermiz, jeńermiz; jan súıgen jary qaırat berip otyrsa, adamnyń jigeri óspekshi. Sen endi jigerlendirip otyrarsyń... (Kúlip Jamaldyń betine qaraıdy. Jamal kúledi.) Súıeıin be?
Jamal. Meıliń! (Qasen qushaqtap súıedi. Altybaqan jaqtan qyzdardyń qosylyp salǵan áni estiledi. Bir aýyl óleń aıtqan shamada perde túsedi.)
Shymyldyq.
ÚİSHNSHİ İİERDE
Eki jyldan keıin
Bolystyń keńsesi, Tórde Lenınniń, Kalınınniń sýreti.
Tórgi ústelde Baqyt, hatshy ornynda Júsip.
Birinshi kórinis
Baqyt (bir qaǵazdy úńilip oqyp shyǵyp). Apyrm-aı, osy ıtterde de ar joq-aq.
Júsip.O ne?
Baqyt. Myńbaı taǵy bir malaıyn uryp, aqysyn bermeı qýyp shyǵypty. Shekesine tıse de qoımaǵany-aý.
Júsip. Aıtpaqshy, ol malaı osynda kútip jatyr. Seniń kelýińe qaratyp qoıǵam.
Baqyt. Solaı ma? Maǵan beker qaratqansyń ǵoı. Sodáǵa aıtyp, Myńbaıdy meletsemen aıdattyryp alyp, jazasyn tarttyra berýiń kerek qoı.
Júsip (kúlimsirep). Olaı qylýǵa bolatyn edi. Biraq sen predsedatelsiń ǵoı. Óz qolynan oryndap, abyroıyn ózi alsyn dep em.
Baqyt. Endeshe qazir sodáǵa aıtyp oryndata ǵoı.
Júsip. Jaraıdy, baraıyn. (Shyǵyp ketedi. Baqyt qaǵaz oqyp otyrady.)
Ekinshi kórinis
Iyǵy salbyrap Baısalbaı kiredi. Baqyt ala kózimen qarady.
Baqyt. Al, jumysyńdy aıtyńyz.
Baısalbaı (esik jaqtaýy ústelge otyryp). Shyraǵym Baqyt, dám-tuzymdy kóp tatyp ediń. İnimdeı bolyp ósip ediń. Seni alalap bótensitken joq edim. Bárimiz bir atanyń balasymyz. Qangeldiden bireý atqa minse, abyroıy bárimizge ortaq. Syrtyńnan tilegińdi tilep otyramyz.
Baqyt (sózin bólip). Bul talaı esitken sózimiz ǵoı, taqpaqty qoı, jumysyńdy aıt!
Baısalbaı (bógelip qalyp). Esitip te júrgen sóziń ǵoı, áıtse de aıtyp óteıin degenim ǵoı. Aǵaıynnyń arasyn ashaıyn degen syrt dushpan ne aıtpaıdy deısiń, meni saǵan shaǵystyryp júrgender de bar dep esitem.
Baqyt. Ol beker ǵoı. Eshkim shaǵystyrmaı da biz birige almaımyz ǵoı. (Baısalbaı ańyraıyp otyrady.) Jumysyńyz bolsa, sony aıtyńyz.
Baısalbaı (tamaǵyn keneı túsip). Jumysym bar. Biz búlinýge aınaldyq. Tama bitken tobyn qosyp, Qangeldi rýyn aıaqqa basqysy kelip otyr. Qangeldiniń otyna men kúıgeli otyrmyn. Ótken jyly nalokpen esimdi tandyryp edi, endi kanpeske degenin shyǵarypty... «Túbi birge tútpes» degen, sen Qangeldiniń bir tuqymysyń ǵoı, qudaıshylyǵyńdy óziń aıtshy: kanpeskege men qalaı iligem?
Baqyt. Qalaı ilikpeısiń?
Baısalbaı. Kanpeske baılarǵa arnalǵan emes pe? Mende qansha baılyq bar? Malymnyń sany qolynda emes pe?
Baqyt. Qolymda, tolasyń. Sen sıaqty adamdy kanpeskelemese, senderdi jer aýdarmasa, zańdy shyǵarýdyń qajeti ne?
Baısalbaı (nalyp). Áı, Baqyt-aı, maǵan tym yzǵarlanyp kettiń-aý. Birigip otyryp is istesek te bolatyn edi ǵoı. Birimiz qanat, birimiz quıryq bolsaq, bizge keletin pále bolar ma edi?!. Qaıteıin, jassyń ǵoı, jastyqpen, qyzýlyqpen aǵaıynnyń qadirin bilmeı otyrǵan shyǵarsyń... Endi, tym bolmasa, balamnyń enshisi basqalyǵyna qaǵaz bershi.
Baqyt. Berilmeıdi, balańnyń enshisi birge, ótirikke mór basa almaımyn.
Baısalbaı. Bolmas, bolmas... Meıilderiń. Ólgen biz-aq óleıik, sender adam bolyńdar. Arýaqqa tapsyrdym... (Súıretilip shyǵyp ketedi.)
Úshinshi kórinis
Júsip kiredi.
Júsip. Molodes!.. Sodányń isine rıza bolyp keldim.
Baqyt. Ne qypty?
Júsip. Myńbaıdyń malaıy osydan shyqqan soń aýyz eki aryzyn aıtqan eken. Myńbaıdy alyp kel dep dereý meletseni jiberipti.
Tórtinshi kórinis
Moınynda dorbasy bar Qoıanbaı kiredi.
Júsip. E, Qoıeke, poshta ákeldiń be?
Qoıanbaı. Ákeldim, shyraǵym, gazetteriń qalaı kóp. Osynyń bárin neǵyp oqyp shyǵasyńdar?
Júsip. Baqyt. Ákelshi, ne habar bar eken. (Qoıanbaı dorbadan alyp tastap jatady, Júsip pen Baqyt gazetterdi ústelge tekshelep jıyp jatady.)
Baqyt. Tórtinshiniń muǵalimi gazetimniń bir nómiri kelmeı qaldy dep otyrdy, ol neǵyp qate boldy eken.
Júsip. Aýylnaı salaq. Suraǵan adamǵa bere salady-aý deımin. Túneý kúni biraz urysyp jibergem, ekinshileı durys tapsyraıyn dep ýádesin berip ketti. («Eńbekshi qazaqty» ashyp.) Baqyt, mynany qara!
Baqyt. O ne?
Júsip. Bizdiń bolystyń jaıyn jazypty.
Baqyt (eleńdep). Ne depti?
Júsip (kúbirlep oqyp, kúlimsireıdi). Ne qylasyń, kelistirip turyp maqtapty... Osy, teginde bizdiń isimiz jaman emes-aý deımin. Túneýgi gazetke alýshylar jıyp júrgen jigit: «Senderdiń jumystaryń basqa qazaq bolystaryna myqty úlgi» dep otyr ǵoı... dáý de bolsa, osyny jazǵan da sol jigit.
Baqyt (kúlimsirep). Qaıteıik. Qoldan kelgenin istep jatyrmyz. Aıanyp qalǵan jumysymyz joq. Elmen keńesip otyramyz. El kedeıleriniń aıtqanyn eki etpeı oryndap otyramyz, búldirip aldyń dep uryspasa bolady. (Ekeýi oryndaryna otyryp gazet oqıdy, Qoıanbaı shyǵyp ketedi.)
Besinshi kórinis
Jaırańdap Jamal kiredi.
Baqyt. E, Jamal, den saý ma?
Jamal. Shúkir!
Baqyt. Oıyndaryń qashan bolady?
Jamal. Búgin. Soǵan bılet satyp júrmiz. Sizge qurmetti bılet ákeldik.
Baqyt. Shyraǵym-aý, jaı bılet te jaraıtyn edi ǵoı.
Júsip. Ábden jaraǵan, Jamal, aldyrmaı qoıma.
Baqyt. Endeshe, Júsipke de sonyńnan ber.
Jamal (kúlip). Oǵan da berem... Alasyn ǵoı, Júsip?
Júsip. Alǵanda qandaı, ákel! (Jamal Baqytqa, Júsipke bılet beredi.)
Baqyt. Qandaı qyzyqtar kórsetesińder?
Jamal. Bir perdeli kúldirgi taqpaq. Án bolady.
Júsip. Óziń án salasyń ba?
Jamal (kúlimsirep). Nege salmaıyn.
Baqyt. «Qyzyl bıdaıǵa» salyp jiberersiń, bir kóterilip qalaıyq... Kópten beri jumysbasty bolyp adamnyń ózi sharshap júr...
Altynshy kórinis
Qasen kiredi.
Qasen. Jamal-aý, sen neǵyp tursyń? (Otyrady.)
Jamal (kúlimsirep). Mynalarǵa bılet satyp turmyn.
Qasen. Á, solaı ma... Qymbatynan sat.
Baqyt. Sen aıtpaı da Jamal biletin.
Júsip. Qasen, sen ózińde oınaısyń ba?
Qasen. Oınaǵanda qandaı... Jigittiń rólin ózim atqaram.
Júsip. Qyz bop kim oınaıdy?
Qasen (Jamalǵa qarap). Myna kisi.
Jamal (kúlimsirep Qasendi kózge qaǵady). Qarama.
Baqyt (kúlip). Jigittiń rólin Júsipke berýleriń kerek edi. Ǵashyqtyń rólin bul ádemi oınaıdy. Baıaǵyda Jamalǵa ǵashyq bolyp óleń shyǵaratyn.
Qasen. Jamal . Solaı ma? (Ekeýi de kúlip Júsipke úńiledi.)
Júsip (tómen qarap qyzaryp). Baqyttyń sózine nanyp turǵandaryń ba?
Baqyt. Men óleńin de aıtyp bere alam.
Qasen. Jamal. Aıtshy,aıtshy!
Júsip. Baqyt, aıtpa!
Jamal (Baqyttyń janyna baryp). Aǵataı, aıtpasań ókpeleımin.
Qasen. Jamal, aıtqyzbaı qoıma...
Baqyt (kúlip). Júsip-aý, endi qaıtem?
Júsip. Meıliń. (Ózi gazet oqıdy.)
Jamal. Aıtshy, aǵataı!
Baqyt. Al, aıtaıyn:
Jamaljan! Kólde júrgen aqqý qussyń,
Qus bolyp qanat qaǵyp kólden ushtyń.
Sıpalap ornyńdy zar ıleımin,
Kóz qurǵyr, sol Jamalǵa qaıdan tústiń?
Jamal men Qasen daýysyn shyǵaryp kúlisedi. Jamal kúlgen kúıi úıden shyǵyp ketedi.
Qasen. Aıtpaqshy, erteń ıacheıkeniń sobranıesi bolady. Mektep jaıynan men baıandama isteımin.
Baqyt. Taǵy qandaı másele bar?
Qasen. Baıǵa quıyrshyq bolyp júrgen Bektastyń isin qaraımyz.
Júsip. Bektasty partıadan shyǵarý kerek. Ákesi eldi qynadaı sorǵan Jumabaı emes pe edi. Jumabaıdyń balasy kedeıge paıda keltirmeı-aq qoısyn.
Qasen. Ústinen aryz kóp kórinedi, ózi de shyqpaı qaıter deısiń.
Jetinshi kórinis
Esikten Aqban kiredi. Úıdegiler bajyraıysyp qarap qalady. Aqban yrjıyp, báriniń qolyn alady.
Qasen (úńilip qarap). Aý, sen Aqbanbysyń?
Aqban. Iá.
Qasen. Túrmede emes pe ediń? Munda qaıdan júrsin?
Aqban. Túrmeden shyqqam.
Qasen. Kózildirigiń qaıda? (Aqban úndemeıdi.)
Baqyt. Al, munda nege keldiń?
Aqban. Jumys kerek edi. Meniń jaıymdy ózderiń de bilesińder ǵoı. Sharýashylyq isteı alatyn emespin. Bir mektepke muǵalim bolsam dep em.
Qasen. Óziń be?
Aqban. Iá, ózim.
Qasen. Á, arsyz! Ne betińmen kelip otyrsyń? Ne betińmen muǵalim bolmaqsyń? Seni muǵalim qylyp saılap, keńes aqshasyn dalaǵa shashatyn kim bar dep eń?.. Baısalbaı bar dep pe ediń? Shyq keńseden, saǵan munda oryn joq! (Aqban surlanyp tómen qarap otyrady.)
Segizinshi kórinis
Jamal kiredi.
Jamal. Qasen, júr, qazir repetısıa ótkizeıik te, oıynnan buryn tamaq iship alaıyq.
Qasen (Jamaldy qolynan tartyp ózine jaqyndatyp, Aqbandy kórsetedi). Mynany tanısyń ba?
Jamal (úńilip qarap, betin suq qolymen syzady). Oıbaı-aý, kózildirik qoı!
Qasen. Dup-durys, kózildirik! Kózildirikpen kózin búrkep, istemegen buzyqtyǵy joq edi. Endi búgin eńbekshiler tezi qolǵa alyp, kózildirigin sypyryp otyr. Aramzadaı alastap, ortasynan qýyp otyr, endi buǵan eńbekshiler jurtshylyǵynda oryn joq!
Aqban súıretilip shyǵyp ketedi.
Toǵyzynshy kórinis
Júsip. Baqyt-aý, álginiń kózildirigin ózine berem dep saqtap júrmeıtin be ediń?
Baqyt. Qap, umytyp ketkenimdi qarashy. Ózine berý úshin emes, kórsetip otyryp bir syqaq qylaıyn dep edim. (Omyraý qaltasynan alyp kózildirikti kózine kıedi.)
Jamal. Qoıshy ári, kımeshi, ózimen ketsin pálesi.
Baqyt. Qaıdaǵy pále! Eskiniń bárinen birdeı úrkip qasha berýge bolmaıdy. Jaramdysyn paıdamyzǵa jaratýymyz kerek.
Qasen (kúlip). Sen osy ashylyp barasyń-aý. Eki jyldan bergi alǵan bilimiń ushan-teńiz shyǵar deımin.
Baqyt. Áli de az. Áli de bilmegenim kóp. Áli sýsynym qanyp jetken joq.
Qasen. Kitapty kóp oqy. Oqysań bárin de tabasyń.
Jamal. Kesh boldy ǵoı, jumystaryńdy nege toqtatpaısyńdar!
Baqyt. Júsip-aý, biz búgin 8 saǵatty umytyp, 10 saǵat otyrdyq bilem. Shynynda, endi demalaıyq.
Júsip. Jaraıdy. (Qaǵazdaryn jıa bastaıdy. Bári de shyǵady. Keńse birazǵa sheıin bos.)
Dalada aıqaılaǵan daýys, dabyr-dubyr áńgime.
1-daýys. Ýa, Muqymbysyń?
2-daýys. Muqymbyn.
1-daýys. Jol bolsyn?
2-daýys. Káribaıdy kanpeskeleýge baram!
1-daýys. Qaı Káribaı?
2-daýys. Baı Káribaı. Tórt túligi saı Káribaı, eldi aıdap órgizip, ıirip jýsatqan, el ústine qara túnek túnetken azýly, aıbyndy «arýaqty qan» Káribaı!
1-daýys. Bar, bar. Sheńgeldi aıamaı sal. Ne qylasyń, kezi keldi. Kekti bir al!
Onynshy kórinis
Sahnaǵa salbyrap Baısalbaı men Aqban shyǵady.
Baısalbaı (jan-jaǵyna qaranyp). Bolmady, ketip qalypty!
Aqban. Ketpegende de bitiretinimiz shamaly edi ǵoı.
Baısalbaı (otyryp). Aqban-aý, sen salbyraýdy qoıyp, tirilseıshi. Men de keńes adamy, men de keńes mekemesine eńbek sińirdim deseıshi!
Aqban. Joq, deı almaımyn, men tirilýden kettim, men bul dúnıelik emespin, men ólik, mende qur súlder, betperdem jyrtyldy. Baqyt qusym ushty.
Baısalbaı. Al,sonda qaıtpekpiz?
Aqban. Qaıteıik, bitemiz.
Baısalbaı. Shynymen be?
Aqban. Shynymen bitemiz. Kúl bolyp kókke ushamyz. Budan bylaı bizdi bir kezde bolǵandyǵymyz, erkin dáýren súrgendigimiz el aýzynda ertegi bolyp qana aıtylady.
Ekeýi salbyrap, tunjyrap, qaltańdap, aqyryn basyp tysqa shyǵady. Sahna bos. Alystan salǵan án estilip, birtindep jaqyndaıdy. Kóp daýyspen qosylyp án salǵan mektep balalary, sahna tusyna kelgende án de, óleńderi de anyq estiledi.
«Biz tap uly, tap úshin
Taısalmaımyz, taımaımyz.
Tap dushpanyn talqan ǵyp,
Jer ústinde qoımaımyz!..»
Shymyldyq.
You Might Also Like
