InfoHub Logo

Eńgezerdeı qara jigit eski shym úıdiń tóbesine shyǵyp turyp, aldyndaǵy yldıǵa shuqshıa qarady. Qaraýyna sebep bar: bir jaıaý adam sonaý belestiń basyna jańa shyǵa berip edi. Tegi jaı adam emes. Byltyrdan beri mundaı júriske ushyraǵan adam ushan-teńiz qashý, qýý, ustaǵan jerinde óltirip ketý eki jerdiń birinde ushyraıdy. Ásirese, muny, osy turǵan jigit, Qoıshyǵara kóp kórdi.

Ótken jyly Qoıshyǵara Temirdiń úıinde malaılyqta edi. Qyrdan shóp ákelip, jańa úıip jatqanda, bir top soldat aýyldyń ústine saý etip kelip qaldy. Kelgen kúıi shoǵyryn jazbaı Temirdiń úıine túılikti:

— At kerek!

Áskerdi kórse ábigerlenetin aýyldyń ádeti ǵoı. Temirge degen taıaqqa arqasyn tóseıtin aýyldyń pysyqtary jan ushyryp júrip, at jınady. Jınalǵan attyń kóbi kedeılerdiki: aryq, sholaq, jaýyr. "Bu qalaı?",— dese, Túıebaı:

— Baıdyń qur júrgen attaryn jekkizýge bolmaıdy, ystyqta barlyǵyp ólip ketedi, qyzylmaı bolady,— dedi.

Bekenniń kempiri, esi shyǵyp, úreılenip atynyń sońynan bajyldap erip keldi:

— Jalǵyz úı dep basynasyńdar, áıtpese, atymnyń arqasy yńyrshaqtaı jaýyr, túneýgi ylaýdan aı júrip áreń oraldy, tym bolmasa osy joly aıar edińder ǵoı,— dedi.

Soldattyń bireýi qazaqsha biletin bolyp shyqty. Ol kempirdiń sózine qulaǵyn túre qaldy:

— Biz kedeıdiń atyn jekpeımiz, baıdan jegemiz. Baıdyń jylqysyn qotanǵa ıir, ózimiz ustap alamyz! — dep, álgi jigit, qazaqsha sóılep, myltyqty sýyryp alyp Túıebaıǵa túılikti,— sen tuqyl qaljaqty qoı, aldaıtyn kisiń biz emes!

— Men jónin aıtyp em, burynǵy ádetimiz edi... Ózińiz bilińiz,— dep Túıebaı dábdirlep keıin shegine tústi.

Qalyń jylqy shańdatyp aýyldyń ústin qaptady; júgen-quryq tımegen asaýlar buǵalyqty súıretip aınala shaýyp, aýyldyń ústin shańmen kómedi. Buǵalyq salyp júrgenniń biri — Qoıshyǵara. Buǵalyqty tastap jiberip, arqandy taqymǵa basyp qalsa, qandaı asaýlaryń da omaqata qulaıdy.

— Ýa, túk kórmessiń, Qoıshyǵara! — dep baıdyń daýysy shańq etti.

Asyǵys júrip Qoıshyǵara abaılamapty,— buǵalyqqa ilikken Temirdiń aıaýly jorǵasy — qara ker jorǵa eken. Temir kózi ejireıip, typyrshyp tura almady.

— Óziń sondaı buǵalyqqa ilik! Ózińdi bireý sondaı qylyp qylǵyndyrsyn! — dep Temirdiń báıbishesi — Uljan, jer ústindegi qarǵystyń bárin jaýdyryp, jer oshaqtyń basynda kúbideı bolyp shybjyńdap ol otyr.

Temirdiń daýysy qulaǵyna tıgende osynym ántek boldy ma dep, Qoıshyǵara, qara ker jorǵanyń moınyna ilikken arqandy bosata bastaǵan sekildi edi, báıbishesiniń qarǵysyn qulaǵyn shalǵan soń, ashýy qozyp ketti. Úzeńgige aıaqty tirep arqandy shirene tartqanda, qara ker jorǵa álsirep, artqy bóksesi burańdap sala berdi.

— Malades, jigit eken! — dep, bir ásker kıimdi jas jigit jorǵany júgendep jatyr.

Bul — manaǵy qazaqsha sóılegen jigit, kedeılerdiń atyn bosattyryp jibergen jigit te osy. Sybdyǵyrdaı bolyp kıinipti. Ústi-basy myltyq, oq.

— Beri kel dep ol Qoıshyǵarany ońashaǵa shaqyrdy.

— Malaısyń ǵoı?

— Malaımyn.

— Endeshe, baıdyń aıaýlysyna sal quryqty! — dep, álgi jigit kúlimsireıdi. Kóz qarasy, kúlkisi Qoıshyǵarany sıqyrlaǵandaı, ózine tartyp eliktirgen tárizdenip tur.

Jorǵa men júıriktiń ne-ne mańǵazyn erttep minip soldattar kenelip jatyr. Tyrsıyp, terisine syımaı isinip, atqa shapqan adamdaı entigip Temir tur. Kóringendi qarǵap, aýylǵa búıideı tıip báıbishe júr.

— Qoıshyǵara! Qarasy batqyr qaıdasyń? Ana, Minaıdar ekeýiń baryp attardy alyp qaıtyńdar,— dep jekirdi Temir.

Aýyldan uzap shyqqan soń, álgi qazaqsha biletin jigit Qoıshyǵara men Minaıdardyń qasyna keldi. Atqa otyrysy, júrisi basqa orys balalaryndaı emes, ıkem.

— Qalaı, tovaryshtar, baıdyń atyn mingenge renjip kele jatqan joqsyńdar ma? — dep kúlimsirep sóz bastaıdy ol.

Aty Andreı eken. Baǵanaly elindegi bir baıda bala kúninen malaılyqta júrgen eken. Malaılyqta júrgen jerinde soldatqa alynypty. Bir jyl soǵys maıdanynda bolypty. Tóńkeristen keıin qaıtyp kelip jumysqa aralasypty.

— Bólshevıkti bilesińder me?..— Biz — bólshevıkpiz! — dedi Andreı. Sony aıtty da, at ústinde kele jatyp, Qoıshyǵarany belbeýinen ustap qozǵap-qozǵap qoıdy. "Aýdaryspaq oınaıyq"—dep ázildedi. Manaǵy attardy ustap júrgen kezdegi Qoıshyǵaranyń Temirden qaımyqqanyn sóz qylyp, "kedeı, batyraq endi ne isteýi kerek" ekendigi týraly kóp sóz aıtty.

— Qoryqpa batyraǵym, kúniń týdy! — dedi Andreı. Sol kúni keshke bular bir aýylǵa kelip qondy. Keń alqaptyń qoıyndaý túkpirine jańa qonǵan aýyl eken, shalǵyny úzeńgini qaǵady. Maldary semiz, pyrdaı bolyp jatyr. Aýyl adamdary ábigerlenip, úrpıisti.

— Sender ǵoı ákelip júrgen! — dep Qoıshyǵara men Minaıdarǵa ala kózderimen qaraǵandary boldy.

Qas qaraıa bergen kezde, aýyldyń ústin kenet attyń dúrsili qaptady. Abalap ıt úrdi. Gúrs etti... Myltyqtyń daýysy. Kenet, Andreıler asyǵyp-sasyp atqa jabysqansha, qalyń ásker aýyldy qaptap ketti. Tars-turs myltyq atyldy. Aýyl ý-shý bolyp jylap, tynyq túndi basyna kóterdi...

Bul aqtardyń áskeri bolyp shyqty. Andreıler qolǵa tústi. Óltirmegenmen, ólesi qylyp urdy.

— Sender bastap júrgen adamsyńdar,— dep Minaıdar men Qoıshyǵarany, ınelikteı buralǵan bireýi tergeýge aldy. Shynyńdy aıtpaısyń,— dep Qoıshyǵaranyń arqasyna qamshyny basyp-basyp jiberdi. Qara túndegi qamshynyń daýysy týlaq sabap jatqan sekildenip estildi.

Erteńine ásker jóneldi. Ustalǵan bólshevıkterdi, kóıleksheń kúıinde, jaıaý aıdady. Andreı jegen taıaqtyń zorlyǵynan aıaǵyn súırep, zorǵa basyp, Minaıdar men Qoıshyǵaraǵa qarap, "qosh!" degen tárizdenip basyn ıdi.

— Óltiredi-aý, sorlylardy! — dep, Qoıshyǵara kúrsindi.

— Qaıteıin, bizdiń qolymyzdan ne keledi,— dep Minaıdar da qynjylǵandyq pishin kórsetti.

Temirdiń attary aq áskerdiń qolyna ılikti. Qoıshyǵara ári-beri jalynyp surap kórip edi, miz baqpady, onyń ústine sol aýyldyń bir adamy, jalpyldaǵan qara kisi, ózderiniń atyn ylaýdan aman alyp qalǵysy kelgen pishinmen:

— Bular tyńshy bolý kerek, osylardy da ustaý kerek! — dep ózderine tap berdi.

Attan aırylyp kelgenin esitkende, Temir ashýdan býlyǵyp ólip kete jazdady. Bezden istelgen sary taıaq Minaıdar men Qoıshyǵaranyń basynda oınady.

— Bir jorǵanyń qunyna turmaıtyn ıtterdi óltir! — dep, shaptyǵyp Uljan báıbishe júr.

Temir bulardy urýmen qanaǵattanbady. Áńgime aýyp aqsaqaldarynyń aldyna salyndy. Attardyń ketý aıyby — Bekenniń kempiri men Qoıshyǵaralarda bolyp shyqty: áńgimeni bastaǵan Bekenniń kempiri bolypty da, tańdaýly jorǵa men júırikti ustap bergen Qoıshyǵara! Osy ekeýiniń "ylańy" bolmasa, kelgen ásker sonaý kedeıdiń aryq-turaǵyn minip kete bermekshi eken...

Beken men Qoıshyǵaranyń úıiniń barlyq mal-múlki toǵyz attyń quny úshin Temirge tólendi. Qoıshyǵara malaılyqtan shyǵaryldy. Ańqaý áıelder Qoıshyǵaraǵa úrpıise qarap:

— Betim-aý, onda seniń qandaı bolǵanyn?! — desedi.

— Ne de bolsa aýyzǵa iliktiń, jigit ekensiń,— dep Kólbıke Qoıshyǵaraǵa rızalyq bildirdi. Qoıshyǵara sodan bylaı aýyldan bezip, orys qalalaryn aralap, kisige jaldanyp, tapqanymen áke-sheshesin asyraıtyn boldy...

* * *

Júgire basqan jaıaý — boz shıneldi soldat bolyp shyqty. Quldyrap aýylǵa kelip qaldy. Jaqyndap kelse — Petro!

— Oıbaı-aý, Petromysyń? — dep Qoıshyǵara aldynan júgirip shyqty.

Bul Petro boldy. Temirdiń esiginde Qoıshyǵaramen birge bes jyl jumys istegen Petro osy.

— Qaıdan júrsiń? Ne ǵyp júrsiń? — dep Qoıshyǵara suraýdy jaýdyryp edi, Petro basqa sózge kelmeı, jan-jaǵyna qarana túsip:

— Keıin sóılesermiz, meni jasyr, meni kisi kózine túsirme! — dedi.

Qoıshyǵaranyń júregi muzdaı bolyp ketti. Bul qashqyn ǵoı! Qashqyndy panalatqannyń aıyby qandaı bolmaqshy? Aıyby zor-aq bolsyn, sonda Petrony panalatpasqa sharasy bar ma? Bes jyl udaıy bir júrip eńbek sińirisken adam. Bir júrý bylaı tursyn, Qoıshyǵara ekeýi birin-biri janyndaı kóretin dos bolyp ketken adamdar. Petro soldatqa alynarda, osy Qoıshyǵara, týǵan inisi ketkennen kem qynjylǵan joq. Ekeýi qushaqtasyp aırylysqan.

— Meniń shesheme qarasyp tur, júdetpe,— dep Petro kári sheshesin osy Qoıshyǵaraǵa tapsyrǵan bolatyn. Sol dosy — osy.

— Qaraǵym, Petromysyń? Aman keldiń be! — dep kempirleý áıel Petrony ashyq júzben qarsy aldy.

Bul Qoıshyǵaranyń sheshesi — Úmit.

— E, Petro balam, úlken jigit bolypsyń ǵoı, apyrmaý,— dep qýqyldaý, baqa qara shal keldi.

Bul Qoıshyǵaranyń ákesi — Etikbaı.

Úmit pen Etikbaı Petronyń týǵan áke-sheshesindeı bolyp ketken adamdar. Temirdiń esiginde malaılyqta júrgende, Petronyń ústi-basyn jamaıtyn, kiri-qońyn jýatyn osy Úmit edi.

— Ene-aý, osy orysty nesine jaqsy kóresiń? — degen qatyndarǵa, Úmit:

— Orysty qudaı jaratpap pa? Qoıshyǵaram sıaqty jas bala. Qaraǵymmen birge júrip, birge turady. Birine-biri súıeý bolyp júr. Onyń ne jattyǵy bar? — deıtin.

Petro Úmitti shyn jaqsy kórgendikten, Qoıshyǵaramen birge o da "Áje" deıtin.

— Áje, aman keldim. Aman bolǵanmen, osy joly Petroń qysylyp keldi. Balam deıtin bolsań, osy joly saqta! —dep Petro kúrsindi.

Úmit úreılenip, qatparlanǵan beti qýqyl tartty.

— Balam, ol qalaı bolǵany, á? Ol qalaı bolǵany? — dep Etikbaı suraýdy jaýdyryp, jurttyń degbirin alyp boldy.

— Sen qaı jaǵyndasyń, shynyńdy aıtshy,— dedi Qoıshyǵara.

— Bólshevıkpin! — dedi Petro.

Úı ishindegiler selk etkendeı bolyp, biriniń betine biri qarady. "Bólshevık" tanys sóz. Byltyrǵy Temirdiń atynyń oqıǵasynan keıin "bólshevık" degen sózdi Etikbaı da, Úmit te estip kele jatyr.

— Osy "bolshaıbek", degenderi qandaı adam eken? — dep Etikbaı, óz aýlyndaǵy Qanyn saýdagerden bir ret suraǵanynda, ol:

— Bólshevık — jurt talaǵyn, qanisher, buzyq,— dep túsinik berip edi.

Sodan keıin Qoıshyǵaraǵa bireý "Bólshevık" atyn taqsa, Etikbaı shyj-byjy shyǵyp ortaǵa túsetin boldy:

— "Bólshevık jurt talaǵyn" deıdi, meniń balamnyń buzyqtyǵyn kórgenderiń bar ma? Orynsyz qaralamasańdarshy! —dep qynjylatyn boldy.

Bólshevık degen sóz — elde etek alǵan sóz. Ekiniń biri biledi, otyrǵan jerlerinde áńgime qylysyp otyrady. Biraq durystyqqa taǵatyn biri joq qulaq esitpegen páleniń bárin sonyń ústine úıisedi de otyrady.

Andreıge kezdesip, sóıleskennen bylaı Qoıshyǵara men Minaıdar bul pikirden aýlaq boldy. Ásirese Qoıshyǵara, ózinen-ózi júrip, uzaq oıǵa shomatyn boldy: Bólshevık kim? Shynymen buzyq pa? Andreı bólshevıkpin dedi, ony buzyqqa tanýǵa bola ma? Buzyq bolý bylaı tursyn, eldegi jetim-jesir, kem-ketiktiń jaıyn aıtyp taqyldaǵan sol emes pe? "Malaı-batyraq — kúsh senderde, sender birikseńder, ári qossańdar, baılardy tabanǵa salý ońaı!" demep pe edi?! Bólshevıkke qarsy bolyp otyrǵan kim? Bólshevık týraly ósek taratyp júrgen kim?.. Qoıshyǵara osynyń bárin oılap kelip, bir túbekke tirelgen sıaqtanatyn. Petronyń aýzynan "Bólshevık" degen sózdi estigende, Qoıshyǵaranyń mıyn jep júrgen joǵarǵy oılar tus-tusynan qaptap kelip, kóz aldyn ańdap tura qalǵandaı boldy.

— Bátir-aı, munysy nesi? — dep Úmit kempir, úreılengen túrde Qoıshyǵaraǵa qarady.

— Úreılenbe áje, Petro bólshevık bolmaǵanda kim bolady? Malaıdyń bári bólshevık. Men de bólshevıkpin! — dedi Qoıshyǵara.

— Qolyńdy ákelshi, Qoıshyǵara!— dep, Petro kúlimdep Qoıshyǵaranyń qolyn ustap, myqtap qysty.

Etikbaı pen Úmit birine-biri úreılene qarap, ne isterin bilmegen adamdaı aýyr kúrsindi. Óıtkenmen sol mınýttan bylaı Etikbaı da, Úmit te ózderin bólshevık boldyq dep eseptedi...

Etikbaıdy tysqa kúzetke qoıyp, Petro men Qoıshyǵara boı jazyp otyrmaqshy boldy. Eski dostar kórgen-bilgenderin jańa ortaǵa sala bergende, sasqalaqtap Etikbaı úıge kirdi:

— Keldi! — dedi.

Par at jekken bir shanaly terezeniń aldynan syr etip óte shyqty. Shoshaq bórik, sur shınelder. Belderinde nagan, shanalarynda soraıǵan vıntovka. Shanadan túskenderdiń bireýi túksıgen murtty, semizshe qara jigit.

— Áýesbaı kápir eken,—dedi Qoıshyǵara terezeden qarap, surlana túsip.

— Onyń kim edi, qazaq pa edi? Sóılesip qarasaıshy,— dedi Úmit, burynǵydan da úreılene túsip, kimge jalynaryn bilmeı alaqtaǵan pishinmen.

— Endi bolmady. Silteýshi bolǵan shyǵar. Qate qyldym. Seniń úıińe kelmeýim kerek edi,— dep Petro basyn shaıqaı berdi.

Myltyǵyn kezenip eki soldat esikten kirdi. Petro qolyn kóterip tura qaldy. Áýesbaı sustanyp, myltyǵyn kezeýmen o da turdy. Soldat Petrony tintti.

— Shyraǵym, qazaq balasy ekensiń, bul ózi jasynan bizdiń aýylda ósken bala edi,— dep Etikbaı sóıleı berip edi.

— Úrme, qaqpas, jaıratyp ketermin! — dep, Áýesbaı nagannyń úńireıgen aýzyn Etikbaıǵa burdy.

Etikbaı qalsh-qalsh etip, sasqanynan qolymen kózin kóleńkeledi.

— Shyraǵym-aı, qorqytpashy aǵańdy,— dep, Úmit apalaqtap Áýesbaıǵa jalynbaqshy bolyp jabysa berip edi, Áýesbaı ony óńmenine túıip kep jiberdi.

Úmit murttaı ushyp, tabaldyryqty súze qulady.

Áýesbaı, sustanǵan kúıi, túksıgen murtyn qolymen bir sıpap alyp:

— Kórdiń be, munyń uıasyn! — dedi.

— Joq, qate aıtasyń...— dep, Petro sóıleı berip edi, Áýesbaıdyń janyndaǵy uzyn sary soldat myltyqtyń dúmimen Petrony salyp ótti. Petro murttaı ushty.

Qoıshyǵara naq osy mınýtta esi kiresili-shyǵasyly adamnyń pishininde edi. Quraldy soldatqa qarsy kúsh jumsaý degen ońaı emes, biraq myna jumys ony eskerterlik te: basynan aqqan qany moınyn jýyp, mertilgen malsha denesin bıleı almaı, Petronyń jatysy mynaý. Qoıshyǵara tiri bop óz kózinshe Petroǵa taıaq tıgizbekshi me?.. "Janymyz birge shyqsyn",— deıtin adamdar ǵoı. Bala kúnderinde Temirdiń esiginde júrgende, Temir osy Qoıshyǵarany bir ret at baýyryna alyp sabap, sonda Qoıshyǵarany arashalaımyn dep taıaqty birge jeıtin osy Petro edi-aý... Qoıshyǵara qalsh-qalsh etip, kózi qantalap:

— Nege urasyń ony? — dep, uzyn sary soldatty alqymynan ala tústi.

Úı ishi oıran-topan alys. Tars-turs myltyq atyldy. Qoıshyǵara uzyn saryny qylqyndyryp jyǵa beremin degende, Áýesbaı nagannyń túp jaǵymen Qoıshyǵarany shekeden qoıyp kelip qaldy. Qan burq etti. Qoıshyǵara táltirektep, uzyn sarynyń jaǵasynan qolyn bosatty. Uzyn sary bosanysymen, álsirep turǵan Qoıshyǵaranyń ústine mine tústi...

Etikbaıdyń úıiniń mańy, jıylysqa bireý arnap shaqyrǵandaı, qybyrlaǵan adammen toldy. Úreılengen pishin, daýryqqan sóz, bireýden bireý surap, ne ekenin, ne bolǵanyn bilgenshe qumartqandaı kımelep ólip barady. Anyǵyn bilgenderdiń keıbireýleri bul oqıǵany qalaı uǵyný kerektigin óz betimen sheshe almaıtyndaı, kópshilik qalaı qarap loblysa, soǵan daıyn turǵandaı pishin kórsetti.

— Osynyń qarasyn batyrmaı biz tynyshtyq kóre almaımyz! — dep, Temir zildene sóılep, sóz kóshesin kórsetip berdi.

— Durys aıtasyń, "Bir qaryn maıdy bir qumalaq shiritedi" degen, munyń kesapaty búkil aımaǵymyzǵa tıedi,— dep, Omar molda Temirdi qostap, keıbir ańqaýlardyń senimin kúsheıte túsý úshin aýzyn jybyrlatyp qoıdy.

Jas bozbalalardyń birsypyrasy, ásirese Minaıdar, Qoıshyǵarany aıap, unjyrǵalary túsip, ne qylarǵa bilmeı ishterinen tyndy...

Áýesbaı Temirdiń úıine qondy. Petro men Qoıshyǵarany shanaǵa salyp ákelip, Temirdiń aǵash saraıyna súıretip kirgizdi. Uljan báıbishe sulý ajaryn bir shytynatyp, pushpaq ishiktiń qaltasynan kilt shyǵaryp, aǵash saraıdyń esigin óz qolymen japty.

— Qydyrly malymnyń kıesi bir urmaı ketpes deýshi edim, kózine bir keldiń bilem! — dedi, kiltti jaýyp jatyp Uljan báıbishe.

Qazaq ádetinde baı men báıbishe aýyl adamdaryna ózin "qorǵan" qyla kórseter edi. Ólimshi bolyp jatqan Qoıshyǵarany óz qolynan báıbisheniń saraıǵa shyrmaýy - syrtqy aǵaıynǵa min sıaqtanyp-aq turdy. Biraq, Temir de, Uljan báıbishe de muny eskermedi. Munda syrtqa jasyryn tereń bir syr bar sıaqty edi...

Kiletti kúzetý Temirdiń malaıy Minaıdarǵa tapsyryldy. Áýesbaı oǵan tikelene qarady da:

— Áı, adyraq kóz qara, esińde bolsyn: osydan aırylyp qaldyń bar ǵoı, tabanda jaıratamyn! — dedi.

Minaıdardyń eti túrshigip, júzi bir qýaryp, bir surǵyldandy, Temir murtynan kúlip, aınalyp júre berdi.

Aýyl ishi gúý-gúý áńgimemen toldy. Sýǵa barǵan, kúl shyǵarǵan, tezek tasyǵan áıelder de aýyzdary jabysyp, bul oqıǵany ózderinshe talqylap jatty. Áýesbaıdy jer túsirmeı maqtaıtyndar tabyldy. Áýesbaı — qaladaǵy shala qazaqtyń, baıdyń, saýdagerdiń balasy. Osy elge aǵaıyndyǵy bar. Temirdiń úıimen ákeı-úkeı.

— Úkimetke jaqqan bilem, shen alatyn bolypty,— degen laqap Áýesbaı týraly erte kezden etek alyp júr edi.

— Adam bolatyn bala ǵoı, amalyn tapqanyn kórmeısiń be?— dep shaldar jaǵy ony burynnan úlgi qyla sóıler edi.

Búgingi ýaqıǵa týraly Áýesbaı aýyzdan túspedi. Áýesbaıǵa neshe túrli erlik taǵyldy.

— Áýesbaıdyń alyp shyqqan júz soldaty bar eken, olaryn keıin tastap ketipti, erteń soldaty keledi bilem,—dep Ǵappas deıtin qotan aıaq qara, sol soldatty ózi basqaratynnan jaman qoqyraıyp qoıdy. Jánibek deıtin sýqyl, Ǵappastan sózin asyryp túsireıin degendeı:

— Áýesbaı osy shyqqan jolynda 100 bólshevıkti ustap baýyzdapty,— dedi.

Etikbaı bul aýylǵa kirme. Bir atadan úsh úı. Ekeýi orta dáýletti, momyn: Raqymet, Súgir — degen kisiler. Raqymettiń óneri — ot basynda otyrǵanda odan myqty adam joq ta, jurt kózinde jaltaq. Súgir deıtin — baýyzdap jatsań ún shyǵarmaıtyn byljyr. Týysqandyq, namys degennen ekeýi de jurdaı adamdar... Jaıshylyqta bul ekeýi Etikbaıdy jaqyn tartqan sekildengenmen, bul joly mańyna jýı almady. Mańyna barý bylaı tursyn, bir bálesine iligip ketpeıik dep qorqyp, Etikbaıdyń úıin aýylmen qosylyp birge tabalady.

Temir qonaǵyn qala tártibimen syılady: kórshi poselkadan "samogon" aldyryp, aýylynyń "ıgi jaqsy" bas kótergenderin shaqyryp, bir úlken májilis jasady. Uljan báıbishe, kelini ul tapqannan jaman qýanysh qylyp, qazy men qarta, jal-jaıany qazan toltyra asty.

— Jigitter, buryn araq ishpegeniń de bar shyǵar, bizdiń qazaqtyń úıir bolmaǵan asy ǵoı... Biraq búgin ishińder! Myna qonaqtar — qadirli qonaqtar, el búldirgish sotqarlardy tyıý úshin janyn qurban qylyp júrgen azamattar. Bularmen májilistes bolýdyń ózi nege turatynyn bilseńder kerek! — dedi Temir, kesege quıylǵan "samogondy" qymyzsha shaıqap otyryp. Degenmen, qonaqty "samogonmen" syılaý bulardyń búgingi ǵana isi bolmaı, ádetke kirip, ersiligin joıǵan jumys edi.

Bastyǵy Túıebaı bolyp, otyrǵan jurt jymıyp kúlisti.

— Jaqsynyń qurmeti úshin ǵoı,— dedi Túıebaı.

Úlken ala dastarqan sandyqtan alynyp, úıdiń ortasyna sozyla jaıyldy. Bul sırek jaıylatyn dastarqan. Temirdiń ákesi Turlybaı Mekkeden kelip, el jınalyp "zámzam" sýyn ishetinde, osy dastarqan tap osy sıaqtanyp bir jaıylyp edi-aý,—dep oılady Túıebaı.

— Qane, Áýesbaı myrzanyń densaýlyǵyna! — dedi Temir kesesin kóterip.

— Apyrmaı, aýyryp qalmasam jarar edi, urttap kórgen joq edim,—dep, bireýler kúńkildesip, qybyjyqtady.

— Temir aıtqan soń bolmaıdy, ólseń de ish! — dedi ekinshi bireýi.

Jurt qyzyp, gúý-gúý áńgimege kiristi.

— Áýesbaı myrza! Myna aǵalaryń sizden sóz esitkisi kelip yntyǵyp otyr. Jat habarlar bolsa, aıta otyryńyz...

Osy bizdiń qazaqtyń "Alashordasy" ne boldy? — dedi Temir qyzara bórtip.

— "Alashorda" jumysyn istep jatyr. Álıhan Qalshaqpen sóılespekshi bolyp Ombyǵa ketipti,— dedi Áýesbaı.

— Oı, sabaz-aı, oı sabaz... Jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı-aq júr bilem, qazaqtyń qamy úshin júr-aý, á...— dep tórde otyrǵan bireýlerdiń tumsyǵy kóterilip, bastary qaıqaıa tústi.

Sózge sóz jalǵandy, qyza kele jurt bet-betimen jamyrap, biriniń sózin biri tyńdamaıtyn boldy. Birin biri ıyqtan tartyp, sózin tyńdatatyndy shyǵardy...

* * *

Tún aıaz. Kúndizgi jibip erigen qar sirese qatyp, muz bop jatyr, dala tastaı qarańǵy. Kókti búrkegen bultty tesip moınyna ilgendeı bop syǵarańdap biren-saran juldyz qaraǵanmen, qoıý qarańǵylyqty serpildirýge qudiretiniń joqtyǵy bilinip tur. Aýyl tynysh, meńireý, múlgigen túske kirip, bir nárseniń ańysyn ańdaǵan sekildene qalypty.

Aǵash kilettiń aldyndaǵy bórenede qaýdyr tonǵa basyn tyǵa túsip, qaraqshydaı shoqıyp Minaıdar otyr. Bul — kúzetshi. Kúzetip otyryp oılaıdy: "Apyrmaý, bulardyń jazyqtary ne?"— dep. Petro da, Qoıshyǵara da óziniń eski joldasy. Týǵanyndaı bolyp ketken adamdary. Shynynda, Minaıdarda osy sıaqty birge júrgen joldastary bolmasa, týysqan degen atymen joq. Qaıdan kelgenin, kimniń balasy ekenin bilgen emes. Esin bilgeli osy Temirdiń bosaǵasyn jastanyp keledi; jasy qazir 23-te, bar kórgeni osy... Keıde áldeqalaı bir aýyr oı basyp, Etikbaıdyń úıine kelip, uzynnan sozylyp jatatyny bar.

— Deniń saý ma, neǵyp jatyrsyń, shyraǵym? — deıdi oǵan Úmit. "Shyraǵym" degen qandaı jyly, tátti sóz! Mundaı sózdi Minaıdar Úmit sıaqty meıirimdi anadan ǵana estimese, basqa kimnen esitpekshi?!

— Sheshe, bilesiń be, osy meniń áke-sheshem bolǵan ba ózi? — deıdi Minaıdar keıde kúrsinip.

— Nege bolmasyn, bolǵan ǵoı. Ákeńdi kórgem joq, óldi dep esittim, shesheńdi kórdim: dóńgelek betti, kózi kómirdeı qara, ajarly kisi edi. "Mintaıjanym!"— dep seni qolynan túsirmeıtin edi. Ana degen sol ǵoı! — dep kúrsinedi Úmit.

Úmittiń aıtýymen Minaıdar sheshesin sýretteıdi. Kózin jumsa: dóńgelek betti, qara kózdi, qyzyl shyraıly áıel "Mintaıym!" dep ıiskep, betinen súıgen tárizdenedi... Ana degen qandaı jaqsy! Sol ana Úmittiń aıtýy ras bolsa, satylǵan! Satýshy kim? Osy jerin oılaǵanda Minaıdardyń júregin bir nárse tyrnap ketkendeı boldy. Anasyn satqan dushpanyn myna salaly saýsaǵymen búrip, syǵyp, ezip óltirip jibergendeı boldy...

— Bul kim? — dedi Minaıdar basyn kóterip.

Búrseńdep kelip turǵan Etikbaı eken.

— Qaraǵym, Minaıdar, bildiń be? Jany bar ma? — dedi Etikbaı kemseńdep jylap.

Áı, sorly áke-aı, bala dese baýyr etińdi salasyń-aý!

— Biz bittik qoı... Kempir sorlyǵa áli es kirgen joq,—dedi Etikbaı, tonynyń etegimen kózin súrtip.

Kóringendi "qaraǵymdap" aıap, eljirep otyratyn meıirimdi Úmit, janyndaı kóretin balasynyń qaıǵysyna ushyrap, qan jutyp otyrǵany anaý! Qaýqyldap sóılegennen basqa kisige qatty sóz aıtyp kórmegen, ınedeı qıanaty joq, adal áke mynaý! Osy ekeýin aıaıtyn kim bar! Osy ekeýine qol ushyn beretin kim bar?

— Áı, ondaı jan joq qoı! - dep, Minaıdar nazalanyp basyn shaıqady.

Túnniń birazy ótti. Terezeden syǵyraıǵan shamnyń jaryqtary sóndi. Tymyrsyq aıaz ótkirlene túsip, deneniń o jer, bu jerin shymshyp ótkendeı boldy. Minaıdardyń ústindegi zil kóterem shıdem kúpi áldenege jeńil tartyp bara jatqan sıaqtandy. Denesi bir ysyp, bir sýyǵandaı boldy. Qulaǵy shyńyldap, oqtyn-oqtyn kózi qaraýytyp ketken sekildendi. Oılaǵan saıyn ol taramdanyp, Minaıdardy túrli soqpaqqa jetelep bara jatqan sıaqty boldy. Buǵan eshnárse emes, jańa jyly tamaq iship keldi, osy kilette jatqan ekeýi ne ǵyp jatyr? Tońǵan joq pa? Qaryndary ashqan joq pa? Ústi-bastary qan sıaqty edi, ol jýyldy ma eken? Osyny biletin kim? Bilý kimge mindet? Etikbaı kilettiń o jer-bu jerine baryp syǵalady, tyń tyńdady. Minaıdarǵa jaltaqtap qarady, ashqyzyp kórmekshi me eken?

Minaıdar ornynan turyp, úıge qaraı aıańdady.

* * *

— Meniń jegen taıaǵym jalǵyz bul emes, men kótere beremin ǵoı,— dedi Petro Qoıshyǵarany basynan sıpap otyryp.

Kúnniń kózi barynda kilettiń sańlaýynan jaryq túsip, eki dos birin-biri kóre aldy; ústi-bastary qan, saýystanyp qatyp jatyr. Dene synyq sıaqty, qozǵaýǵa kelmeı qalypty.

— Bizdi qaıter eken? — dedi Qoıshyǵara kúrsinip.

Qaıterin kim biledi? Bul bir jumbaq. İlikken jaýy ońaı emes. Obal boldy dep aıap otyrǵan aǵaıyn taǵy joq... Osy jaǵyn oılap kelip, bul jumystyń sheshýin ekeýi de sheshti, biraq birine-biri aıta almady, aıtýǵa batpady... Ekeýi buıyǵyp, birine biri tyǵyla túsip, birin-biri qushaqtap, biriniń demi ekinshisin jylytyp, jubatyp, terbetip, uıqyǵa shomdyrdy. Qatqan tonnyń ústinde, qarańǵy saraıdyń ishinde búkshıip jatqan osy ekeýin meıirimdi júrek shetten qarap kórse, ystyq jasyn bir syǵyp alyp:

— Tilegine jetpeı ketken qaıran jastar! —der edi...

...Saraıdyń esigi saqyr-suqyr etip ashyldy. Bireý kirip, asyǵyp, qarbalańdap qarańǵy saraıdyń ishin sıpalap júr.

— Qoıshyǵara! — deıdi aqyryn ǵana sabyrlap.

Bul — Minaıdardyń daýysy. Qoıshyǵara da, Petro da ushyp turdy. Zil kóterem bolyp jatqan dene kenet jeńildenip, ıkemge kelip qalǵandaı boldy. Júrek alyp-ushyp aýyzǵa tyǵylyp barady.

— Qashyńdar, qutylyńdar! — dedi Minaıdar sasqalaqtap.

— Soldattar qaıda?

— Mas... bári de qulap jatyr...

Petro qushyrlanyp, qaıratyna mindi. Ne isteıtinderi eki aýyz sózben sheshildi; Minaıdar eptep úıge kirip, soldattardyń quralyn alyp shyǵý kerek; Qoıshyǵara baıdyń par atyn jegip úlgirýi kerek; Petronyń bir qoly synyq, biraq, ol ony eleıtin emes. Búgingi tún osy oıdyń oryndalýyna jol ashyp otyr; Baıdyń úıindegi saq adam báıbishe bolsa, Áýesbaı myrzanyń qurmeti úshin birer staqandy kóterip jiberip, oda ólik uıqynyń qushaǵynda edi...

Syr... etken shananyń daýysy Etikbaıdy selt etkizdi.

— Apyrmaý, taǵy ma? — dedi Úmit álsiregen daýysyn zorǵa shyǵaryp.

Úı ishi salqyn. Sham jaryǵy kúńgirt. Ólik shyqqan úıdeı. Buıym bet-betimen shashylyp jatyr. Kúnde kóńirsip otyratyn úı búgin kór qusap azynap tur.

— Áje! — dedi bireýler asyǵys kirip.

Bul — Petro men Qoıshyǵara. Ekeýi de baıdyń ishigin, kúpisin kıip alypty. Moıyndarynda asýly qylysh, myltyq.

Úmit súrine-súrine ornynan turdy. Ekeýin de qushaqtady, ekeýin de shópildetip súıdi. Kári ananyń ystyq jasy ekeýiniń moınyna da tamshy bolyp tamdy.

Bular júrip barady. Qaıda barmaqshy? Bul — jumbaq, bul — qarańǵy. Ázirgi oı — ajal quryǵynan bir qutylyp ketý. Bir qutylyp ketse, sosynǵy jumys ózinen-ózi sheshile bermekshi.

— Aǵataı, búgin qonyp ketseıshi! — dedi jalbyr shashty qara qyz, kóziniń jasyn monshaqtaı tógip.

Bul — Qoıshyǵaranyń qaryndasy Monshaq. "Montaı" deıtin Qoıshyǵara erkeletip. "Oqýǵa beremin" deıtin. Oıyndy-shyndy aralastyryp: "Montaı janymdy óziniń súıgen jigitine qosam" deıdi. Sóıtken aǵa, ata-ananyń káriligine, súıener uldyń joqtyǵyna, eń aqyrǵysy — kúndik azyqtan qur alaqan ekendigine qaramaı, belgisiz jaqqa sapar shekkeli tur. Ata-anasyn kimge tapsyrady? Búldirshindeı qaryndasyn kimniń tárbıesine beredi?.. Álde kózi qyzarǵan, býryl saqaldy myna qara shal eski kúıge qaıta kóship, aq taıaqty qolǵa ustap, birer baıdyń qoıynyń sońynan túskendeı bola ma? Myna qatpar betti aqquba kempir, úıden úıge búksheńdep, urshyq ıirip, jún tútip, ár úıdiń jýyndysyn tasyp qorek qylǵandaı bola ma?

— Bolmaıdy, qalqam! Aǵańa renjime. Aǵańnyń basyna kún týdy. Saǵynarsyń, júdersiń... Ystyq jaspen qaıǵyńdy jý da, áke-sheshege bel bol! Sen meniń qaryndasymsyń. Sen qyz bolma, ul bol! Meniń aıtarym osy, qalqam, kel betińnen súıeıin!— dep, Qoıshyǵara aqtyq ret qaryndasyn súıdi.

Úmit te, Etikbaı da, óń-túsi ekenin bile almaı, meń-zeń bolyp az-kem turdy.

— Júresiń be, qalqam? — dedi Úmit,

— Júremin,—dedi Qoıshyǵara.

— Jolyń bolsyn! Baqytyń ashylsyn! Sen týmasań, qaıter edim? Sendeı balam bolmasa qaıter edim?! Ómirge rızamyn. Jalǵyz ótinishim: Qaıda júrseń de esińnen tastama:

Myna baqa shaldy oıla, meni oıla, bizdiń káriligimizdi oıla, ózińnen basqa súıenishimizdiń joǵyn oıla!..

Úmit sózin aıaqtaı almady. Kári kózdi jas tolqyny qaptady. Bul — shynynda Úmittiń aýzynan shyǵyp jatqan sóz emes, áldeqaıda shettegi bireýdiń aıtqany sekildenip estildi.

Úrker tóbeden aýǵan kezde jolaýshylar aýyldan shyqty. Tizgin ustaǵan Minaıdar. Semizden jarap turǵan eki tory at aýyzdyǵymen alysady. Taqta jolda shana syrǵyp olaı da bulaı da syrǵanap, terbetýmen boldy. Qar burqyrap tozańdaı ushty.

— Al, endi qalaı qaraı betteımiz? — dep, Minaıdar attyń basyn tejedi.

Jol osy aradan eki aırylady: biri — dýanǵa, biri — qalyń aǵashtyń ishine kiredi. Aǵash ishinde el bar, poselka bar. Aǵash ishiniń qysqy ómiri qyzyq: Ólke boıyna shubyryp jatqan júrginshi onda bolmaıdy, arnap shyqqan adamdar ǵana júredi. Aǵash ishiniń eli qysqa qaraı jalpy habardan shala, "deıdi habar" ómirlerin ótkizip, aýyldan attap shyqpaı, jaıly jazdy kútýmen bolady. Ózinshe bu da ómir...

Jolaýshylar osy aǵash jolyn uıǵardy. Arada bir at shaldyryp alyp, erteńine kún bata, qalyń aǵashtyń qoınaýyndaǵy bir poselkege kezdesti. Qarmen kómilip jatqan úlken poselka. Kóshesi taý-taý kúrtik qar. Biren-saran adamdar qalanyń yq jaǵyndaǵy kólge maldaryn sýǵaryp, shubyrtyp aıdap kele jatyr.

— Toqtańyzdarshy,— dep bireý daýystady.

Aýzy-basyn jún basqan orta jasty kisi. Eski soldat bórikti mılyqtandyra kıipti. Ótkir kózin qadap, jón surasyp kishkene turdy da:

— Turmańdar, ketińder, bul qalada otrád bar, qolyna tússeńder, aıamaıdy,— dep, sóziniń aıaǵyn shala bitirip, burylyp júrip ketti.

Jolaýshylar daǵdarysta qaldy. Súıtkenshe bolmaı, bir kúrtiktiń basyna úsh salt atty shoshań etip shyǵa keldi. Úsheýi de soldat, aqtyń soldaty, shoshaıǵan myltyǵy sonaý jerdiń ózinen yzǵaryn tógip, tóselip úńireıip turǵan sıaqty.

— Bur atty, tez bur, myna qaqpaǵa kir! — dep Petro shanadan túse júgirdi.

Atty qaqpaǵa kirgize salyp, úsheýi jan-jaǵyna alaqtady, baspana qylar oryn shamaly. Qoranyń syrt jaǵynda shoqıǵan salom tur. Etegi shashylyp, obyrap jatyr. Úsheýi jan ushyryp, soǵan júgirdi. Jetken yńǵaıynda salomnyń astyna joq bolyp ketti...

Qalaǵa kelgen-ketkendi andyp júrgen kúzetshi soldattar, par attyny kórgen soń-aq qamshyny basyp edi. Ásirese júrginshilerdiń kıimine qarap, qazaq ekenin bilgen soń, aıaq astynan bir tegin olja qolǵa tústi degendeı, arandaryn asha shapty. Kelgen yńǵaıda shanany kórdi. Shana qazaqtyń shanasy; qazaqtyń ábzeli. Tikireıgen murtty bireý attan qarǵyp túsip, úıge júgirdi. Bir áıeldi bajyldatyp tysqa súırep shyǵardy.

— Qaıda jasyrdyń aıt!— dep áıeldiń basyna qamshy úıirip júr.

— Oıbaı, bilmeımin! —dep áıel azar da bezer.

Qyrlap órilgen segiz taspa qamshy áıeldiń arqasyna kómilip ketti. Áıeldiń jan daýysy shyǵyp shyńǵyrdy.

Úıdiń astan-kestenin shyǵaryp, albar qorany tintip taba almady.

— Olar myna salomnyń astynda boldy. Ana aıyrdy al da, myna salomǵa boılata shanysh,— dep, at ústinde turǵan bastyǵy buıryq berdi.

Tikireıgen murtty sary, eki ıininen demin alyp, temir aıyrdy ala salyp umtyldy, bul Petrolardyń jatqan jeri edi.

— Óldik qoı!— dedi Qoıshyǵara sybyrlap.

— Ólmeımiz! — dep Petro aqyryn ushyp turdy.

Turǵan yńǵaıda naganmen basyp-basyp saldy. Tónip turǵan úsheýi bórikteı ushty. Attary oınap shyǵa berdi.

— Aı, jigitter, shanaǵa umtyl! Attyń basyn bur! Myltyq bar, oq jetedi, biz ólmeımiz! — dedi Petro.

Úsh soldattyń qarýyn sypyryp alyp, shanaǵa mine, atty jolǵa salyp, úsheýi qatar myltyqty kezeı otyra qaldy. Taban astynan ile qýatyn ásker kórinbedi. Qalanyń orta sheninde tasyr-tusyr myltyq atyldy. Myltyq daýsyna jalǵasa kúrtik basyna qarańdap shyqqan úsh-tórt soldat kóringendeı boldy...

Ymyrt jabylyp, kóz baılanyp barady. Kún túnergen bult, jeldi burqasyn. Jol kórpildek. Qajyǵan attar ári-beri aryndap shapqan soń bosańsıyn dedi. Jel de údep, burqasyn túri boranǵa aınala berdi... Á, degenshe bolmaı jel ysqyryp doldana soǵyp, yzyńdaǵan daýysy adam shoshytqandaı boldy. Tútindeı burqyraǵan qar lezde kózdi kireýkelendirip, kómip kete beredi.

— Oıpyrmaı, joldan shyǵyp kettik bilem, adaspasaq jarar edi! — dedi Minaıdar.

At maltyǵyp baryp toqtady. Jańa ǵana jolmen kele jatyr edi. Jol alys emes, biraq ońyńda ma, solyńda ma? Qoıshyǵara túse qalyp jol izdedi. Túsken yńǵaıynda jel ıterip birsypyra jerge aparyp tastady. Maltyǵyp júrip bir tóbeniń basyna shyqqan tárizdendi. Tóbe degeni — jol. Qýanyp ketip artyna qarap edi, dym joq. Tastaı qarańǵy. Eń arǵysy ózin zorǵa kóredi. Arty qaı jaq, aldy qaı jaq, shana qaı tusta qaldy? Biler emes. Qatty jolǵa tabanyn tireı turyp, bar daýysymen aıqaıdy saldy. Kishkene turyp tyńdap edi, ún joq. Adasýdyń ózi endi boldy: attan da, joldastan da aıryldy; qolynda qarý da joq. Qoıshyǵara, jan ushyryp, joldyń tabanymen jelge qarap ta, yqqa qarap ta júrip kórdi, tamaǵy qarlyqqansha aıqaıdy da saldy, biri em bolmady...

Qatty jel ysqyryp kelip soqqanda joldan ushyryp alyp kete jazdaıdy. Qolbyraǵan kúniniń eteginen, jeńinen, jaǵasynan yzǵarly jel qýalap soǵyp, deneni shymshyp barady. Boıy qaltyraıyn dedi. Tura berse, endi az-kem tursa, bul tońý údeı túspekshi. Qoıshyǵara shyn naza boldy. Áldekimderge, áldenelerge ólerdeı bolyp ashýy kelip, tistenip yzalandy... Kúshti jelmen qarysa almaı, qolyn qýsyryp, basyn jaǵasyna tyǵa túsip, qatty joldyń torabyn aıaǵymen sıpap taýyp, Qoıshyǵara yǵa berdi... Sol yqqannan yqty da ketti.

---