Kúsh. Deformasıa
Mańǵystaý oblysy, Beıneý aýdany
J.Qaldyǵaraev atyndaǵy orta mektebiniń
fızıka páni muǵalimi
Mýsaeva Araılym Mırmanovna
Sabaqtyń taqyryby Kúsh. Deformasıa
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa jańa fızıkalyq shama - kúsh uǵymy men onyń túrleri, deformasıa jáne kúshtiń vektorlyq shama ekenin túsindirmeli ıllústratıvti turǵydan túsindirý, tereń maǵlumat berý.
Bilimdilik: Oqýshylardyń jańa “kúsh”, ”deformasıa” uǵymy týraly bilimderin jetildirý, qalyptastyrý.
Damytýshylyq:Oqýshynyń damý júıesin damytý, júıeli túrde oılaýǵa izdenýge baǵyttaý, bilimge degen qushtarlyǵyn arttyrý;
Tárbıelik: Ómirdiń barlyq aǵymy fızıkalyq zańdylyqqa qatysty ekendigin kórsetý, kúsh, deformasıa uǵymyn kúndelikti ómirmen baılanystyra bilýine jáne ony jaqsy jaqtarynan qoldana bilýge tárbıeleý.
Sabaq tıpi: aralas
Sabaqtyń ádis-tásili: túsindirmeli ıllústratıvti, demonstrasıalyq, suraq-jaýap, eseptermen jattyqtyrý
Pánaralyq baılanys: ádebıet, eńbek, dene tárbıesi, tarıh.
Sabaqtyń kórnekiligi : kompúter, slaıdtar, plasılın, shar, serippe, syzǵysh, dop, kartochkalar, rezınka, Isaak Nútonnyń portreti, bolat eki shar.
Kerekti qural-jabdyqtar: sekýndomer, tarazy, menzýrka
Sabaqtyń barysy:
I.Uıymdastyrý: oqýshylardy túgendeý, sabaqqa daıyndyǵyn, synyp tazalyǵyn tekserý.
«Zerekter elinde»
Fızıkalyq shamalarǵa sherý. Oqýshylarǵa jumbaqtar jasyrylady, tapqan oqýshy fızıkalyq
shamanyń ataýy, ólshem birligin aıtady.
Test suraqtary
1. Zattyń kólem birligindegi massasyna teń fızıkalyq shama
A) Zattyń tyǵyzdyǵy;
V) Deneniń massasy;
S) Deneniń kólemi;
2. Zattyń tyǵyzdyǵyn tabatyn formýla
A) m=pV;
B) V=m/p;
C) p=m/V;
3. Tyǵyzdyqtyń ólshem birligi.
A) kg;
V) kg/m3;
S) m3;
4. Bir qalypty qozǵalatyn deneniń jyldamdyǵyn anyqtaıtyn formýla.
A) v=S/t;
B) S=v∙t;
C) m=pV;
5. 72 km/saǵ neshe m/s-qa teń?
A) 10 m/s;
V) 20m/s;
S) 15 m/s;
6. Denege basqa deneler áser etpegende óziniń jyldamdyǵyn saqtaý qubylysy qalaı atalady?
A) dıfýzıa
V) ınersıa
S) materıa
7. Ýaqyttyń negizgi ólshem birligi ne alynǵan?
A) sekýnd
V) metr
S) gram
8. Denelerdiń ózara árekettesý kezindegi jyldamdyqtarynyń ózgertý dárejesin sıpattaıtyn shama.
A) massa
V) jol
S) ýaqyt
Ólsheý quraldarynyń atyn atap, atqaratyn qyzmetterin aıtý arqyly sýrettiń artynda jasyryn turǵan esepterdi shyǵarady
1. Sekýndomer
2. Menzýrka;
3. Tarazy;
«Bilimqumarlar elinde»
Oqýshylar, bizder kúndelikti ómirde bir deneniń ekinshi bir denege áreketin kóp kezdestiremiz jáne baqylaımyz. Mys: qoldyń dopqa, jeldiń aǵashtyń butaǵyna, balanyń átkenshekke, hokeıshiniń shaıbyǵa, magnıttiń temirge t.b.
Suraq: Sonda bul áreketter qalaı júzege asady, neniń áserinen bolady? Bul jerde qandaı uǵym qoldanylady dep oılaısyńdar?
Jaýap: Kúsh.
Suraq: Al, osy «kúsh» sózi nemese uǵymy týraly qazaq ádebıetinen qandaı ataly sózder, maqal-mátelder bilesińder?
Jaýap:(Oqýshylar aıtyp shyǵady)
Kúsh uǵymy ǵylymda da keńinen qoldanylady jáne ol fızıkanyń negizgi uǵymdarynyń birine jatady. Endeshe, búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby:
II. «Kúsh. Deformasıa».
«Bilegi kúshti birdi jyǵady, bilimi kúshti myńdy jyǵady».
«Kóptiń kúshi – birlikte».
Kúsh – denelerdiń ózara árekettesýin sıpattaıtyn shama.
Ártúrli deneniń qozǵalys jyldamdyǵyn birdeı shamaǵa ózgertý úshin ár túrli kúsh túsirýimiz kerek. Mysaly, avtomobıldi ornynan qozǵaltý úshin kóp kúsh jasaımyz.Bul jaǵdaıda avtomobıldiń jyldamdyǵy adam qolymen áser etkendikten ózgeredi.Bos jáne júgi bar arbalardy ornynan qozǵaltý úshin jáne olardyń qozǵalysyn jyldamdyǵyn birdeı shamaǵa ózgertý úshin olarǵa shamasy ár túrli kúsh túsiremiz. Ártúrli denege ártúrli kúsh túsiremiz.
Demek, kúshtiń san máni kóp te, az da bolýy múmkin.
Ústel ústimen shardy domalatyp jibereıik. Onda bul shar birqalypty qozǵalady.Eger
shardyń jolyna kese kóldeneń dene qoısaq, onda shar toqtap qalady.Al eger qozǵalystaǵy shardyń jolyna basqa bir shardy qoısaq, olardyń soqtyǵysýy nátıjesinde birqalypty qozǵalyp jatyrǵan shar qozǵalysyn baıaýlatady da qozǵalys baǵytyn ózgertedi.
Demek, kúsh qozǵalys jyldamdyǵyn ózgertýge sebepshi. Kúsh sandyq mánimen jáne baǵytymen sıpattalatyn fızıkalyq shama bolyp tabylady.
Kúshti Ǵ árpimen belgileımiz.
Sİ júıesinde kúsh birligine Núton (N) alynǵan. 1N – tynyshtyq kúıindegi massasy 1 kg denege 1 s ishinde 1 m/s jyldamdyq beretin kúsh. Budan úlken kúsh birligi – kılonúton (kN) da qoldanylady. 1kN = 1000 N.
«Zıalylar elinde»
Isaak Núton, Koróldik qoǵamnyń múshesi (Úlgi: Pron Eng; 1643 jylǵy qańtardyń 4-i — 1727 naýryzdyń 31-i (jańa stıl boıynsha) — aǵylshyn fızıgi, matematıgi, astronomy, tabıǵı fılosofy, alhımıgi jáne geology. Onyń 1687 jyly jaryq kórgen Tabıǵı fılosofıanyń matematıkalyq bastamalary (latynsha: «Philosophi Naturalis Principia Mathematica») degen kitaby ǵylym tarıhyndaǵy eń yqpaldy shyǵarma bolyp sanalady. Osy eńbeginde Núton búkilálemdik tartylys zańyn jáne qozǵalys zańdaryn tujyrymdap, sodan keıingi úsh ǵasyrda ústemdik etken jáne qazirgi zamanǵy ınjenerlik ǵylymnyń negizi bolyp tabylatyn klasıkalyq mehanıkanyń negizin qalady. Kembrıdjdegi ómirbaıany
1664 jyly Kembrıdj ýnıversıtetiniń bólimshesi Trınıtı kolejin bitirdi
1665 jyly bakalavr dárejesin aldy
1669 jyly Kembrıdj ýnıversıtetiniń profesor jáne fızıka-matematıka kafedrasynyń meńgerýshisi boldy
1672 jyly 1 qańtarda London Koróldik qoǵamynyń múshesi bolyp saılandy (1703 jyldan ómiriniń sońyna deıin prezıdenti boldy)
Shyǵarmashylyǵy
1687 jyly “Tabıǵat fılosofıasynyń matematıkalyq negizderi”
1704 jyly “Optıka”
* Kúshtiń áseri
Deformasıa túrleri: sozý, syǵý, buraý
Kúshtiń áserinen týyndaǵan qozǵalystaǵy ózgerister deneni:
• Qozǵalta bastaıdy;
• Tezdetedi nemese toqtata turady;
• Tezdetedi nemese toqtata turady;
Zatqa kúsh qoldaný deformasıaǵa nemese qozǵalystyń ózgerýine ákep soqtyrady.
Dene pishiniń nemese ólshemderiniń ózgerýin deformasıa (latynsha deformasıa – búliný, buzylý) dep ataıdy.
Kúshtiń áreketi toqtaǵannan keıin, dene kúshtiń áreketi toqtaǵannan keıin óziniń bastapqy pishini men ólshemin deneniń bastapqy pishini men ólshemi ózgertetin bolsa, mundaı deformasıa qaıtadan qalpyna keletin bolsa, plasıkalyq dep atalady. mundaı deformasıa serpimdi dep atalady.
Tájirıbeler deformasıalaýshy kúshke qarama qarsy baǵyttalǵan jańadan bir kúsh paıda bolatynyn kórsetedi. Bul kúsh serpimdilik kúshi dep atalady.
«Qyzyqty fızıka elinde»
Oqýshylarǵa kúndelikti turmysta qoldanylatyn deneler arqyly deformasıa qubylysyn jasap kórsetý.
«Atameken elinde
III.«Bilegi kúshti birdi jyǵady, bilimi kúshti myńdy jyǵady» degen maqaldyń tárbıelik máni men fızıkalyq maǵynasyn túsindir.
Fızıkalyq maǵynasy: bilektiń kúshin túsindiredi, al tárbıelik máni bilek kúshine senip, áli jetkenge kúsh kórsetýge bolmaıdy, tek aqylmen, bilimmen ǵana jeńý kerek degendi bildiredi.
1. Jumbaq sheshý.
Ózi zatty quraıdy,
Teńgerýge tarazyny suraıdy (Massa)
Qozǵalysqa keltirip,
Jyldamdyǵyn beredi.
Ólshemderin qarasań
Nútonǵa ol keledi (Kúsh)
Tulǵany tanyp bil! «Kúshtisiń endi sen!» Ótebaı Turmanjanov óleńiniń fızıkalyq maǵynasyn túsindirý.
Qasaqana bolyp qas,
Jolda jatty qara tas,
Súrinip talaı quladym.
Jabyrqap talaı jyladym.
«Jatpa! –dep, jolda, tas shirkin!»
Alystym taspen bir dúrkin,
Jalǵyz kúshim jetpedi,
Tasty jatty, myńq etpedi.
Shaqyrdym dosym Qabyshty,
Kúsh qysty, Qabysh jabysty.
Kúshimiz, biraq jetpedi,
Tas jatty, myńq etpedi.
Shaqyrdyq kel dep Sadyqty.
Kúsh qosty, Sadyq jabysty
Kúshimiz, biraq jetpedi,
Tas jatty, myńq etpedi.
Kómekke keldi Túgelbek,
«Tórteýdiń kúshi túgel», - dep,
Tórteýmiz túgel kúsh saldyq.
Joldan ap tasty tastadyq.
Jalǵyzǵa tas kónbedi
Kúshtimin senen men dedi
Ekeýge tas kónbedi
Kúshtimin senen men dedi
Tórteýge tótep bere almaı
Jeńildim endi men dedi,
Kúshtisiń endi sen dedi.
Bul óleń shýmaǵynda tórt kúshtiń qosyndysy teń áserli kúshke teń.
IV. Úıge tapsyrma berý.§ 33. Kúsh. §34. Deformasıa.
V. Baǵalaý.
J.Qaldyǵaraev atyndaǵy orta mektebiniń
fızıka páni muǵalimi
Mýsaeva Araılym Mırmanovna
Sabaqtyń taqyryby Kúsh. Deformasıa
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa jańa fızıkalyq shama - kúsh uǵymy men onyń túrleri, deformasıa jáne kúshtiń vektorlyq shama ekenin túsindirmeli ıllústratıvti turǵydan túsindirý, tereń maǵlumat berý.
Bilimdilik: Oqýshylardyń jańa “kúsh”, ”deformasıa” uǵymy týraly bilimderin jetildirý, qalyptastyrý.
Damytýshylyq:Oqýshynyń damý júıesin damytý, júıeli túrde oılaýǵa izdenýge baǵyttaý, bilimge degen qushtarlyǵyn arttyrý;
Tárbıelik: Ómirdiń barlyq aǵymy fızıkalyq zańdylyqqa qatysty ekendigin kórsetý, kúsh, deformasıa uǵymyn kúndelikti ómirmen baılanystyra bilýine jáne ony jaqsy jaqtarynan qoldana bilýge tárbıeleý.
Sabaq tıpi: aralas
Sabaqtyń ádis-tásili: túsindirmeli ıllústratıvti, demonstrasıalyq, suraq-jaýap, eseptermen jattyqtyrý
Pánaralyq baılanys: ádebıet, eńbek, dene tárbıesi, tarıh.
Sabaqtyń kórnekiligi : kompúter, slaıdtar, plasılın, shar, serippe, syzǵysh, dop, kartochkalar, rezınka, Isaak Nútonnyń portreti, bolat eki shar.
Kerekti qural-jabdyqtar: sekýndomer, tarazy, menzýrka
Sabaqtyń barysy:
I.Uıymdastyrý: oqýshylardy túgendeý, sabaqqa daıyndyǵyn, synyp tazalyǵyn tekserý.
«Zerekter elinde»
Fızıkalyq shamalarǵa sherý. Oqýshylarǵa jumbaqtar jasyrylady, tapqan oqýshy fızıkalyq
shamanyń ataýy, ólshem birligin aıtady.
Test suraqtary
1. Zattyń kólem birligindegi massasyna teń fızıkalyq shama
A) Zattyń tyǵyzdyǵy;
V) Deneniń massasy;
S) Deneniń kólemi;
2. Zattyń tyǵyzdyǵyn tabatyn formýla
A) m=pV;
B) V=m/p;
C) p=m/V;
3. Tyǵyzdyqtyń ólshem birligi.
A) kg;
V) kg/m3;
S) m3;
4. Bir qalypty qozǵalatyn deneniń jyldamdyǵyn anyqtaıtyn formýla.
A) v=S/t;
B) S=v∙t;
C) m=pV;
5. 72 km/saǵ neshe m/s-qa teń?
A) 10 m/s;
V) 20m/s;
S) 15 m/s;
6. Denege basqa deneler áser etpegende óziniń jyldamdyǵyn saqtaý qubylysy qalaı atalady?
A) dıfýzıa
V) ınersıa
S) materıa
7. Ýaqyttyń negizgi ólshem birligi ne alynǵan?
A) sekýnd
V) metr
S) gram
8. Denelerdiń ózara árekettesý kezindegi jyldamdyqtarynyń ózgertý dárejesin sıpattaıtyn shama.
A) massa
V) jol
S) ýaqyt
Ólsheý quraldarynyń atyn atap, atqaratyn qyzmetterin aıtý arqyly sýrettiń artynda jasyryn turǵan esepterdi shyǵarady
1. Sekýndomer
2. Menzýrka;
3. Tarazy;
«Bilimqumarlar elinde»
Oqýshylar, bizder kúndelikti ómirde bir deneniń ekinshi bir denege áreketin kóp kezdestiremiz jáne baqylaımyz. Mys: qoldyń dopqa, jeldiń aǵashtyń butaǵyna, balanyń átkenshekke, hokeıshiniń shaıbyǵa, magnıttiń temirge t.b.
Suraq: Sonda bul áreketter qalaı júzege asady, neniń áserinen bolady? Bul jerde qandaı uǵym qoldanylady dep oılaısyńdar?
Jaýap: Kúsh.
Suraq: Al, osy «kúsh» sózi nemese uǵymy týraly qazaq ádebıetinen qandaı ataly sózder, maqal-mátelder bilesińder?
Jaýap:(Oqýshylar aıtyp shyǵady)
Kúsh uǵymy ǵylymda da keńinen qoldanylady jáne ol fızıkanyń negizgi uǵymdarynyń birine jatady. Endeshe, búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby:
II. «Kúsh. Deformasıa».
«Bilegi kúshti birdi jyǵady, bilimi kúshti myńdy jyǵady».
«Kóptiń kúshi – birlikte».
Kúsh – denelerdiń ózara árekettesýin sıpattaıtyn shama.
Ártúrli deneniń qozǵalys jyldamdyǵyn birdeı shamaǵa ózgertý úshin ár túrli kúsh túsirýimiz kerek. Mysaly, avtomobıldi ornynan qozǵaltý úshin kóp kúsh jasaımyz.Bul jaǵdaıda avtomobıldiń jyldamdyǵy adam qolymen áser etkendikten ózgeredi.Bos jáne júgi bar arbalardy ornynan qozǵaltý úshin jáne olardyń qozǵalysyn jyldamdyǵyn birdeı shamaǵa ózgertý úshin olarǵa shamasy ár túrli kúsh túsiremiz. Ártúrli denege ártúrli kúsh túsiremiz.
Demek, kúshtiń san máni kóp te, az da bolýy múmkin.
Ústel ústimen shardy domalatyp jibereıik. Onda bul shar birqalypty qozǵalady.Eger
shardyń jolyna kese kóldeneń dene qoısaq, onda shar toqtap qalady.Al eger qozǵalystaǵy shardyń jolyna basqa bir shardy qoısaq, olardyń soqtyǵysýy nátıjesinde birqalypty qozǵalyp jatyrǵan shar qozǵalysyn baıaýlatady da qozǵalys baǵytyn ózgertedi.
Demek, kúsh qozǵalys jyldamdyǵyn ózgertýge sebepshi. Kúsh sandyq mánimen jáne baǵytymen sıpattalatyn fızıkalyq shama bolyp tabylady.
Kúshti Ǵ árpimen belgileımiz.
Sİ júıesinde kúsh birligine Núton (N) alynǵan. 1N – tynyshtyq kúıindegi massasy 1 kg denege 1 s ishinde 1 m/s jyldamdyq beretin kúsh. Budan úlken kúsh birligi – kılonúton (kN) da qoldanylady. 1kN = 1000 N.
«Zıalylar elinde»
Isaak Núton, Koróldik qoǵamnyń múshesi (Úlgi: Pron Eng; 1643 jylǵy qańtardyń 4-i — 1727 naýryzdyń 31-i (jańa stıl boıynsha) — aǵylshyn fızıgi, matematıgi, astronomy, tabıǵı fılosofy, alhımıgi jáne geology. Onyń 1687 jyly jaryq kórgen Tabıǵı fılosofıanyń matematıkalyq bastamalary (latynsha: «Philosophi Naturalis Principia Mathematica») degen kitaby ǵylym tarıhyndaǵy eń yqpaldy shyǵarma bolyp sanalady. Osy eńbeginde Núton búkilálemdik tartylys zańyn jáne qozǵalys zańdaryn tujyrymdap, sodan keıingi úsh ǵasyrda ústemdik etken jáne qazirgi zamanǵy ınjenerlik ǵylymnyń negizi bolyp tabylatyn klasıkalyq mehanıkanyń negizin qalady. Kembrıdjdegi ómirbaıany
1664 jyly Kembrıdj ýnıversıtetiniń bólimshesi Trınıtı kolejin bitirdi
1665 jyly bakalavr dárejesin aldy
1669 jyly Kembrıdj ýnıversıtetiniń profesor jáne fızıka-matematıka kafedrasynyń meńgerýshisi boldy
1672 jyly 1 qańtarda London Koróldik qoǵamynyń múshesi bolyp saılandy (1703 jyldan ómiriniń sońyna deıin prezıdenti boldy)
Shyǵarmashylyǵy
1687 jyly “Tabıǵat fılosofıasynyń matematıkalyq negizderi”
1704 jyly “Optıka”
* Kúshtiń áseri
Deformasıa túrleri: sozý, syǵý, buraý
Kúshtiń áserinen týyndaǵan qozǵalystaǵy ózgerister deneni:
• Qozǵalta bastaıdy;
• Tezdetedi nemese toqtata turady;
• Tezdetedi nemese toqtata turady;
Zatqa kúsh qoldaný deformasıaǵa nemese qozǵalystyń ózgerýine ákep soqtyrady.
Dene pishiniń nemese ólshemderiniń ózgerýin deformasıa (latynsha deformasıa – búliný, buzylý) dep ataıdy.
Kúshtiń áreketi toqtaǵannan keıin, dene kúshtiń áreketi toqtaǵannan keıin óziniń bastapqy pishini men ólshemin deneniń bastapqy pishini men ólshemi ózgertetin bolsa, mundaı deformasıa qaıtadan qalpyna keletin bolsa, plasıkalyq dep atalady. mundaı deformasıa serpimdi dep atalady.
Tájirıbeler deformasıalaýshy kúshke qarama qarsy baǵyttalǵan jańadan bir kúsh paıda bolatynyn kórsetedi. Bul kúsh serpimdilik kúshi dep atalady.
«Qyzyqty fızıka elinde»
Oqýshylarǵa kúndelikti turmysta qoldanylatyn deneler arqyly deformasıa qubylysyn jasap kórsetý.
«Atameken elinde
III.«Bilegi kúshti birdi jyǵady, bilimi kúshti myńdy jyǵady» degen maqaldyń tárbıelik máni men fızıkalyq maǵynasyn túsindir.
Fızıkalyq maǵynasy: bilektiń kúshin túsindiredi, al tárbıelik máni bilek kúshine senip, áli jetkenge kúsh kórsetýge bolmaıdy, tek aqylmen, bilimmen ǵana jeńý kerek degendi bildiredi.
1. Jumbaq sheshý.
Ózi zatty quraıdy,
Teńgerýge tarazyny suraıdy (Massa)
Qozǵalysqa keltirip,
Jyldamdyǵyn beredi.
Ólshemderin qarasań
Nútonǵa ol keledi (Kúsh)
Tulǵany tanyp bil! «Kúshtisiń endi sen!» Ótebaı Turmanjanov óleńiniń fızıkalyq maǵynasyn túsindirý.
Qasaqana bolyp qas,
Jolda jatty qara tas,
Súrinip talaı quladym.
Jabyrqap talaı jyladym.
«Jatpa! –dep, jolda, tas shirkin!»
Alystym taspen bir dúrkin,
Jalǵyz kúshim jetpedi,
Tasty jatty, myńq etpedi.
Shaqyrdym dosym Qabyshty,
Kúsh qysty, Qabysh jabysty.
Kúshimiz, biraq jetpedi,
Tas jatty, myńq etpedi.
Shaqyrdyq kel dep Sadyqty.
Kúsh qosty, Sadyq jabysty
Kúshimiz, biraq jetpedi,
Tas jatty, myńq etpedi.
Kómekke keldi Túgelbek,
«Tórteýdiń kúshi túgel», - dep,
Tórteýmiz túgel kúsh saldyq.
Joldan ap tasty tastadyq.
Jalǵyzǵa tas kónbedi
Kúshtimin senen men dedi
Ekeýge tas kónbedi
Kúshtimin senen men dedi
Tórteýge tótep bere almaı
Jeńildim endi men dedi,
Kúshtisiń endi sen dedi.
Bul óleń shýmaǵynda tórt kúshtiń qosyndysy teń áserli kúshke teń.
IV. Úıge tapsyrma berý.§ 33. Kúsh. §34. Deformasıa.
V. Baǵalaý.
You Might Also Like
