InfoHub Logo

Qazaq halqy ertede kıiz úıde turǵan. Sondyqtan úı múlikteri men jıhazdary ulttyq qolóner dástúri boıynsha kóshpeli turmysqa laıyqtalyp jasalǵan. Túrli materıaldardan ázirlenetin úı buıymdary kıiz úı keńistigimen jarasa úılesken. Olarda halyqtyń san ǵasyrlyq baı tájirıbeleri kórinis tapqan. Úı jıhazdary kóp oryn almaıtyndaı jáne kóshi-qon kezinde alyp júrýge qolaıly bolatyndaı etip jasalǵan.

Úı jıhazdary — sandyq, jaǵlan, kebeje, júkaıaq, ábdire, asadal, aǵash tósek, qol sandyq, shaı sandyq, qobdıshalar, tósenish buıymdary — kilem, tekemet, alasha, syrmaq, quraq kórpe, jer jastyq jáne zattar men ydys-aıaqtardy saqtap, tasymaldaıtyn buıymdar — kerme, keseqap, aıaqqap, qorjyn sıaqty dúnıelerden turady.

Jıhazdar qatarynda sándik, ásemdik jaǵynan kilemniń orny erekshe sanalady. Kilem, negizinen, Syr óńiri men ońtústik ólkelerde toqylyp, sol jerdiń atymen atalǵan. Toqylý erekshelikterine qaraı qaly kilem (túkti), taqyr kilem (túksiz) dep bólinse, oıý-bederleriniń jergilikti úlgilerine saı — adaı kilemi, qońyrat kilemi, kereı kilemi, úısin kilemi, t.b. túrleri bar.

Toqyma buıymdarynyń biri — alasha. Arnaıy aspap arqyly basqur tárizdi jalpaq etilip toqylyp, birnesheýiniń arasyn qatarynan biriktirip, terme alasha jasaıdy.

Úı jıhazdarynyń ishinde syrmaq —  kóne dáýirden kele jatqan kóshpelilerdiń materıaldyq mádenıetiniń ozyq jetistikteriniń biri. Syrmaq (syrý degen sózden shyqqan) — oıý bastyryp nemese jıekteri órnektelip syrylyp jasalǵan túrli-tústi tósenish. Ony bıazy júnnen basylǵan juqa kıizdiń betine oıýlar salyp, keneppen astarlap jasaıdy. Syrmaq, negizinen, mal baqqan qazaq, qyrǵyz, mońǵol sıaqty kóshpeli malshylarǵa tán buıym. Onyń oıý-órnegine jáne kólemine sáıkes birneshe túri bar. Oshaq tusy (ortasy) ashyq keletin, dóńgelektene jasalǵan kólemdi syrmaq ot kıiz, shaı syrmaq dep atalady.

Kólemi jaǵynan kıiz úıge tutastaı tóseýge bolatyn tósenish kıizdiń bir túri — tekemet. Tekemettiń oıýly tekemet, shashaqty tekemet, salbyrama tekemet sıaqty túrleri bar. Tekemet syrmaqtan úlken, endi bolyp keledi. Tekemet juqa basylǵan kıizdiń betine bólek boıalǵan túrli-tústi kıizdi oıýlap ornalastyryp, sý seýip, shıge orap, kıizshe basyp jasalady.

Týlaq — taıdyń terisin shıkideı kerip keptirgen kón tósenish. Sondyqtan ony taıteri dep te ataıdy. Týlaq jasaý úshin jańa soıylǵan taıdyń terisin shelinen, kók etinen aryltyp, tazalap alady. Eger teri óte maıly bolsa, kúıdirilgen áktas, sortań topyraq nemese tuzdy kóldiń sazyn jaǵyp, maıyn alady. Teriniń maıyn alý úshin qustyń sańǵyryǵyn da jaǵady. Sodan keıin terini tegis jerge nemese taqtaıǵa kerip, shegelep tastaıdy. Ábden kepken teri qataıyp kónge aınalady. Terini kún kózinen tasa, kóleńkede keptirgen abzal. Kepken teriniń ústine bóstek, kórpe, jer jastyq salyp tósenish retinde paıdalanady. Jún sabaǵanda týlaqty tósenish retinde júnniń astyna salady.

Úı turmysynda tutyný men sándik máni zor buıymdardyń biri — sandyq. Ol kıim-keshek, mata-pul sıaqty baǵaly zattardy salyp saqtaýǵa arnalǵan. Sandyqtyń betin bylǵarymen qaptap, quıma kúmispen áshekeıleıdi. Túgel bylǵarymen qaptalǵandy jaǵlan (shabadan - chemodan) dep ataıdy. Sondaı-aq sandyqtyń bet jaǵyna juqa mys qańyltyr, jez qańyltyrlardy sharshylap, kerege kózdep qadaý arqyly áshekeıleý de keń taraǵan. Árbir úıde 2-4 sandyq bolady.

Ábdire (abdyra) — úı buıymdary men usaq-túıek zattardy saqtaıtyn, kólemi ár túrli bolyp keletin sandyq túri. Kóterýge yńǵaıly bolý úshin eki búıirine qos-qostan tutqa ornatylyp, qaqpaǵyna qulyp salynady.

As-taǵam, ydys-aıaq saqtaýǵa arnalǵan múlikti kebeje dep ataıdy. Kóshi-qonda túıege artý úshin tórt buryshyna qaıys ótkizetin tesigi bar qulaq jasalǵan. Tórt qulaq kebejeniń astyna júkaıaq qoıylmaıdy. Qaqpaqtaryn oımyshtap, bederlep áshekeleıdi. Bir úıde 3-5 kebejege deıin bolǵan.

Asadal — ydys-aıaq jáne azyq-túlik saqtaýǵa arnalǵan erekshe múliktiń biri. Ol kebeje, sandyqtarǵa qaraǵanda bıik bolyp keledi. Eki nemese úsh qabat sórelerine kúmistelgen, súıektelgen qaqpaqtar ornatylǵan.

Usaq-túıek buıymdar men áshekeı-zergerlik buıymdardy shaı sandyqta saqtaǵan. Ony erekshe sándep, súıektep, kúmistep, áshekeılep ustaǵan.

Júkaıaq — býylǵan teń, qattalǵan, búktelgen syrmaq, kórpe-jastyq, kebeje, sandyq sıaqty zattardy qoıý úshin paıdalanylatyn jıhaz. Asty qýys bolatyndyqtan únemi jel keýlep, júktiń asty dym tartyp, kógermeıdi. Ony da alýan túrli órnektermen áshekeılegen.

Úıge sán beretin tutynys buıymdarynyń biri — aǵash tósek. Qazaqtarda tósektiń negizgi úsh túri saqtalǵan. Birinshisi — eki basy qaıqylaý kelgen súıenish taqtaıy bar tórt sıraqtysy. Ekinshisi — eki basy qaıqylaý keletin alty, segiz sıraqtysy. Sońǵysy — eki basy tik kelgen tórt sıraqty kereýet. Tósek bastarynyń qaıqy bolýy — jatqan adamnyń aıaǵy men basy denesinen sál bıik kelip, demalǵanda qan aınalysy jaqsy bolatynyn qazaqtar baıaǵy zamanda-aq eskergen. Ol sondaı-aq, ajyratylyp jáne qurastyrylatyndyqtan kóshkende túıege artýǵa óte qolaıly. Aǵash tósekterge salynatyn qıýlanǵan jáne oıýlanǵan tósek syrmaqtar, tusyna qoıylatyn adalbaqan, ilinetin tuskıiz, toqylǵan, kestelengen tósek japqysh, tósekaıaq, kermeleri keremet jarasyp, úıdiń sáni men ajaryn asha túsetin bolǵan.

Qazaq halqynyń úı sharýashylyǵynda qoldanǵan kural-jabdyqtary, basqa da halyqtar sıaqty, óziniń tirlik-qareketine beıimdele jasalyp, ǵasyrlar boıy eńbekterin jeńildetip, ónimin arttyrýǵa qyzmet etip kelgeni málim. Olardyń baıyrǵy kásibi mal sharýashylyǵy men eginshilik bolǵandyqtan, qural-jabdyqtyń basym kópshiligi osy eki salaǵa arnalǵan. Bulardan basqa as pisirip, dám ázirleýge arnalǵan jabdyqtar da jeterlik.

Ýaqyt óte qazaq halqynyń baıyrǵy kásibiniń óndiris tásilderine de, úı turmysyna da eleýli ózgerister endi. Osyǵan baılanysty úı sharýashylyǵynda qoldanylatyn kural-jabdyqtar da ózgerdi, damydy, jańasha túr alyp jetildirildi. Sonymen birge keıbir qural-jabdyqtar kónerip, qatardan shyǵyp ta qaldy.

---