Mádenı saýyqtyrý ortalyǵy
MÁDENI – ESTETIKALYQ SAÝYQTYRÝ ORTALYǴY
Qazirgi zamanǵy ǵylymı- tehnıkalyq progrestiń ǵaryshtap alǵa basýy adamzat ómirin jaqsartýǵa tikeleı ıgi yqpal etýmen qatar, qorshaǵan ortanyń ózgerýine alyp keldi. Osyǵan baılanysty jalpy dúnıe júzi boıynsha onyń aldyn alý sharalary júrgizilýde.
Ǵylymı jobada mádenı- estetıkalyq arenalardyń mańyzdylyǵy jan-jaqty kórsetilgen. Bul «Mádenı-saýyqtyrý ortalyǵy» atty ǵylymı joba jaratylystaný baǵyty boıynsha jumys isteıtin mamandarǵa jáne barsha adamzat qaýymyna arnalǵan.
V nastoıashee vremá v epohý NTR ýsovershenstvovanıa ýlýchshılas ekonomıko-sosıalnye ýslovıa lúdeı, odnovremenno s etım antropogennoe vozdeıstvıe cheloveka na prırodý obostrılos. V svázı s etım na vseı terrıtorıı Zemlı razlıchnye assosıasıı vedýt borbý za sohranenıe prırody Zemlı. Dannaıa naýchnaıa rabota ımeet kúltýrno- estetıcheskýıý rol. Dannyı proekt otnosıtsá k estestvenno- matematıcheskomý sıklý ı prednaznachen dlá raznoobraznogo slýshatelá.
Nowadays at the time of scientific – teehnical proqress people' s economic-social condition have teen improved. That is why different assosiations struqqle for Earth' s nature preservation. This scientific project has a cultural-aesthetic importance. It concerns natural – mathematic cycle and presented for different readers.
«...Árbir naqty eldi mekendegi jergilikti mándegi nysandar. Bul jergilikti bıliktiń sheshýi boıynsha joldardy, klýbtardy nemese basqa nysandardy abattandyrý men kógaldandyrý, jóndeý.
Qazirgi kezden bastap ár aýyldyń kem-ketigin qalpyna keltirip, kógaldandyryp, joldarymyzdy jóndep, úılerimizdiń ishi-syrtyn árlesek, eldiń de kóńili kóterile túsedi.»
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti
N.Á.Nazarbaevtyń halyqqa Joldaýynan.
«Daǵdarys arqyly jańarý men damýǵa» 2009 jyl.
Másele: Adamzat balasy mádenı- estetıkalyq jáne ekologıalyq mádenıetin qalyptastyrýda qandaı is-shara qajet?
Maqsaty: Mádenı- estetıkalyq jáne ekologıalyq mádenıetti qalyptastyrýda gúlzarlardy ornatý
Mindetteri:
• Tabıǵat pen adam túsinigi birtutas ekendigin aıqyndaý
• Mádenı- estetıkalyq saýyqtyrý ortalyǵyn salý úrdisi
• Ortalyqtyń jalpy adamzat qaýymyna oń áseri
Nysany: Jezqazǵan qalasynyń mádenı- estetıkalyq saýyqtandyrý ortalyqtary
Páni: № 10 orta mektep alańy
Boljamy:
Eger mádenı-estetıkalyq saýyqtyrý ortalyǵyn ornatatyn bolsaq, onda adamzat balasynyń boıynda tabıǵatqa degen súıispenshiligi artady, óıtkeni bul ortalyq adamzat qaýymy úshin mańyzdy bolyp tabylady.
Kútiletin nátıje:
• Tabıǵatty qorǵaý
• Kógaldandyrý úrdisin júzege asyrý
• Adamnyń boıyndaǵy ekologıalyq jáne estetıkalyq mádenıet
«Jaqsy ádispen onsha talantty emes
adamnyń ózi kóp jumys tyndyra alady»
V.Pavlov
Kez kelgen ekologıalyq máselelerdi sheshý úshin adamdardyń áreketimen bolyp jatqan ǵylymı jetistikterdiń barlyǵyn bolashaq urpaqtyń saqtalýyna, densaýlyǵyna, bolashaǵyna tujyrymdama beretin adam ekologıasy.
Búgin kúrt ózgergen ekologıalyq máselelerdi sheshýde adamnyń ózi týyndatyp otyrǵan kúrdeli ǵylymı jetistikterin endigi jerde tabıǵı otany, adam balasynyń bolashaǵyn saqtaý úshin, tabıǵatty qorǵaý jáne tıimdi paıdalaný kerek. Sebebi, adam men qorshaǵan ortanyń arasyndaǵy baılanys HH ǵasyrdyń ortasyna deıin ǵylymdy qarastyrylmaǵan. Ǵylymı turǵydan adam ekologıasyn zertteý keıingi jyldary ǵana qolǵa alyndy. Sebebi adamdardyń ómir súrý deńgeıin kóterý úshin qorshaǵan ortanyń tabıǵatynyń buzylýy, adam balasynyń densaýlyǵyna zıan ákelgendigi anyqtaldy. Adam- tabıǵattyǵ týyndysy, onsyz ómir súre almaıdy.
Adam ekologıasyn ǵylymı turǵydan qarastyrýǵa, ony zertteýge úlken áser etken HH ǵasyrda ómirge kelgen «Qorshaǵan orta túsinigi». Sonyń nátıjesinde adamnyń ómir súrip jatqan jeri, onyń úıi, sol úıdiń turaqty, taza bolýy adamǵa baılanysty. Eger ony adam qorǵamasa, jaǵdaı jasamasa, onda erteń qulaýy múmkin.
Tabıǵat- adamzattyń tirshilik etetin ortasy, sondyqtan onyń kóptegen suranystaryn qanaǵattandyratyn shıkizat kózi bolyp sanalady. Qorshaǵan ortanyń tabıǵat jaǵdaılary adamnyń sharýashylyq áreketiniń túrin anyqtaıdy.
Sonymen qatar qorshaǵan orta adam densaýlyǵyna da áserin tıgizedi. Aýanyń tazalyǵy, qorshaǵan ortanyń basqa quram bólikterindegi tep- teńdiktiń saqtalýy adamnyń jumys qabiletine, uzaq ómir súrýine jaǵdaı jasaıdy. Tamasha tabıǵat kórinisteri adamnyń kúsh- qýatynyń qalpyna kelip, tynyǵýyna kómektesedi. Qazirgi kezeńde ǵylym men tehnıkanyń órkendeýiniń nátıjesinde adamnyń qorshaǵan ortaǵa yqpaly artty. Mundaı yqpaldyń zıandy jaqtarynyń biri- adam densaýlyǵyna áseri.
Ónerkásipti qalalarda jáne oǵan kórshiles ornalasqan eldi mekenderde aýanyń ár túrli gazdarmen lastanýy nátıjesinde halyq arasynda tynys joldary aýrýlarynyń sany artýda. Mysaly, Almaty tárizdi iri qalalarda avtokólikterden shyqqan ýly gazdardyń molaıýy baıqalady.Al Jezqazǵan qalasynyń atmosferalyq aýasy da ónerkásiptiń ýly zıandy gazdarymen lastanaǵan.
Jalpy ekologıalyq máselelerdi toptastyrsaq:
Ǵalamdyq ekologıalyq problemalarǵa klımattyń ózgerýi, ozon qabatynyń buzylýy, bıoártúrliliktiń azaıýy, shóleıttený jáne jerdiń quldyraýy (degradasıa) jatady.
Ulttyq ekologıalyq problemalarǵa ekologıalyq apatty aımaqtar; Kaspıı teńiziniń qaırańy resýrstaryn belsendi ıgerýmen baılanysty problemalar; tarıhı lastaný: transshekaralyq máseleler; áskerı ǵaryshtyq jáne tájirıbelik keshender polıgondarynyń áserin jatqyzýǵa bolady.
Jergilikti ekologıalyq problemalar aýa baseıniniń lastanýyn, radıoaktıvti, turmystyq jáne ónerkásiptik qaldyqtary, tabıǵı jáne tehnogendik totenshe jaǵdaılardy jatqyzýǵa bolady.
Kógaldandyrý
Mektep mańyndaǵy ýchaskeni kógaldandyrý. Mektep mańyndaǵy ýchaskeni kógaldandyrǵanda tabıǵı jáne qoldan egiletin ósimdikterdi ushtastyra bilý qajet.
Ýchaskeni daıyndaý. Ýchaskeni kógaldandyrmas buryn ony daıyndap alý kerek: tómpeshikterdi tegistep, shuńqyrlarǵa topyraq tógedi, oıly jerge qurǵatatyn jyra jasaıdy, aǵashtar men butalar egiletin jerdi anyqtaıdy, gúlzarlardyń shekarasyn belgileıdi, jerdi 1-1,5 kúrek boıy qazyp, aramshópterdi tamyrymen julyp alyp, topyraqtyń qurylymy men qunaryn arttyrýdyń qamyn isteıdi.
Saz topyraqqa shymtezek, qum, saban aralas kóń, aǵash untaǵyn qosyp qopsytý kerek; qum topyraqqa saz, shymtezek aralas topyraq kóń, toǵan tunbasyn qosady; batpaqty jerdi qurǵatyp, ák aralastyrady. Topyraqtyń qunaryn arttyrý úshin organıkalyq jáne mıneraldyq tyńaıtqyshtar paıdalanylady. Kóń óte jaqsy tyńaıtqysh bolyp tabylady, ótkeni onyń quramynda ósimdikke qajetti elementter ( azot, kalıı, fosfor) bar. Kóńdi ár sharshy metrge 4-5 kg esebimen engizý kerek. Qus ( taýyq nemese kepter) sańǵyryǵy jáne fekalıa- kúshti áser etetin tyńaıtqyshtar, olardy toparaqqa kúzde ( 1 sharshy metrge 0,5 kg esebimen) engizý qajet. Kóktemde ósimdikterdi otyrǵyzý aldynda shirindi eńgizýge bolady. Kóńdi jaqsy ydyraǵan shymtezekpen ( aǵash kúlimen), aǵashtyń túsip shirigen japyraqtarymen jáne qylqandarymen, maldyń jaıylymy men jatqan jerinen alynǵan shymmen, toǵan tunbasymen, ádette shóp qaldyqtary úıindilerimen ashana jýyndysynan ázirlenetin kompostpen t.b almastyrýǵa bolady. Kompotqa onyń massasynyń 2-3%-i fosfor jáne 0,5-1,0%-i kalıı tyńaıtqyshy bolatyndaı etip mıneraldyq tyńaıtqyshtar qosý kerek. Sortań topyraqtyń 1 sharshy metrine 250-500 g sóndirilmegen ák nemese untalǵan ák tas engizip tyńaıtý usynylady; onyń mólsheri saz topyraqtar úshin 800 gramǵa deıin arttyrylyp, qum topyraqtarǵa 200 gramǵa deıin azaıtylady.
1.2.Ósimdikterdi otyrǵyzý úrdisi
Ósimdikterdi kóshetteý jáne topyraǵyn almastyryp otyrǵyzý. Ósimdikter qorektik tuzdary bar sýdy tamyry arqyly boıyna sińirip, birtindep topyraqty qunarsyzdandyrady. Sondyqtan olardy álsin- álsin almastyryp , jańa topyraqqa otyrǵyzý kerek. Ósimdik durys ósip- ónbeı japyraǵy solǵanda nemese tamyrlar topyraqtyń barlyq kesek túıirlerin shyrmap alǵanda ǵana kóshettep otyrǵyzady. Otyrǵyzar aldynda (sýkkýlentterden basqa) kesek topyraq jibigenshe sý quıý kerek. Eger ósimdikti kóshetteý qajet bolmasa, ony eń aldymen, keń orynǵa otyrǵyzyp, jańa topyraq salyp, qaıta otyrǵyzady. Topyraǵyn almastyryp otyrǵyzýdy ósimdik gúl ashqan kezde qolǵa alý kerek. Óıtkeni bul kezde ósimdiktiń ónip- ósýine zıan kelmeıdi. Kóshettep otyrǵyzý jumysyn ádette kóktemde (naýryz, sáýir) aılarynda júrgiziledi. Aýrýǵa shaldyqqan jáne gúldengen ósimdikterdi kóshetteýdiń qajeti joq. Ósimdikti kóshettep otyrǵyzǵanda, onyń tamyr moıny qalyń topyraq astynda qalmaýyn qadaǵalaý kerek. Ósimdikterdi shoǵyrlap otyrǵyzǵandy topyraqty qopsytýdyń mańyzy zor; mundaı jaǵdaıda ósimdikti óte eptilikpen sýarý kerek. Ósimdikterdi kóshettep nemese topyraǵyn almastyrǵannan keıin sabaǵynyń aınalasyndaǵy topyraqty taıaqshamen nemese saýsaqpen nyǵyzdap, sý quıatyn ornyn qaldyrý kerek.
1.3.Gúlzar jáne burqaq
Gúlzarlar túrleshe bolýy múmkin: klýmbalar, rabatkalar, landshaftyq gúlzarlar- mıksoborderler, parterler. Gúlzarlar úshin ósimdikterdi tańdap alǵandy olardyń bıologıalyq erekshelikterin ǵana emes, sondaı-aq boıaýlarynyń ushtasyp, úılesip kelýin de eskerý kerek. Tústiń kóp bolýy utymdy emes. Kúńgirt túster ashyq tústermen jaqsy ushtasady, ashyq qyzǵylt aqshyl kókpen, qyzyl aqpen, t.s.s. jaqsy úılesim tabady.
Kolýmbalardyń formasy ártúrli (tórt buryshty, sopaq, dóńgelek) bolýy múmkin. Shetteri 10sm, al ortasy 30-40sm bıiktikte bolady. Klýmbanyń shetine gazonnan shaǵyn (10-20 sm) jıek jasalýy tıis. Klýmba jasaý úshin aldymen onyń shekarasyn syzyp alyp, topyraqty bir kúrek boıy qazyp, qunarly topyraq tóseý kerek. 10-15 kúnnen keıin (topyraq nyǵyzdalǵan soń) ortasynan bastap ósimdikterdi otyrǵyza bastýǵa bolady.
Bederiniń tym kishkentaı jáne kúrdeli bolmaǵany durys jáne klýmbany tym úlken jasaýdyń keregi joq. Ósimdikterdi tańdap alǵanda onyń tústeriniń úılesimdiligine qoıylatyn talaptardy, sondaı-aq jekelegen ósimdikterdiń ósý sıpaty men bıiktigin eskerý qajet. Ósimdik neǵurlym bıik bolǵan saıyn ol ortasyna taman ornalasýy tıis. Alasa ósetin ósimdikterdi tyǵyz otyrǵyzyp klýmba jasaýdyń qajeti joq.
Osyndaı ásem gúlzardy burqaqtyń janyna sheńber jasap ornatý adamnyń boıynda tabıǵattyń ásemdiligine súısinetin erekshe sezim týdyrady, sonymen qatar adamnyń sharshaǵanyn basatyn tamasha bir dem alatyn, ıaǵnı rekreasıalyq orny bolady. Burqaqty kez kelgen jerge ornatýdyń túk qıyndyǵy joq. Óıtkeni burqaqty salý qurylysynda negizinen fızıka zańyna súıenedi, ıaǵnı sý aınalym júıesin bilý shart. Burqaqqa negizinen ár túrli nasostardy qoldanýǵa bolady. Alaıda arnaıy burqaq nasosyn qoldanǵan jón. Sebebi birinshiden, ol az energıany qajet metedi, ekinshiden, úlken motoresýrsty bolyp keledi, úshinshiden, bul nasos dirilsz jáne shýsyz jumys isteıdi. Apparat bógenniń astyna betondy nemese metaldy laýatqa bekitilip, burqaqtyń bir ushy sý deńgeıiniń ústińgi jaǵyna ornatylady.
QORYTYNDY
Týǵan ólkeniń tabıǵatyn aıalaý, qorǵaý- ozyq qoǵamnyń alǵy sharty. Qoǵam men tabıǵat bir-birimen tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan, qorshaǵan orta men adamnyń jekedara tirshilik etýi múmkin emes. Tabıǵat baılyqtaryn tıimdi paıdalaný, tabıǵatqa súıispenshilikpen qaraý qoǵamnyń da alǵa qaraı damýyna negiz bolady. Qorshaǵan ortanyń qolaıly bolýy adamnyń durys bilim alyp, eńbek etýine, materıaldyq jaǵynan qamtamasyz etilýine yqpal etedi. Sondyqtan árbir adam tabıǵatty aıalap saqtaýǵa óz úlesin qosýy tıis. Árbir otyrǵyzylǵan aǵash, tazalanaǵan bulaq sol tabıǵattyń bir bólshegi ekenin umytpaǵan jón. Ózimiz turǵan jerdiń tabıǵatyn saqtaımyz. Tabıǵatqa aıaly kózqarasty qalyptastyrý úshin týǵan ólkege týrısik saıahat jasaýdyń, onyń tabıǵat erekshelikterimen, ekologıalyq jaǵdaıymen tanysýdyń mańyzy zor.
Jalpy mektep alańynda osyndaı mádenı- estetıkalyq saýyqtyrý ortalyǵynyń qurylysy júzege asatyn bolsa, erteńgi úkiligen úmitimiz- bolashaq urpaqtyń bala kezinen bastap ekologıalyq mádenıet, onyń ishinde týǵan ólkeniń tabıǵaty, jalpy tabıǵat degen keń uǵymdy dúnıeni aıalaý, ony qorǵaý syndy aldyn alý sharalarymen tanystyrý – búginigi kúnnen bastaý kerek. Gúlzar jáne burqaq – bul adam dem alatyn, óziniń boıynda estetıkalyq mádenıetti qalyptastyratyn tabıǵattyń ǵajaıyby ispetti.
Negizinen № 10 orta mekteptiń aýlasyn kógaldandyrý isiniń bir kórinisi- gúlzarlarmen qatar mektepti aınaldyra jasyl qorshaý jasaý da tıimdi. Jasyl qorshaýdy kádimgi qaraǵashtan, arsha jáne jaıyla ósetin qylqandy bıotadan jasaýǵa bolady. Jasyl qorshaý shańdy, jeldi, shýdy toqtady jáne mektepter úshin paıdaly, ári sándi.
ÁDEBIET
1.A.A.Ivashenko «Qazaqstannyń ósimdikter álemi» Sýret ınsıklopedıasy- Almaty kitap 2004
2. Shańyraq úı- turmys ensıklopedıasy. Qazaq sovet ensıklopedıasynyń Bas redaksıasy: Almaty, 1989 jyl- 457 bet
3.Gúlstan «Respýblıkalyq ǵylymı - tanymdyq kópshilik jýrnal » qańtar 2008 № 1/35 12-13-bet
4.Novıkov Iý.A. Ekologıa, okrýjaıýshaıa sreda ı chelovek: Ých. Posobıe dlá výzov.- M.: GRAND-FAIR, 2001.- 320 s.
5. A.Jaqbasova. G.Á.Saınova.Ekologıa. Joǵary oqý oryndaryna arnalǵan oqý quraly. «Bastaý» baspasy: Almaty, 2003 jyl- 38-39 bet
6.Moıa prekrasnaıa dacha. № 4 aprel-maı 2009. V sadý ý fontana. 44-45 str.
Qazirgi zamanǵy ǵylymı- tehnıkalyq progrestiń ǵaryshtap alǵa basýy adamzat ómirin jaqsartýǵa tikeleı ıgi yqpal etýmen qatar, qorshaǵan ortanyń ózgerýine alyp keldi. Osyǵan baılanysty jalpy dúnıe júzi boıynsha onyń aldyn alý sharalary júrgizilýde.
Ǵylymı jobada mádenı- estetıkalyq arenalardyń mańyzdylyǵy jan-jaqty kórsetilgen. Bul «Mádenı-saýyqtyrý ortalyǵy» atty ǵylymı joba jaratylystaný baǵyty boıynsha jumys isteıtin mamandarǵa jáne barsha adamzat qaýymyna arnalǵan.
V nastoıashee vremá v epohý NTR ýsovershenstvovanıa ýlýchshılas ekonomıko-sosıalnye ýslovıa lúdeı, odnovremenno s etım antropogennoe vozdeıstvıe cheloveka na prırodý obostrılos. V svázı s etım na vseı terrıtorıı Zemlı razlıchnye assosıasıı vedýt borbý za sohranenıe prırody Zemlı. Dannaıa naýchnaıa rabota ımeet kúltýrno- estetıcheskýıý rol. Dannyı proekt otnosıtsá k estestvenno- matematıcheskomý sıklý ı prednaznachen dlá raznoobraznogo slýshatelá.
Nowadays at the time of scientific – teehnical proqress people' s economic-social condition have teen improved. That is why different assosiations struqqle for Earth' s nature preservation. This scientific project has a cultural-aesthetic importance. It concerns natural – mathematic cycle and presented for different readers.
«...Árbir naqty eldi mekendegi jergilikti mándegi nysandar. Bul jergilikti bıliktiń sheshýi boıynsha joldardy, klýbtardy nemese basqa nysandardy abattandyrý men kógaldandyrý, jóndeý.
Qazirgi kezden bastap ár aýyldyń kem-ketigin qalpyna keltirip, kógaldandyryp, joldarymyzdy jóndep, úılerimizdiń ishi-syrtyn árlesek, eldiń de kóńili kóterile túsedi.»
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti
N.Á.Nazarbaevtyń halyqqa Joldaýynan.
«Daǵdarys arqyly jańarý men damýǵa» 2009 jyl.
Másele: Adamzat balasy mádenı- estetıkalyq jáne ekologıalyq mádenıetin qalyptastyrýda qandaı is-shara qajet?
Maqsaty: Mádenı- estetıkalyq jáne ekologıalyq mádenıetti qalyptastyrýda gúlzarlardy ornatý
Mindetteri:
• Tabıǵat pen adam túsinigi birtutas ekendigin aıqyndaý
• Mádenı- estetıkalyq saýyqtyrý ortalyǵyn salý úrdisi
• Ortalyqtyń jalpy adamzat qaýymyna oń áseri
Nysany: Jezqazǵan qalasynyń mádenı- estetıkalyq saýyqtandyrý ortalyqtary
Páni: № 10 orta mektep alańy
Boljamy:
Eger mádenı-estetıkalyq saýyqtyrý ortalyǵyn ornatatyn bolsaq, onda adamzat balasynyń boıynda tabıǵatqa degen súıispenshiligi artady, óıtkeni bul ortalyq adamzat qaýymy úshin mańyzdy bolyp tabylady.
Kútiletin nátıje:
• Tabıǵatty qorǵaý
• Kógaldandyrý úrdisin júzege asyrý
• Adamnyń boıyndaǵy ekologıalyq jáne estetıkalyq mádenıet
«Jaqsy ádispen onsha talantty emes
adamnyń ózi kóp jumys tyndyra alady»
V.Pavlov
Kez kelgen ekologıalyq máselelerdi sheshý úshin adamdardyń áreketimen bolyp jatqan ǵylymı jetistikterdiń barlyǵyn bolashaq urpaqtyń saqtalýyna, densaýlyǵyna, bolashaǵyna tujyrymdama beretin adam ekologıasy.
Búgin kúrt ózgergen ekologıalyq máselelerdi sheshýde adamnyń ózi týyndatyp otyrǵan kúrdeli ǵylymı jetistikterin endigi jerde tabıǵı otany, adam balasynyń bolashaǵyn saqtaý úshin, tabıǵatty qorǵaý jáne tıimdi paıdalaný kerek. Sebebi, adam men qorshaǵan ortanyń arasyndaǵy baılanys HH ǵasyrdyń ortasyna deıin ǵylymdy qarastyrylmaǵan. Ǵylymı turǵydan adam ekologıasyn zertteý keıingi jyldary ǵana qolǵa alyndy. Sebebi adamdardyń ómir súrý deńgeıin kóterý úshin qorshaǵan ortanyń tabıǵatynyń buzylýy, adam balasynyń densaýlyǵyna zıan ákelgendigi anyqtaldy. Adam- tabıǵattyǵ týyndysy, onsyz ómir súre almaıdy.
Adam ekologıasyn ǵylymı turǵydan qarastyrýǵa, ony zertteýge úlken áser etken HH ǵasyrda ómirge kelgen «Qorshaǵan orta túsinigi». Sonyń nátıjesinde adamnyń ómir súrip jatqan jeri, onyń úıi, sol úıdiń turaqty, taza bolýy adamǵa baılanysty. Eger ony adam qorǵamasa, jaǵdaı jasamasa, onda erteń qulaýy múmkin.
Tabıǵat- adamzattyń tirshilik etetin ortasy, sondyqtan onyń kóptegen suranystaryn qanaǵattandyratyn shıkizat kózi bolyp sanalady. Qorshaǵan ortanyń tabıǵat jaǵdaılary adamnyń sharýashylyq áreketiniń túrin anyqtaıdy.
Sonymen qatar qorshaǵan orta adam densaýlyǵyna da áserin tıgizedi. Aýanyń tazalyǵy, qorshaǵan ortanyń basqa quram bólikterindegi tep- teńdiktiń saqtalýy adamnyń jumys qabiletine, uzaq ómir súrýine jaǵdaı jasaıdy. Tamasha tabıǵat kórinisteri adamnyń kúsh- qýatynyń qalpyna kelip, tynyǵýyna kómektesedi. Qazirgi kezeńde ǵylym men tehnıkanyń órkendeýiniń nátıjesinde adamnyń qorshaǵan ortaǵa yqpaly artty. Mundaı yqpaldyń zıandy jaqtarynyń biri- adam densaýlyǵyna áseri.
Ónerkásipti qalalarda jáne oǵan kórshiles ornalasqan eldi mekenderde aýanyń ár túrli gazdarmen lastanýy nátıjesinde halyq arasynda tynys joldary aýrýlarynyń sany artýda. Mysaly, Almaty tárizdi iri qalalarda avtokólikterden shyqqan ýly gazdardyń molaıýy baıqalady.Al Jezqazǵan qalasynyń atmosferalyq aýasy da ónerkásiptiń ýly zıandy gazdarymen lastanaǵan.
Jalpy ekologıalyq máselelerdi toptastyrsaq:
Ǵalamdyq ekologıalyq problemalarǵa klımattyń ózgerýi, ozon qabatynyń buzylýy, bıoártúrliliktiń azaıýy, shóleıttený jáne jerdiń quldyraýy (degradasıa) jatady.
Ulttyq ekologıalyq problemalarǵa ekologıalyq apatty aımaqtar; Kaspıı teńiziniń qaırańy resýrstaryn belsendi ıgerýmen baılanysty problemalar; tarıhı lastaný: transshekaralyq máseleler; áskerı ǵaryshtyq jáne tájirıbelik keshender polıgondarynyń áserin jatqyzýǵa bolady.
Jergilikti ekologıalyq problemalar aýa baseıniniń lastanýyn, radıoaktıvti, turmystyq jáne ónerkásiptik qaldyqtary, tabıǵı jáne tehnogendik totenshe jaǵdaılardy jatqyzýǵa bolady.
Kógaldandyrý
Mektep mańyndaǵy ýchaskeni kógaldandyrý. Mektep mańyndaǵy ýchaskeni kógaldandyrǵanda tabıǵı jáne qoldan egiletin ósimdikterdi ushtastyra bilý qajet.
Ýchaskeni daıyndaý. Ýchaskeni kógaldandyrmas buryn ony daıyndap alý kerek: tómpeshikterdi tegistep, shuńqyrlarǵa topyraq tógedi, oıly jerge qurǵatatyn jyra jasaıdy, aǵashtar men butalar egiletin jerdi anyqtaıdy, gúlzarlardyń shekarasyn belgileıdi, jerdi 1-1,5 kúrek boıy qazyp, aramshópterdi tamyrymen julyp alyp, topyraqtyń qurylymy men qunaryn arttyrýdyń qamyn isteıdi.
Saz topyraqqa shymtezek, qum, saban aralas kóń, aǵash untaǵyn qosyp qopsytý kerek; qum topyraqqa saz, shymtezek aralas topyraq kóń, toǵan tunbasyn qosady; batpaqty jerdi qurǵatyp, ák aralastyrady. Topyraqtyń qunaryn arttyrý úshin organıkalyq jáne mıneraldyq tyńaıtqyshtar paıdalanylady. Kóń óte jaqsy tyńaıtqysh bolyp tabylady, ótkeni onyń quramynda ósimdikke qajetti elementter ( azot, kalıı, fosfor) bar. Kóńdi ár sharshy metrge 4-5 kg esebimen engizý kerek. Qus ( taýyq nemese kepter) sańǵyryǵy jáne fekalıa- kúshti áser etetin tyńaıtqyshtar, olardy toparaqqa kúzde ( 1 sharshy metrge 0,5 kg esebimen) engizý qajet. Kóktemde ósimdikterdi otyrǵyzý aldynda shirindi eńgizýge bolady. Kóńdi jaqsy ydyraǵan shymtezekpen ( aǵash kúlimen), aǵashtyń túsip shirigen japyraqtarymen jáne qylqandarymen, maldyń jaıylymy men jatqan jerinen alynǵan shymmen, toǵan tunbasymen, ádette shóp qaldyqtary úıindilerimen ashana jýyndysynan ázirlenetin kompostpen t.b almastyrýǵa bolady. Kompotqa onyń massasynyń 2-3%-i fosfor jáne 0,5-1,0%-i kalıı tyńaıtqyshy bolatyndaı etip mıneraldyq tyńaıtqyshtar qosý kerek. Sortań topyraqtyń 1 sharshy metrine 250-500 g sóndirilmegen ák nemese untalǵan ák tas engizip tyńaıtý usynylady; onyń mólsheri saz topyraqtar úshin 800 gramǵa deıin arttyrylyp, qum topyraqtarǵa 200 gramǵa deıin azaıtylady.
1.2.Ósimdikterdi otyrǵyzý úrdisi
Ósimdikterdi kóshetteý jáne topyraǵyn almastyryp otyrǵyzý. Ósimdikter qorektik tuzdary bar sýdy tamyry arqyly boıyna sińirip, birtindep topyraqty qunarsyzdandyrady. Sondyqtan olardy álsin- álsin almastyryp , jańa topyraqqa otyrǵyzý kerek. Ósimdik durys ósip- ónbeı japyraǵy solǵanda nemese tamyrlar topyraqtyń barlyq kesek túıirlerin shyrmap alǵanda ǵana kóshettep otyrǵyzady. Otyrǵyzar aldynda (sýkkýlentterden basqa) kesek topyraq jibigenshe sý quıý kerek. Eger ósimdikti kóshetteý qajet bolmasa, ony eń aldymen, keń orynǵa otyrǵyzyp, jańa topyraq salyp, qaıta otyrǵyzady. Topyraǵyn almastyryp otyrǵyzýdy ósimdik gúl ashqan kezde qolǵa alý kerek. Óıtkeni bul kezde ósimdiktiń ónip- ósýine zıan kelmeıdi. Kóshettep otyrǵyzý jumysyn ádette kóktemde (naýryz, sáýir) aılarynda júrgiziledi. Aýrýǵa shaldyqqan jáne gúldengen ósimdikterdi kóshetteýdiń qajeti joq. Ósimdikti kóshettep otyrǵyzǵanda, onyń tamyr moıny qalyń topyraq astynda qalmaýyn qadaǵalaý kerek. Ósimdikterdi shoǵyrlap otyrǵyzǵandy topyraqty qopsytýdyń mańyzy zor; mundaı jaǵdaıda ósimdikti óte eptilikpen sýarý kerek. Ósimdikterdi kóshettep nemese topyraǵyn almastyrǵannan keıin sabaǵynyń aınalasyndaǵy topyraqty taıaqshamen nemese saýsaqpen nyǵyzdap, sý quıatyn ornyn qaldyrý kerek.
1.3.Gúlzar jáne burqaq
Gúlzarlar túrleshe bolýy múmkin: klýmbalar, rabatkalar, landshaftyq gúlzarlar- mıksoborderler, parterler. Gúlzarlar úshin ósimdikterdi tańdap alǵandy olardyń bıologıalyq erekshelikterin ǵana emes, sondaı-aq boıaýlarynyń ushtasyp, úılesip kelýin de eskerý kerek. Tústiń kóp bolýy utymdy emes. Kúńgirt túster ashyq tústermen jaqsy ushtasady, ashyq qyzǵylt aqshyl kókpen, qyzyl aqpen, t.s.s. jaqsy úılesim tabady.
Kolýmbalardyń formasy ártúrli (tórt buryshty, sopaq, dóńgelek) bolýy múmkin. Shetteri 10sm, al ortasy 30-40sm bıiktikte bolady. Klýmbanyń shetine gazonnan shaǵyn (10-20 sm) jıek jasalýy tıis. Klýmba jasaý úshin aldymen onyń shekarasyn syzyp alyp, topyraqty bir kúrek boıy qazyp, qunarly topyraq tóseý kerek. 10-15 kúnnen keıin (topyraq nyǵyzdalǵan soń) ortasynan bastap ósimdikterdi otyrǵyza bastýǵa bolady.
Bederiniń tym kishkentaı jáne kúrdeli bolmaǵany durys jáne klýmbany tym úlken jasaýdyń keregi joq. Ósimdikterdi tańdap alǵanda onyń tústeriniń úılesimdiligine qoıylatyn talaptardy, sondaı-aq jekelegen ósimdikterdiń ósý sıpaty men bıiktigin eskerý qajet. Ósimdik neǵurlym bıik bolǵan saıyn ol ortasyna taman ornalasýy tıis. Alasa ósetin ósimdikterdi tyǵyz otyrǵyzyp klýmba jasaýdyń qajeti joq.
Osyndaı ásem gúlzardy burqaqtyń janyna sheńber jasap ornatý adamnyń boıynda tabıǵattyń ásemdiligine súısinetin erekshe sezim týdyrady, sonymen qatar adamnyń sharshaǵanyn basatyn tamasha bir dem alatyn, ıaǵnı rekreasıalyq orny bolady. Burqaqty kez kelgen jerge ornatýdyń túk qıyndyǵy joq. Óıtkeni burqaqty salý qurylysynda negizinen fızıka zańyna súıenedi, ıaǵnı sý aınalym júıesin bilý shart. Burqaqqa negizinen ár túrli nasostardy qoldanýǵa bolady. Alaıda arnaıy burqaq nasosyn qoldanǵan jón. Sebebi birinshiden, ol az energıany qajet metedi, ekinshiden, úlken motoresýrsty bolyp keledi, úshinshiden, bul nasos dirilsz jáne shýsyz jumys isteıdi. Apparat bógenniń astyna betondy nemese metaldy laýatqa bekitilip, burqaqtyń bir ushy sý deńgeıiniń ústińgi jaǵyna ornatylady.
QORYTYNDY
Týǵan ólkeniń tabıǵatyn aıalaý, qorǵaý- ozyq qoǵamnyń alǵy sharty. Qoǵam men tabıǵat bir-birimen tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan, qorshaǵan orta men adamnyń jekedara tirshilik etýi múmkin emes. Tabıǵat baılyqtaryn tıimdi paıdalaný, tabıǵatqa súıispenshilikpen qaraý qoǵamnyń da alǵa qaraı damýyna negiz bolady. Qorshaǵan ortanyń qolaıly bolýy adamnyń durys bilim alyp, eńbek etýine, materıaldyq jaǵynan qamtamasyz etilýine yqpal etedi. Sondyqtan árbir adam tabıǵatty aıalap saqtaýǵa óz úlesin qosýy tıis. Árbir otyrǵyzylǵan aǵash, tazalanaǵan bulaq sol tabıǵattyń bir bólshegi ekenin umytpaǵan jón. Ózimiz turǵan jerdiń tabıǵatyn saqtaımyz. Tabıǵatqa aıaly kózqarasty qalyptastyrý úshin týǵan ólkege týrısik saıahat jasaýdyń, onyń tabıǵat erekshelikterimen, ekologıalyq jaǵdaıymen tanysýdyń mańyzy zor.
Jalpy mektep alańynda osyndaı mádenı- estetıkalyq saýyqtyrý ortalyǵynyń qurylysy júzege asatyn bolsa, erteńgi úkiligen úmitimiz- bolashaq urpaqtyń bala kezinen bastap ekologıalyq mádenıet, onyń ishinde týǵan ólkeniń tabıǵaty, jalpy tabıǵat degen keń uǵymdy dúnıeni aıalaý, ony qorǵaý syndy aldyn alý sharalarymen tanystyrý – búginigi kúnnen bastaý kerek. Gúlzar jáne burqaq – bul adam dem alatyn, óziniń boıynda estetıkalyq mádenıetti qalyptastyratyn tabıǵattyń ǵajaıyby ispetti.
Negizinen № 10 orta mekteptiń aýlasyn kógaldandyrý isiniń bir kórinisi- gúlzarlarmen qatar mektepti aınaldyra jasyl qorshaý jasaý da tıimdi. Jasyl qorshaýdy kádimgi qaraǵashtan, arsha jáne jaıyla ósetin qylqandy bıotadan jasaýǵa bolady. Jasyl qorshaý shańdy, jeldi, shýdy toqtady jáne mektepter úshin paıdaly, ári sándi.
ÁDEBIET
1.A.A.Ivashenko «Qazaqstannyń ósimdikter álemi» Sýret ınsıklopedıasy- Almaty kitap 2004
2. Shańyraq úı- turmys ensıklopedıasy. Qazaq sovet ensıklopedıasynyń Bas redaksıasy: Almaty, 1989 jyl- 457 bet
3.Gúlstan «Respýblıkalyq ǵylymı - tanymdyq kópshilik jýrnal » qańtar 2008 № 1/35 12-13-bet
4.Novıkov Iý.A. Ekologıa, okrýjaıýshaıa sreda ı chelovek: Ých. Posobıe dlá výzov.- M.: GRAND-FAIR, 2001.- 320 s.
5. A.Jaqbasova. G.Á.Saınova.Ekologıa. Joǵary oqý oryndaryna arnalǵan oqý quraly. «Bastaý» baspasy: Almaty, 2003 jyl- 38-39 bet
6.Moıa prekrasnaıa dacha. № 4 aprel-maı 2009. V sadý ý fontana. 44-45 str.
You Might Also Like
