Máńgilik eldiń uly tarıhy – Qazaq handyǵynyń qurylýy
Taraz qazasy, №10 mekteptiń tarıh muǵalimi
Aqjigitqyzy Aısha
Máńgilik eldiń uly tarıhy – Qazaq handyǵynyń qurylýy
Kirispe
Taqyryptyń ózektiligi: Táýelsizdik tizginin qolǵa alǵannan keıin, ótkenin eske túsirip, ulttyq memlekettiligimizdiń qalaı, qashan qurylǵany týraly bilý mańyzdy másele bolyp tabylady.
HV - HVİİİ ǵasyrda Qazaqstannyń ońtústik - shyǵys bóliginde qurylǵan Qazaq handyǵy iri tarıhı oqıǵa boldy. HİV - HV ǵasyrlarda Deshti Qyshpaq pen Máýerennahr, Moǵolstanda bolǵan etnıkalyq prosesterdiń damýy, Eýrazıalyq shyǵys jáne Orta bóligindegi saıası damý Qazaq handyǵynyń qurylýynyń basty faktory boldy. Sondyqtan HİV ǵasyrda paıda bolǵan Aq Orda, Noǵaı Ordasy, Sibir handyǵy, Moǵolstan sekildi memleketter jergilikti halyqtardyń memleketi dep esepteledi.
HV ǵasyrdyń orta sheninde Qazaq handyǵynyń qurylýyna áser etken saıası oqıǵalar: Maýrennahrdaǵy Aqsaq Temir urpaqtarynyń memleketi Deshti Qypshaqtaǵy Ábilhaıyr handyǵy, Jetisý men shyǵys Túrkistandaǵy Moǵolstan memleketi, Ońtústik Sibirdegi qalmaq taıpalary, Iran men Ázirbaıjandaǵy Qara Qoıýnly Áýlet arasyndaǵy kúrdeli saıası shıelenister.
«Máńgilik eldiń» uly tarıhynda babalarymyz keń baıtaq elin kóziniń qarashyǵyndaı saqtap qalý jolynda kúrdeli kelissózder júrgizip, qasyq qany qalǵansha kúresip, búgingi Qazaqstannyń ulan - ǵaıyr jerin erlikpen qorǵap qaldy. Biz bul erlikti eshqashan umytpaýymyz kerek.
Qazaqstan Prezıdenti, Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev: «Bizdiń eli - miz, qazaq jurtynyń arǵy túbi ǵundardan bastalady. Ǵundardan keıin kók túrikterge jalǵasady.
Altyn Orda ornyǵady. Sóıtip, handyq dáýirge ulasyp, keıin birtindep Táýelsizdikke kelip tireledi», – dep atap kórsetti.
Bul el tarıhyn zertteýshi ǵalymdar úshin, sondaı - aq, jalpy qoǵamnyń tarıhı tanymy úshin de mańyzy zor tujyrym. Ult tarıhynyń irgeli kezeńine qalam tartqan kórnekti jazýshy İlıas Esenberlın: «Qazaqtyń óz memleketi bolǵan jáne bizdiń tarıh óte kóne álemdik tarıhtyń bir bóligi bolyp tabylady», – degen pikir aıtqan. Qazaq eliniń tarıhynda Qazaq handyǵy dáýiriniń alatyn orny erekshe mańyzdy. Al Qazaq handyǵynyń tarıhynda árbir tulǵanyń, árbir oqıǵanyń, árbir datanyń ózindik orny bar. Solardyń ishinde handyqtyń qurylýynyń orny erekshe. Qazaq handyǵynyń qurylýy – Qazaqstan aýmaǵynda ejelgi zamandardan beri úzilmeı, úzdiksiz júrip kelgen etnıkalyq prosester HİV - HV ǵasyrlardaǵy Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵy men oǵan kórshiles aımaqtardaǵy saıası qurylymdar damýynyń zańdy qorytyndysy bolyp esepteledi.
Qazaq handyǵynyń qurylýynyń asa zor mańyzdy jaǵyna onyń etnıkalyq damýdy jańa satyǵa kóterýi, ony bir deńgeıden ekinshi bir deńgeıge jetkizýi jatady. Etnıkalyq úrdis pen saıası damý barysy bir arnada toǵysyp, jańa sıpattaǵy memleketti dúnıege ákeledi. Qazaq handyǵynyń týy alǵash jelbireı tigilgen Qozybasynyń qaı jerde ornalasqanyn anyqtaý óte mańyzdy másele.
Qozybasy jaılaýyn mekendeý Jánibek pen Kereı Sultandarǵa tıimdi edi. Taıaý batysyndaǵy Kindiktas, qazirgi Qordaı jotalary jaýǵa urymtal jer bolǵandyqtan, Jánibek pen Kereı bul aýdandy mekendeýge tańdaı qoımasy túsinikti.
Zertteý jumystyń maqsaty men mindeti: Osy zertteý
Jumystyń negizgi maqsaty: Táýelsiz memleketimizdiń tarıhy - Qazaq handyǵynyń qurylýy, Qozybasy – qazaq handyǵynyń alǵash týy tigilgen jer týraly,“Qazaq termıniniń» qalyptasýyn anyqtap jáne tarıhı mańyzyn ashyp kórsetý. Osy maqsatta aldyma mynadaı mindetter qoıdym.
- Qazaq handyǵynyń qurylýy Qazaqstan jerinde HİV - HVǵ. Oryn alǵan áleýmettik ekonomıkalyq saıası prosesterden týǵan zańdy qoǵamdyq qubylys ekendigin dáleldeý.
- Handyqtyń negizin qalaǵan handardyń handyq qurýdaǵy rólin anyqtaý jáne olardyń tegi týraly aıtý.
- «Máńgilik eldiń» uly tarıhynda Qazaq termıniniń mańyzdylyǵyn týraly qundy málimetter berý.
Zertteý jumysynyń qurylymy: zertteý jumysy kirispeden, bir taraýdan, úsh tarmaqshadan, qorytyndydan jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.
1. Máńgilik eldiń uly tarıhy – Qazaq memleketiniń qurylýy.
1. 1 Qazaq handyǵynyń qurylýy.
XV ǵasyrdyń İİ - jartysynda tarıh sahnasyna jańa bir saıası qurylym – Qazaq handyǵyn, alǵashqy Qazaq memleketin alyp kelgen mańyzdy oqıǵalar tizbegin saralap kóreıik.
Tarıhı ádebıetterde «kóshpeli ózbekter» memleketi dep atalatyn Ábilhaıyr Handyǵy (1428 - 1470j. j.) XV ǵasyrdyń 30 - 40 - shy jyldary óz damýynyń joǵary shegine jetedi. 16 - 17 jolynan bılikke aralasqan shaıbanılyq Ábilqaıyr han Deshti Qypshaqtyń rý – taıpa kósemderi men bılerdiń qoldaýyna súıene otyryp, XV ǵasyrdyń 30 - shy jyldary sondaǵy handar men sultandardyń qarsylyqtaryn basady. Sóıtip Deshti Qypshaqta kóshpeli taıpalar negiz bolǵan birtutas memleket qurýǵa umytylady. 1446 jyly ol Syrdarıa ózenniń Orta aǵysy boıyndaǵy Túrkistan aımaǵyn ózine qaratyp, «kóshpeli ózbekter» memleketiniń astanasyn Batys Sibirden Túrkistan aımaǵyna Syǵanaq qalasyna kóshiredi. [2; 158 b] Sondaı - aq Ábilhaıyr han 1449 - 1451 jyldary Máýrennahrda qalyptasqan saıası daǵdarysty óz paıdasyna sheshpek bolyp, taqqa talasýshy Aqsaq Temir urpaqtarynyń biri Ábý Saıd myrzany qoldaıdy da, tikeleı áskerı kómektiń járdemimen ony Samarqan taǵyna otyrǵyzady.
Sóıtip, Ábilhaıyr han óz handyǵynyń ońtústigi men batysyndaǵy memleketterdiń basyna ózine qolaıly adamdardy qoıa otyryp, óz memleketiniń shekaralyq qaýipsizdigin qamtamasyz etedi jáne ózi otyrǵyzǵan bıleýshilermen tıimdi qatynas ornatady. Jalpy alǵanda XV ǵasyrdyń 40 - 50 jyldary «kóshpeli ózbekter» memleketiniń syrtqy saıasaty ońtústikte jáne batysta belsendi, nátıjeli túrde júrgiziledi.
Jalpy alǵanda, Ábilhaıyr handyǵynyń ishki saıası álsizdigi, ásirese 1457 jyly qalmaqtardyń jeńilýi onyń memleketiniń ydyraý prosesin tezdetedi. Al ol óz kezeginde Kereı men Jánibek sultandardyń Ábilhaıyrdan bólinip, Moǵalstanda jeke handyq qurýyna qolaıly jaǵdaılar jasaıdy.
Tolyq nusqasyn júkteý
Aqjigitqyzy Aısha
Máńgilik eldiń uly tarıhy – Qazaq handyǵynyń qurylýy
Kirispe
Taqyryptyń ózektiligi: Táýelsizdik tizginin qolǵa alǵannan keıin, ótkenin eske túsirip, ulttyq memlekettiligimizdiń qalaı, qashan qurylǵany týraly bilý mańyzdy másele bolyp tabylady.
HV - HVİİİ ǵasyrda Qazaqstannyń ońtústik - shyǵys bóliginde qurylǵan Qazaq handyǵy iri tarıhı oqıǵa boldy. HİV - HV ǵasyrlarda Deshti Qyshpaq pen Máýerennahr, Moǵolstanda bolǵan etnıkalyq prosesterdiń damýy, Eýrazıalyq shyǵys jáne Orta bóligindegi saıası damý Qazaq handyǵynyń qurylýynyń basty faktory boldy. Sondyqtan HİV ǵasyrda paıda bolǵan Aq Orda, Noǵaı Ordasy, Sibir handyǵy, Moǵolstan sekildi memleketter jergilikti halyqtardyń memleketi dep esepteledi.
HV ǵasyrdyń orta sheninde Qazaq handyǵynyń qurylýyna áser etken saıası oqıǵalar: Maýrennahrdaǵy Aqsaq Temir urpaqtarynyń memleketi Deshti Qypshaqtaǵy Ábilhaıyr handyǵy, Jetisý men shyǵys Túrkistandaǵy Moǵolstan memleketi, Ońtústik Sibirdegi qalmaq taıpalary, Iran men Ázirbaıjandaǵy Qara Qoıýnly Áýlet arasyndaǵy kúrdeli saıası shıelenister.
«Máńgilik eldiń» uly tarıhynda babalarymyz keń baıtaq elin kóziniń qarashyǵyndaı saqtap qalý jolynda kúrdeli kelissózder júrgizip, qasyq qany qalǵansha kúresip, búgingi Qazaqstannyń ulan - ǵaıyr jerin erlikpen qorǵap qaldy. Biz bul erlikti eshqashan umytpaýymyz kerek.
Qazaqstan Prezıdenti, Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev: «Bizdiń eli - miz, qazaq jurtynyń arǵy túbi ǵundardan bastalady. Ǵundardan keıin kók túrikterge jalǵasady.
Altyn Orda ornyǵady. Sóıtip, handyq dáýirge ulasyp, keıin birtindep Táýelsizdikke kelip tireledi», – dep atap kórsetti.
Bul el tarıhyn zertteýshi ǵalymdar úshin, sondaı - aq, jalpy qoǵamnyń tarıhı tanymy úshin de mańyzy zor tujyrym. Ult tarıhynyń irgeli kezeńine qalam tartqan kórnekti jazýshy İlıas Esenberlın: «Qazaqtyń óz memleketi bolǵan jáne bizdiń tarıh óte kóne álemdik tarıhtyń bir bóligi bolyp tabylady», – degen pikir aıtqan. Qazaq eliniń tarıhynda Qazaq handyǵy dáýiriniń alatyn orny erekshe mańyzdy. Al Qazaq handyǵynyń tarıhynda árbir tulǵanyń, árbir oqıǵanyń, árbir datanyń ózindik orny bar. Solardyń ishinde handyqtyń qurylýynyń orny erekshe. Qazaq handyǵynyń qurylýy – Qazaqstan aýmaǵynda ejelgi zamandardan beri úzilmeı, úzdiksiz júrip kelgen etnıkalyq prosester HİV - HV ǵasyrlardaǵy Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵy men oǵan kórshiles aımaqtardaǵy saıası qurylymdar damýynyń zańdy qorytyndysy bolyp esepteledi.
Qazaq handyǵynyń qurylýynyń asa zor mańyzdy jaǵyna onyń etnıkalyq damýdy jańa satyǵa kóterýi, ony bir deńgeıden ekinshi bir deńgeıge jetkizýi jatady. Etnıkalyq úrdis pen saıası damý barysy bir arnada toǵysyp, jańa sıpattaǵy memleketti dúnıege ákeledi. Qazaq handyǵynyń týy alǵash jelbireı tigilgen Qozybasynyń qaı jerde ornalasqanyn anyqtaý óte mańyzdy másele.
Qozybasy jaılaýyn mekendeý Jánibek pen Kereı Sultandarǵa tıimdi edi. Taıaý batysyndaǵy Kindiktas, qazirgi Qordaı jotalary jaýǵa urymtal jer bolǵandyqtan, Jánibek pen Kereı bul aýdandy mekendeýge tańdaı qoımasy túsinikti.
Zertteý jumystyń maqsaty men mindeti: Osy zertteý
Jumystyń negizgi maqsaty: Táýelsiz memleketimizdiń tarıhy - Qazaq handyǵynyń qurylýy, Qozybasy – qazaq handyǵynyń alǵash týy tigilgen jer týraly,“Qazaq termıniniń» qalyptasýyn anyqtap jáne tarıhı mańyzyn ashyp kórsetý. Osy maqsatta aldyma mynadaı mindetter qoıdym.
- Qazaq handyǵynyń qurylýy Qazaqstan jerinde HİV - HVǵ. Oryn alǵan áleýmettik ekonomıkalyq saıası prosesterden týǵan zańdy qoǵamdyq qubylys ekendigin dáleldeý.
- Handyqtyń negizin qalaǵan handardyń handyq qurýdaǵy rólin anyqtaý jáne olardyń tegi týraly aıtý.
- «Máńgilik eldiń» uly tarıhynda Qazaq termıniniń mańyzdylyǵyn týraly qundy málimetter berý.
Zertteý jumysynyń qurylymy: zertteý jumysy kirispeden, bir taraýdan, úsh tarmaqshadan, qorytyndydan jáne paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.
1. Máńgilik eldiń uly tarıhy – Qazaq memleketiniń qurylýy.
1. 1 Qazaq handyǵynyń qurylýy.
XV ǵasyrdyń İİ - jartysynda tarıh sahnasyna jańa bir saıası qurylym – Qazaq handyǵyn, alǵashqy Qazaq memleketin alyp kelgen mańyzdy oqıǵalar tizbegin saralap kóreıik.
Tarıhı ádebıetterde «kóshpeli ózbekter» memleketi dep atalatyn Ábilhaıyr Handyǵy (1428 - 1470j. j.) XV ǵasyrdyń 30 - 40 - shy jyldary óz damýynyń joǵary shegine jetedi. 16 - 17 jolynan bılikke aralasqan shaıbanılyq Ábilqaıyr han Deshti Qypshaqtyń rý – taıpa kósemderi men bılerdiń qoldaýyna súıene otyryp, XV ǵasyrdyń 30 - shy jyldary sondaǵy handar men sultandardyń qarsylyqtaryn basady. Sóıtip Deshti Qypshaqta kóshpeli taıpalar negiz bolǵan birtutas memleket qurýǵa umytylady. 1446 jyly ol Syrdarıa ózenniń Orta aǵysy boıyndaǵy Túrkistan aımaǵyn ózine qaratyp, «kóshpeli ózbekter» memleketiniń astanasyn Batys Sibirden Túrkistan aımaǵyna Syǵanaq qalasyna kóshiredi. [2; 158 b] Sondaı - aq Ábilhaıyr han 1449 - 1451 jyldary Máýrennahrda qalyptasqan saıası daǵdarysty óz paıdasyna sheshpek bolyp, taqqa talasýshy Aqsaq Temir urpaqtarynyń biri Ábý Saıd myrzany qoldaıdy da, tikeleı áskerı kómektiń járdemimen ony Samarqan taǵyna otyrǵyzady.
Sóıtip, Ábilhaıyr han óz handyǵynyń ońtústigi men batysyndaǵy memleketterdiń basyna ózine qolaıly adamdardy qoıa otyryp, óz memleketiniń shekaralyq qaýipsizdigin qamtamasyz etedi jáne ózi otyrǵyzǵan bıleýshilermen tıimdi qatynas ornatady. Jalpy alǵanda XV ǵasyrdyń 40 - 50 jyldary «kóshpeli ózbekter» memleketiniń syrtqy saıasaty ońtústikte jáne batysta belsendi, nátıjeli túrde júrgiziledi.
Jalpy alǵanda, Ábilhaıyr handyǵynyń ishki saıası álsizdigi, ásirese 1457 jyly qalmaqtardyń jeńilýi onyń memleketiniń ydyraý prosesin tezdetedi. Al ol óz kezeginde Kereı men Jánibek sultandardyń Ábilhaıyrdan bólinip, Moǵalstanda jeke handyq qurýyna qolaıly jaǵdaılar jasaıdy.
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
-
№18 orta mektebiniń qazaq tili jáne ádebıeti páni muǵalimi
-
Maqsaty: matematıkanyń jan jaqty ekendigin kórsetý. Ártúrli oılaý, oınaý ádisterin qoldaný arqyly stýdentterdiń pánge degen qyzyǵýshylyqtaryn oıatý bolyp tabylady.
