Mańǵystaýdyń ejelgi qalalary
Ǵylymı jumys.Mańǵystaýdyń ejelgi qalalary
İ. KİRİSPE.
Mańǵystaý - respýblıkamyzdyń dańqyn álemge áıgilep otyrǵan qazyna qoımasy, munaıdyń ólkesi, kól - kósir tarıhy mol ólke. Onyń darhan ólkesi Avstrıa, Shveısarıa, Nıderlandy jáne Lúksembýrg tektes birneshe memleket túgelimen sıyp keter 8 mıllıon gektar jerdi alyp jatqan keń aımaq. Qoınaýy - kenge, qyry – myńǵyrǵan malǵa toly, halqymyzdyń rýhanı baılyǵyn áıgileıtin arhıtektýralyq tarıhı jáne mádenı, ádebı muralar mol sabaqtalǵan osy aımaq týraly erteli - keshti kóptegen eńbekter jaryq kórgen.
Mańǵystaý – erte dáýirden toǵyz joldyń toraby. X - XII ǵasyrlarda Eýropanyń kóptegen saýda porttary men qalalaryn qamtyǵan Indıa – Orta Azıa – Eýropa saýda jolynyń biri osy túbek arqyly ótken. Birqatar eńbekterde Mańǵystaý – kóne kezden Eýropa – Orta Azıa, Orta Azıa – Kavkaz qaqpasy kóptegen elderdi baılanystyrǵan, osyndaı mańyzdy joldyń boıynda bolýy Mańǵystaýdyń mádenı ekonomıkalyq saıası ómirine eleýli áser etken onyń dáýirine saı úlken sıvılızasıa ortalyqtarynyń dárejesine jetýine ákelgen.
Mańǵystaý týraly derekterdi ejelgi grek ǵulamalary Gerodot pen Strabonnan bastap, el - Istrahı, Maksıdı, Ál - Fadlan, Ibn - Fadlalah, Ibn - Batýta, Mahmýd Qashqarı, Abýlǵazy Bahadúr eńbekteriniń qaı - qaısysynan da kezdestiremiz. Ár dáýirde ólke topyraǵyn basqan G. S. Karelın, E. A. Eversman, N. I. Andrýsov taǵy basqa ǵalymdar men saıahatshylar osy aımaqtyń ertedegi eskertkishteri týraly baǵaly pikirler aıtqan.
Meniń ǵylymı jumysymnyń taqyryby «Mańǵystaýdyń ejelgi qalalary» bolǵandyqtan, ólkemizdi zerttegen ǵalymdardyń derekterin paıdalandym. Mańǵystaýda ejelgi qalalar kóp, biraq kópshiliginiń tarıhy bizge beımálim. Olardyń ishinde Mańqystaý, Altynqazǵan, Ýáli, Aqqaýym, Kerzi sekildi qalalar “Ǵaıyp bolǵan shaharlar” atanyp ketken. Zertteýimniń túpki maqsaty - ólkedegi ejelgi qalalar men kamaldardyń tarıhyna toqtalyp, zamandastarymyzǵa nasıhattap, urpaqqa mura etip qaldyrý.
İİ. NEGİZGİ BÓLİM.
Meniń alǵash zerttegen qalalarymnyń biri - Mańqystaý qalasy. Ol týraly Shahmardan Esenovtyń “Mańqystaý” (1973 j) kitabynda: “ÚII ǵasyrda Bolgar Saksınge jetip, Kaspııdiń shyǵys betindegi Mańqystaý qalasyna ótetin. Osy jol XII ǵasyrda polovsylardyń qolynda boldy, olarmen jaqsy aralasqan Rýs floty teńizdi sharlaı bastady. Hazar memleketiniń qıraýy (X ǵ). Mańqystaýǵa derbestik alyp berdi.
Ústirt pen Jemniń boıyn mekendeıtin soltýstik oǵyzdarmen birge Mańǵystaý túrikmenderi biraz ýaqyt eshkimge baǵynbaı, Mańqystaý qalasyn ákimshilik ortalyq etip, avtonomıa boldy, bul kezde Mańqystaýdy Horezm álsireńkirep baǵyndyra almasa kerek” |1| degen úzindiden biz Mańqystaýdyń Kaspıı teńiziniń shyǵysyndaǵy jaǵalaryna jaqyn ornalasqan, sebebi munda Rýstardyń keme qatynasy týraly aıtylǵanyn jáne de Mańqystaý qalasy X ǵasyrǵa deıin Horezmniń qolastynda bolǵanyn bildim.
Geograf Bekrannyń jazýyna qaraǵanda, Mańqystaýdaǵy kúshti taıpalardy baǵyndyryp alýǵa Horezm eń tańdaýly degen jaldamaly armıasyn ustaıdy, joıqyn joryq jasap, Mańqystaý qalasyn basyp alyp, Soltústik túrkmenderdi kónýge májbúr etedi. Horezmniń qatal saıasatshyl patshasy Atsyz 1155 jyly Horezm qalasyn kúshti qamalǵa aınaldyrdy.
Al, Tekeshiniń balasy Alladınniń basqarýy kezinde (1200 - 1220jj) uly Horezm dáýirleý shegine jetti. Baǵdattan Qypshaq dalasyna deıin ulan ǵaıyr kóp ultty jaýynger halyqtardy tize búktirip, bas ıdirdi. Edil men Jaıyq, Mańǵystaý jerindegi taıpalardy jaýlap aldy. Mańqystaý Eýropaǵa ótetin mańyzdy saýda joly bolǵandyqtan, Muhammed ekinshi bul qalalardy Mańqystaý Horrezmniń bir otaýyna aınaldyrdy. |1| Ejelgi mádenıet orny - Mańqystaý aımaǵy Eýropa men Orta Azıanyń mádenıeti toǵysqan mekenge aınaldy.
Mańqystaý qalasy tarıhshylardyń jobalaýynsha, X - XII ǵasyrlarǵa deıin ómir súrgen. Al endi bul qala kaıda ketken, álde monǵol shabýylynan keıin Otyrar men Taraz sekildi joıylyp ketti me? Áıteýir monǵol joryǵynan keıingi dokýmentterde Mańqystaý qalasy kezdespeıdi. Bul kóp boljamymnyń biri ǵana. Meniń tómendegideı boljamym bar: Mańqystaý Kaspıı teńiziniń jaǵasyna jaqyn ornalasqan. Al, Kaspıı ár dáýirde ár túrli ózgeristerge ushyraıtyny bizge málim. Sondyqtan bul qala tabıǵat apatyna da ushyraýy múmkin dep oılaımyn. Qaraǵan men Sartas prıstany sóz bolady. Sartastyń kúnshyǵys jaǵalaýynda 10 km jerde Shytsha degen mol sýly qudyq bar. Osy qudyqtan 1 km shyqpaı - aq Embi taýy. Taýy aǵyp jatqan tushshy bulaq.
İ. KİRİSPE.
Mańǵystaý - respýblıkamyzdyń dańqyn álemge áıgilep otyrǵan qazyna qoımasy, munaıdyń ólkesi, kól - kósir tarıhy mol ólke. Onyń darhan ólkesi Avstrıa, Shveısarıa, Nıderlandy jáne Lúksembýrg tektes birneshe memleket túgelimen sıyp keter 8 mıllıon gektar jerdi alyp jatqan keń aımaq. Qoınaýy - kenge, qyry – myńǵyrǵan malǵa toly, halqymyzdyń rýhanı baılyǵyn áıgileıtin arhıtektýralyq tarıhı jáne mádenı, ádebı muralar mol sabaqtalǵan osy aımaq týraly erteli - keshti kóptegen eńbekter jaryq kórgen.
Mańǵystaý – erte dáýirden toǵyz joldyń toraby. X - XII ǵasyrlarda Eýropanyń kóptegen saýda porttary men qalalaryn qamtyǵan Indıa – Orta Azıa – Eýropa saýda jolynyń biri osy túbek arqyly ótken. Birqatar eńbekterde Mańǵystaý – kóne kezden Eýropa – Orta Azıa, Orta Azıa – Kavkaz qaqpasy kóptegen elderdi baılanystyrǵan, osyndaı mańyzdy joldyń boıynda bolýy Mańǵystaýdyń mádenı ekonomıkalyq saıası ómirine eleýli áser etken onyń dáýirine saı úlken sıvılızasıa ortalyqtarynyń dárejesine jetýine ákelgen.
Mańǵystaý týraly derekterdi ejelgi grek ǵulamalary Gerodot pen Strabonnan bastap, el - Istrahı, Maksıdı, Ál - Fadlan, Ibn - Fadlalah, Ibn - Batýta, Mahmýd Qashqarı, Abýlǵazy Bahadúr eńbekteriniń qaı - qaısysynan da kezdestiremiz. Ár dáýirde ólke topyraǵyn basqan G. S. Karelın, E. A. Eversman, N. I. Andrýsov taǵy basqa ǵalymdar men saıahatshylar osy aımaqtyń ertedegi eskertkishteri týraly baǵaly pikirler aıtqan.
Meniń ǵylymı jumysymnyń taqyryby «Mańǵystaýdyń ejelgi qalalary» bolǵandyqtan, ólkemizdi zerttegen ǵalymdardyń derekterin paıdalandym. Mańǵystaýda ejelgi qalalar kóp, biraq kópshiliginiń tarıhy bizge beımálim. Olardyń ishinde Mańqystaý, Altynqazǵan, Ýáli, Aqqaýym, Kerzi sekildi qalalar “Ǵaıyp bolǵan shaharlar” atanyp ketken. Zertteýimniń túpki maqsaty - ólkedegi ejelgi qalalar men kamaldardyń tarıhyna toqtalyp, zamandastarymyzǵa nasıhattap, urpaqqa mura etip qaldyrý.
İİ. NEGİZGİ BÓLİM.
Meniń alǵash zerttegen qalalarymnyń biri - Mańqystaý qalasy. Ol týraly Shahmardan Esenovtyń “Mańqystaý” (1973 j) kitabynda: “ÚII ǵasyrda Bolgar Saksınge jetip, Kaspııdiń shyǵys betindegi Mańqystaý qalasyna ótetin. Osy jol XII ǵasyrda polovsylardyń qolynda boldy, olarmen jaqsy aralasqan Rýs floty teńizdi sharlaı bastady. Hazar memleketiniń qıraýy (X ǵ). Mańqystaýǵa derbestik alyp berdi.
Ústirt pen Jemniń boıyn mekendeıtin soltýstik oǵyzdarmen birge Mańǵystaý túrikmenderi biraz ýaqyt eshkimge baǵynbaı, Mańqystaý qalasyn ákimshilik ortalyq etip, avtonomıa boldy, bul kezde Mańqystaýdy Horezm álsireńkirep baǵyndyra almasa kerek” |1| degen úzindiden biz Mańqystaýdyń Kaspıı teńiziniń shyǵysyndaǵy jaǵalaryna jaqyn ornalasqan, sebebi munda Rýstardyń keme qatynasy týraly aıtylǵanyn jáne de Mańqystaý qalasy X ǵasyrǵa deıin Horezmniń qolastynda bolǵanyn bildim.
Geograf Bekrannyń jazýyna qaraǵanda, Mańqystaýdaǵy kúshti taıpalardy baǵyndyryp alýǵa Horezm eń tańdaýly degen jaldamaly armıasyn ustaıdy, joıqyn joryq jasap, Mańqystaý qalasyn basyp alyp, Soltústik túrkmenderdi kónýge májbúr etedi. Horezmniń qatal saıasatshyl patshasy Atsyz 1155 jyly Horezm qalasyn kúshti qamalǵa aınaldyrdy.
Al, Tekeshiniń balasy Alladınniń basqarýy kezinde (1200 - 1220jj) uly Horezm dáýirleý shegine jetti. Baǵdattan Qypshaq dalasyna deıin ulan ǵaıyr kóp ultty jaýynger halyqtardy tize búktirip, bas ıdirdi. Edil men Jaıyq, Mańǵystaý jerindegi taıpalardy jaýlap aldy. Mańqystaý Eýropaǵa ótetin mańyzdy saýda joly bolǵandyqtan, Muhammed ekinshi bul qalalardy Mańqystaý Horrezmniń bir otaýyna aınaldyrdy. |1| Ejelgi mádenıet orny - Mańqystaý aımaǵy Eýropa men Orta Azıanyń mádenıeti toǵysqan mekenge aınaldy.
Mańqystaý qalasy tarıhshylardyń jobalaýynsha, X - XII ǵasyrlarǵa deıin ómir súrgen. Al endi bul qala kaıda ketken, álde monǵol shabýylynan keıin Otyrar men Taraz sekildi joıylyp ketti me? Áıteýir monǵol joryǵynan keıingi dokýmentterde Mańqystaý qalasy kezdespeıdi. Bul kóp boljamymnyń biri ǵana. Meniń tómendegideı boljamym bar: Mańqystaý Kaspıı teńiziniń jaǵasyna jaqyn ornalasqan. Al, Kaspıı ár dáýirde ár túrli ózgeristerge ushyraıtyny bizge málim. Sondyqtan bul qala tabıǵat apatyna da ushyraýy múmkin dep oılaımyn. Qaraǵan men Sartas prıstany sóz bolady. Sartastyń kúnshyǵys jaǵalaýynda 10 km jerde Shytsha degen mol sýly qudyq bar. Osy qudyqtan 1 km shyqpaı - aq Embi taýy. Taýy aǵyp jatqan tushshy bulaq.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Toptamadaǵy sabaqtar tizimi:1. Ýaqyt jáne ony ólsheý (matematıka)2. Qyrdyń jas túlegi Saparǵalı Begalın (slaıdymen)3. Etistik (slaıdymen)4. J.Smaqov Otan (slaıdymen)
