InfoHub Logo

(áńgime)

«Aoraı» atty jelkeme qańqıyp zor kóringenimen qalaı bursa, solaı jaltaryp, samal jeldiń ekpinimen zyrlap keledi. Kemeniń kapıtany alda kóringen aralǵa taıana kele soqpa tolqyndardyń jıegine jetpeı saldaýyr tastady. Bul — Hıkýerý atoly, sý ortasyna saqınadaı dóp-dóńgelek bolyp ıirilgen qum, marjannyń úgindisi, dıametri júz ıard, aınalasy jıyrma mıl, bıiktigi muhıt sýynyń tolqyǵanda kóteriletin deńgeıinen tórt-bes fýnttaı ǵana joǵary. Onyń ortasyndaǵy aınadaı jarqyraǵan, sýy tup-tunyq úlken qoınaýdyń túbinde merýert qabyrshaǵy óte kóp. Mine qazir de merýert izdeýshilerdiń sýǵa súńgip, jaǵaǵa keri júzip shyǵyp jatqany jelkemeniń palýbasynan kórinip tur. Biraq atolǵa ózge túgil saýda kemesi de kire almaıdy. Oǵan tek kishkene eskekti katerler jel ońynan tursa ǵana. ıreleńdegen tar buǵazben eptep júzip ótedi, al jelkemeler reıdige toqtap, jaǵaǵa qaıyq jiberedi.

«Aoraıdan» sýǵa tez-tez shlúpka túsirip, myqyndaryna qyzyl borlat baılaǵan birneshe jalańash qara matros qarǵyp mindi. Matrostar qaıyq esip, atolǵa qaraı júzip barady, onyń qoramasynda rúlde bir jas jigit tur, ústinde ádette tropıkte evropalyqtar kıetin aq kostúm. Biraq ol tipti evropalyq ta emes, altyn tústes aqshyl sary reńki, móldir kózindegi jylt-jylt etken altyndaı sarǵysh núkteler polınezıalyq ekenin ańǵartqandaı. Bul Raýlı, Aleksandr Raýl, alty saýda kemesin júrgizip turǵan baı áıel, arǵy tegi sary násilge shatys Marı Raýldiń kishi balasy. Shlúpka buǵazǵa kire beristegi sýdyń surapyl ıirimi men bıik soqpa tolqyndardan bultalaqtaı ótip, qoınaýdyń aınadaı aıdynyna baryp jetti. Raýl jaǵalaýdaǵy kúmisteı appaq qumǵa qarǵyp tústi de, bir uzyn boıly kisimen qol alyp amandasty. Ol osyndaǵy jergilikti halyqtyń bir adamdy, keýdesi keń, iri kisi bolǵanymen, sholaq qolynyń soıdıyp shyǵyp turǵan appaq súıegine qaraǵanda, bir kezde jaıynnyń aranyna iligip, qoldyń jartysyn berip, endi sý túbinen merýert alyp shyǵatyn súńgýir bolýǵa jaramaı, tek ósek aıtyp, birdi-birge uryndyryp, jalbaqtap kúnin kórip júrgen músápir janǵa uqsaıdy.

— Estidiń be, Alek? — dedi ol salǵannan.— Mapýı merýert taýypty. Merýert bolǵanda qandaı! Ondaı merýert Hıkýerýde, búkil Paýmotýda, tipti dúnıe júzinde áli eshkimge ushyraǵan emes. Sony sen baryp satyp al, áli eshkimge bergen joq. Aqyly joq neme ǵoı, kóp suramas. Esińde bolsyn: muny saǵan elden buryn men aıttym, umytpa. Temekiń bar ma?

Raýl jalt burylyp, jarlaýytpen joǵary shyǵyp, bıik pandal aǵashynyń saıasyndaǵy lashyqqa qaraı júrdi. Raýl sheshesiniń agenti bolyp qyzmet etedi, onyń. mindeti Paýmotýdyń araldaryn aralap júrip, kokos jańǵaǵynyń dánin, merýert qabyrshaǵyn, merýert satyp alý edi.

Bul kásippen ol jýyrda ǵana aınalysyp júr. Osy sapary agent bolyp ekinshi ret shyǵýy. Merýerttiń shyn baǵasyn áli aına qatesiz aıtyp bere almaıdy. Biraq Mapýı merýertin kórsetkende ol tań qalǵanyn sezdirmeı, kánigi adamdarsha jaıbaraqat qalyp kórsetti. Shynynda merýertke esi ketip tur. Úlkendigi kógershinniń jumyrtqasyndaı, jup-jumyr, aı júzindeı jarqyraǵan appaq búıirine túsken barlyq boıaýdyń sáýlesi júz qulpyrady. Jany bar nárse tárizdi. Raýl ómirinde mundaı janyp turǵan asyl tas kórgen emes. Mapýı ony alaqanyna tastap jiberip edi — ap-aýyr tıdi. Merýerttiń ketpes asyl zat ekenin sonan-aq ańǵardy. Úlkeıtip kórsetetin áınekpen de aınaldyra qarap jatyr, biraq eshbir aqaý, ne bir syzat tappady: tazalyǵy sondaı, úlbirep, ýyljyp, qazir erip ketetindeı kórindi. Kóleńkelep te qarap edi, jańa týǵan jaryq aıdaı jumsaq nur tógip, qubyla jóneldi. Móldirligi sonshalyq — stakandaǵy sýǵa tastaǵanda kózge áreń iligedi. Raýl sýǵa tez batqanyn kórip, salmaǵyn da shamalady.

— Merýertińe ne suraısyń? — dedi Raýl onshama qyzyqpaǵan kisideı.

— Maǵan...— deı berip edi Mapýı, onyń syrtynan qylt etip eki áıel men bir qyz balanyń basy kórindi. Úsheýiniń de reńki tap Mapýı syqyldy qońyrqaı. Olar úsheýi birdeı samsap, úı ıesiniń sózin quptaǵandaı basyn ızeı bastady, kózderi jarq-jurq etip, moıyndaryn sozyp, qyzyq kórip, entelep ólip barady.

— Maǵan úı kerek,— dedi Mapýı.— Tóbesinde myryshpen aptaǵan temir shatyry, ishki qabyrǵasynda cegiz buryshty aspaly saǵaty bolsyn. Óziniń uzyndyǵy qyryq fýt, aınalasynda verandasy bolý kerek. Ortasynda úlken bólmesi, bólmede dóńgelek stol, qabyrǵasynda eki gir asqan úlken saǵaty bolsyn. Úlken bólmeniń, eki jaǵynda ózimiz jatyp, rahattanyp, dem alatyn eki-ekiden taǵy tórt bólme, ár bólmede bir-bir temir kereýet, eki oryndyq, qoljýǵysh bolsyn. Úı syrtynda as úı — tap-taza, áp-ádemi as úı bolýy kerek, onyń ishinde pesh, kastrúlderi men tabalary taǵy bolsyn. Bul úıdi sen maǵan ózimniń ata qonys aralyma, Fakaravaǵa salyp beresiń.

— Boldy ma? — dedi senbegendeı Raýl.

— Kıim tigetin mashınasy da bolsyn,— dedi Mapýıdiń zaıyby Tefara.

— Áıteýir gir asqan saǵaty bolmaı qalmasyn, bildiń be, shyraǵym,— dedi Naýrı, Mapýıdiń sheshesi.

— Já, boldy endi,— dedi Mapýı.

Raýl kúldi. Shek silesi qatyp, uzaq kúldi. Kúlkini syltaýratyp, bir jaǵynan saýdasyn da ishinen oılastyryp tur: buryn úı salyp kórmegen jigit qoı, qurylystan habary shamaly-dy. Kúlgen bolyp turyp, ol materıal ákelý úshin arnaıy Taıtıge barýǵa, materıal satyp alýǵa, Fakaravaǵa qaıtyp kelip, júgin túsirip, úı salýǵa — osynyń bárine qanshama qarajat kerek bolatynyn eseptep shyǵardy. Bárine tórt myń fransýz dollary kerek eken, ıaǵnı jıyrma myń frank. Sumdyq qoı bul. Al merýerttiń shyn baǵasy qansha ekenin kim bilgen? Jıyrma myń frank — keremet kóp aqsha, aqsha bolǵanda óziniki de emes, sheshesiniń aqshasy...

— Mapýı,— dedi ol,— sen aqymaqsyń. Aqshalaı sura.

Mapýı basyn shaıqady. Artyndaǵy úsh kisiniń basy da yrǵaldy.

— Maǵan úı kerek,— dedi ol,— uzyndyǵy qyryq fýt "bolsyn,

aınalasynda verandasy...

— Iá, ıá,— dedi Raýl onyń sózin bólip.— Úı týraly aıtqanyńdy túgel túsindim, biraq onan eshteńe ónbes, sirá. Onan da aqshalaı bir myń chılı dollaryn tóleseń qaıtedi...

«Joq» degendeı tórt bas birdeı shaıqaldy.

— Onyń ústine júz chılı dollaryna menen qat nárseńdi qaryzǵa alyp turarsyń.

— Maǵan úı kerek...— dep kele jatyr edi taǵy da Mapýı Raýl oǵan:

— Úıden saǵan ne paıda?—dedi.— Daýyl tursa ǵoı, úıińdi teńizge jyǵyp ketedi. Ony jaqsy bilesiń Kapıtan Raffı búgin de daýyl bolady dep otyr.

— Fakaravada daýyldan úı qulamaıdy,— dedi Mápýı, — onyń jaǵasy bıik. Bul arada múmkin, óıtkeni Hıkýerýde daýyldyń bári apat ekeni ras. Maǵan úı berseń Fakaravaǵa salyp beresiń, uzyndyǵy qyryq fýt bolsyn, aınalasynda verandasy...

Raýl onyń úı týraly uzyn sonar ótinishin taǵy da túgel tyńdady. Qaradaı jabysqan osy bir qıaldan bul nemeniń qaıtsem kóńilin bólemin dep birneshe saǵat ózektep te kórdi — bolmady, Mapýıdiń áıeli men sheshesi, qyzy Ngakýra onyń sózin qostaı berdi. Solarǵa ábden arman bolǵan osy bir úıdiń aı-jaıyn taǵy da jıyrmasynshy ret tyńdap turǵanda lashyqtyń ashyq turǵan esiginen «Aoraıdan» taǵy bir shlúpka kelgenin kózi shaldy. Eskekshileri tym asyǵys. Kapıtannyń kómekshisi qaıyqtan jaǵadaǵy qumǵa qarǵyp túsip, kezdesken bireýden áldene surady da, asyǵa basyp Raýlge qaraı júrdi. Bul kezde kún kózin qap-qara bult jaýyp, aınalanyń bári túksıip, túnerip kele jatqan edi. Mine qoınaýdyń ar jaǵynan oınaq salyp, teńizdiń betin tebirentip kele jatqan surapyl qatty jeldiń etegi de kórindi. Kapıtan Raffı bul aradan tez ketýimiz kerek dep jatyr, — dedi kómekshi aptyǵyp kelgen boıy.— Merýertke aınalmasyn, tez keteıik, aman bolsaq taǵy kelermiz dep aıt dedi. Barometr jıyrma toǵyz bútin de, júzden jetpiske túsipti.

Uıytqyǵan jel ekpinimen Raýldiń ústindegi pandal aǵashyn zý etkizip bir julqyp, gýleı jóneldi; pisken kokos jańǵaqtary topyldap túsip jatyr. Jańbyr jaýdy — áýeli alysta sıaqty edi, zamatta qatty jelge ilesip kelip te qaldy, qoınaýdaǵy sýdyń beti qybyrlap ala jóneldi. Búrke jaýǵan jańbyrdan aǵashtyń japyraǵy shý ete túskende Raýl ornynan atyp turdy.

Bir myń chılı dollaryn qazir qolyńa salaıyn, Mapýı, dedi ol,—taǵy eki júz dollarǵa menen keregińdi alyp turarsyń.

— Maǵan úı kerek...— dep taǵy da tizbekteı jóneldi Mapýı.

— Mapýı, sen aqymaqsyń! — dedi Raýl jelmen birge kúńirenip.

Kapıtannyń kómekshisimen ekeýi lashyqtan shyqqan boıy júgirip otyryp, shlúpka turǵan jerge áreń jetti. İİİlúpka kórinbeıdi. Nóserlep quıyp turǵan tropık seli túk kórseter emes, olar tek aıaǵynyń astyndaǵy jer men qoınaýdyń jıegindegi qumdy qushyrlana jalap jatqan tolqyndardy ǵana kórdi. Aıaq astynan bireý shyǵa keldi. Ol sholaq Hýrý-Hýrý eken.

— Merýertti ala aldyń ba? — dedi ol Raýldiń qulaǵyna aıǵaı salyp.

— Mapýı aqymaq! — dedi Raýl de aıǵaılap. Sol mınýtte sel kómip ketip, ekeýi bir-birinen kóz jazyp qaldy.

Jarty saǵattan keıin atoldyń teńiz jaq jıeginde turǵan Hýrý-Hýrý «Aoraıdiń» eki shlúpkany sýdan tartyp alyp, asyǵys júzip ketkenin kórdi. Tap sol araǵa dúlegeı jel taǵy bir jelkemeni zyrlatyp aıdap ákeldi, ol jalmajan saldaýyryn tastap, sýǵa shlúpka túsirip jatyr. Bul da burynnan tanys jelkeme bolyp shyqty. Kádimgi «Orohena». Onyń qojasy saýdager metıs Torıkı araldardy ózi aralap júrip, merýert satyp alady. Shlúpkanyń sonaý kormasynda turǵan sonyń ózi. Hýrý-Hýrý zalym kúlip tur. Mapýıdiń ótken jyly nesıege alǵan zattary úshin Torıkıge beresili ekenin biledi.

Jel tyndy. Kún qaınap ysı bastady. Qoınaý taǵy da aınadaı bolyp jarqyrady. Biraq maqtadaı tyǵyz aýa ókpeni qysyp, dem alý áldenege aýyrlap barady.

— Jańalyqty estidiń be, Torıkı? — dedi oǵan Hýrý-Hýrý.— Mapýı bir merýert taýypty. Ondaı merýert Hıkýerýde, búkil Paýmotýda, tipti dúnıe júzinde áli eshkimge kezdespegen shyǵar. Mapýı aqymaq neme ǵoı. Ári moınynda óteı almaı júrgen boryshy da bar. Esińde bolsyn: muny saǵan elden buryn men aıttym, umytpa. Temekiń bar ma?

Mine, Torıkı de Mapýıdiń sabannan órgen lashyǵyna qaraı ketip barady. Minezi qatal, óktem adam bolǵanymen, Torıkı onshama aqyldy kisi emes. Ol jaınap turǵan merýertke jaıbaraqat bir qarady da, asyqpaı-saspaı qaltasyna saldy.

— Jolyń bolady eken,— dedi ol Mapýıge,— merýertiń ádemi. Men saǵan taǵy taýar berip turarmyn:

— Maǵan úı kerek...— dedi Mapýı úreılenip, dábdirlep.— Uzyndyǵy qyryq fýt...

— Áı, seniń úıiń bar bolsyn! — dedi saýdager onyń sózin bólip.— Áýeli boryshyńnan qutylyp alsaıshy. Maǵan bir myń eki júz chılı dollar beresiń bar. Hosh! Sol boryshyńdy túgel keshirdim. Aramyzdaǵy alys-beris osymen bitsin. Al munan bylaı menen eki júz chılı dollaryna nesıege kerekti zat alyp turarsyń. Eger Taıtıde merýertiń jaqsy baǵaǵa óte qalsa, múmkin taǵy júz dollar qosarmyn,— sonymen, nebári úsh júz dollar-aq bolsyn. Biraq umytpa — ýáde tek jaqsy baǵaǵa ótse ǵana. Áıtpese kim biledi, múmkin zıan shegip qalarmyn.

Mapýı qatty qynjyldy, keýdesine qolyn basyp, basyn ıdi. Qazınasy kóz aldynda qoldy boldy. Jańa úıden aıyryldy — bári boryshyna ketti. Qandaı merýertine túk ala almaı, qur alaqan qaldy.

— Sen aqymaqsyń,— dedi oǵan Tefara.

— Sen aqymaqsyń,— dedi Naýrı kárıe.— Merýertińdi qolyna nege ustata qoıdyń?

— Endi qaıteıin? — dedi Mapýı.— Boryshty ekenim ras. Meniń merýert taýyp alǵanymdy ózi estip kelipti ǵoı. Maǵan tek kórset degenin óziń de estidiń. Men oǵan eshteme degenim joq, bárin ózi bilip kelipti. Bógde bireý aıtqan ǵoı. Beresi ekenim ras,

— Mapýı aqymaq,— dedi Ngakýra da. Ngakýranyń, jasy bıyl on ekide ǵoı, áli aqyly tolmaǵan bala emes pe?

Mapýı ashýyn basqysy kelgendeı, qyzyn qoıyp qalyp, jalp etkizdi. Tefara men Naýrı baıbalam salyp, jylap jatyr. Áıelderdiń qashanǵy ádeti osy ǵoı.

Bul kezde jaǵada turǵan Hýrý-Hýrý taǵy bir tanys jelkeme kelip, atoldyń aýzyna saldaýyr tastap, shlúpkasyn túsirip jatqanyn kórdi. Ol «Hıra». Kemeniń bulaı atalyp ketken sebebi: ıesi Levı, nemis evreıi, merýertti kóp jınaıtyn adam. Taıtı elinde Hıra urylar men balyqshylardyń tabynatyn qudaıy.

— Jańalyqty estidiń be? — dedi Hýrý-Hýrý basy qazandaı, beti byttıǵan jýan Levı jaǵaǵa túskende.— Mapýı bir merýert taýypty. Ondaı merýert Hıkýerým , búkil Paýmotýda, tipti dúnıe júzinde bolyp kórgen emes. Mapýı aqyly joq neme ǵoı: ony Torıkıge bir myń tórt júz chılı dollaryna satyp jiberdi,— ózim úı syrtynan saýdalasqanyn estip turdym. Torıkı de aqymaq adam. Sen sony amaldap arzanǵa túsirip ala alasyń. Esińde bolsyn: muny saǵan elden buryn men aıttym, umytpa. Temekiń bar ma?

— Torıkı qaıda?

— Kapıtan Lınchtiń úıinde absent iship otyr. Onda otyrǵanyna bir saǵattaı boldy-aý.

Levı men Torıkı absent iship, saýdalasyp otyrǵanda, Hýrý-Hýrý olardyń sózin syrttan tyńdap turdy, ekýiniń aqylǵa syımaıtyn baǵaǵa — jıyrma bes myń frankqa keliskenin estidi!

Tap osy kezde «Orohena» men «Hıra» aralǵa jaqyn kelip, zeńbirek atyp, asyǵys atoı sıgnal berdi. Kapıtan Lınch qonaqtarymen tysqa shyqqan kezde eki jelkeme jalma-jan burylyp alyp, jelkenderin túsirip, jaǵadan alystap ketip bara jatyr edi, joıqyn jeldiń ekpinimen yqqa qaraı aýytqyp, kóbik shashqan teńiz ústinde bir janbastap yǵa júzip barady. Kóp uzamaı olar qalyń jańbyrdan kórinbeı de ketti.

— Jel basylǵasyn keledi,— dedi Torıkı.— Tegi osy aradan ketkenimiz abzal bolar.

— Barometr sirá taǵy tómen túsken ǵoı,— dedi kapıtan Lınch.

Bul shashy appaq qudaı, qaba saqal qart kisi edi. Teńizge shyqpaǵanyna kóp jyl bolǵan. Demikpe naýqasyna Hıkýerý shıpaly ekenin ertede-aq túsingen kisi. Barometrin kórmekke ol úıine qaıta kirdi.

— Jasaǵan-aý!—degen daýysyn esitip, basqalary da úıge asyǵa kirse, ol barometrdiń jıyrma toǵyz bútin júzden jıyrmada turǵan tiline úreılene qarap tur eken.

Bular tysqa shyǵyp, abyrjyp aspanǵa, teńizge qarady. Jel basylǵanymen aspan áli túnerip tur. Baǵanaǵy eki jelkeme, olarǵa qosylǵan taǵy bir keme — úsheýi de jelkenderin túgel kóterip alyp, aralǵa qaraı bettedi keledi. Mine aınymal jel taǵy aýdy, kemedegiler qapyl-qupyl jelkenderin qaıta túsire bastady. Bes mınýttan keıin jel endi ekinshi jaǵynan — kemelerdiń dál qarsy aldynan soqty. Jaǵadaǵylar kemeniń aldyndaǵy kóldeneń jelken tez bosap túskenin kórdi. Soqpa tolqyndar ókirip, jaǵany súzip jatyr. Teńiz de teńselip, tolqyp ala jóneldi. Qudireti kúshti najaǵaı qara aspandy qaqyrata qaq jaryp, kúrkiregen kók aspan qaltyraı kúńirendi.

Torıkı men Levı shlúpkalaryna qaraı júgirdi. Levı ábden úreıi qashqan begemot tárizdi borsalań-borsalań etedi. Atoldan shyǵa bergende bulardyń qaıyǵyna «Aoraıdiń» shlúpkasy qarsy ushyrady. Onyń kormasynda eskekshilerdi ústi-ústine asyqtyryp kele jatqan Raýl kórinedi. Merýert esinen ketpeı aqyry Mapýıdiń suraǵanyn bermekke qaıtyp oralǵan beti bolsa kerek.

Jaǵalaýda jańbyr men jel quıyndaı úıirilip, túk kórsetpeı uıytqyp tur edi, ol qumǵa yrǵyp túskende Hýrý-Hýrýmen soqtyǵysyp qaldy.

— Keshiktiń! — dedi aıǵaılap Hýrý-Hýrý.— Mapýı merýertin bir myń tórt júz chılı dollaryna Torıkıge satty, Torıkı ony jıyrma bes myń frankqa Levıge satyp jiberdi.

Levı ony Fransıada júz myńǵa satady. Temekiń bar ma?

Raýl eńsesin basqan aýyr zil moınynan túskendeı kúrsindi. Baǵanadan beri júıkesin qurtqan azaptan aryldy. Ózine tımegenimen endi merýert týraly ah uryp oılamaıtyny anyq. Biraq Hýrý-Hýrýdiń sózine senbedi: Mapýı merýertin bir myń tórt júz chılı dollaryna satýy múmkin, biraq jyryndy saýdager Levıdiń jıyrma bes myń frank tóleýi naǵaıbyl. Raýl kapıtan Lınchten anyǵyn bileıin dep úıine kelse, qart teńizshi barometrdiń aldynda tań-tamasha bolyp tur eken.

Menińshe qansha dep oılaısyń? — dedi ańyryp kapıtan, sóıtti de kózildirigin súrtip, barometrge taǵy.

— Jıyrma toǵyz bútin on,— dedi Raýl.— Men barometrdiń munshalyq quldyraǵanyn kergenim joq.

— Tań qalýǵa bolmaıdy,— dedi kapıtan.— Sen túgil elý jyl udaıy teńizde júzgen men de mundaıdy kórgen emen.— Estımisiń?

Bular úıdi teńselte kúńirengen soqpa tolqynnyń gúriline biraz qulaq salyp turdy da, dalaǵa shyqty. Daýyl jel basylypty. Biraq soltústik-shyǵystan úıdeı-úıdeı tolqyndar birin-biri qýalap, jarysa jaǵaǵa kelip, araldyń marjan qumdy jaǵalaýlaryna bar ekpinmen soǵylyp jatyr. Jaǵadan bir mıldeı jerde júzip júrgen «Aoraıdi» bıik tolqyndar shaıqaltyp, teńseltip, bir olaı, bir bulaı laqtyrady. Eskekshilerdiń biri buǵazdyń kire beris óńeshin qolymen nusqap, basyn shaıqady. Raýl da sol jaqqa qarap edi, aq kóbigin aspanǵa atyp, burqyrap, býyrqanyp, astan-kesten bolyp jatqan bir keremet kórdi.

Men, sirá, sizdikine qonarmyn, kapıtan,— dedi ol Matrosqa shlúpkany jıekke shyǵaryp, ózińe de, basqa da eskekshilerge de túneıtin oryn taýyp al dep tártip berdi.

Barometrin kórip kelýge úıge kirip ketken kapıtan Lınch qaıta shyǵyp:

— Attaı jıyrma toǵyz,— dedi.

Úıden ala shyqqan oryndyǵyn jerge qoıyp, teńizden kózin almaı qarap otyrdy. Bult arasynan kún kórindi, burynǵydaı jel joq, tymyrsyq, qapyryq. Biraq teńiz taǵy tolqı bastady.

— Myna tolqyndar qaıdan kelip jatyr, túsinbeımin — dedi Raýl mazasyzdanyp.— Jel joq... Qarańyzshy... joq, ana bireýine qarańyzshy!..

Uzyndyǵy neshe mıl, júz buralǵan záýlim tolqyn on myń tonnadaı sýdy álsiz atolǵa úıirip dúrse soqqanda, jer silkingendeı boldy. Kapıtan Lınch shoshyp ketti.

— Táńirim!—dep daýystap ta jiberdi, oryndyǵynan bir turyp, bir otyrdy.

— Jel joq,— dedi taǵy Raýl bezek qaǵyp.— Jel bolsa bir jón-aý.

— Qam jeme, qaraǵym, jel de bolar áli,— dedi kapıtan qabaǵyn túıip.

Ún-tún joq bular osylaısha biraz otyrdy. Býsanǵan deneden shyp-shyp ter shyqty, ol bara-bara tamshyǵa aınalyp, sorǵalap jerge de tama bastady. Aýa jetpeı, ókpesi qabaryp, qart qatty qınalyp otyr. Jardan atyp shyqqan taýdaı tolqyn jolyndaǵy kokos pálmalaryn sıpaı soǵyp, bir sheti kapıtan Lınchtiń tap aldyna kelip jýsady.

— Sý sońǵy deńgeıinen de asqan eken,— dedi ol, bul aralda men turǵaly on bir jyl bolady.— Saǵatyna qarady.— Týra úsh.

Jaǵadan bala-shaǵasyn, ıtterin shubyrtqan bir erkek pen bir áıel kórindi. Olar úıdiń qasynan óte berip, ne qylaryn bilmeı ıirilip biraz turdy da, qumǵa otyra ketti. Azdan keıin úıdiń ekinshi jaǵynan artynyp-tartynǵan taǵy bir semá kórindi. Kóp uzamaı kapıtan Lınchtiń úıiniń tóńiregine áıel, bala-shaǵasymen ubam-shubap júzdegen adam jınalyp qaldy. Kapıtan ne boldy dep surap edi, jas bala kótergen bir áıel: úıimizdi jańa ǵana tolqyn soǵyp, jyǵyp ketti dedi.

Kapıtannyń úıi araldyń en, bıik jerinde-di. Onyń oń jaǵynan da, sol jaǵynan da úıdeı tolqyndar atoldyń ensiz jińishke jotasyna soǵyp, shashyrap, bergi qoınaýdaǵy sýǵa quıylyp jatyr. Saqına tárizdi atoldyń aınalasy jıyrma mıldeı, al eniniń eń jalpaq jeri úsh júz fýttan aspaıdy. Qazir naǵyz merýert maýsymnyń qyzý kezeńi. Sondyqtan tóńirektegi araldyń bárinen, tipti Taıtıden de jergilikti kóp halyq osynda jınalǵan.

— Bul arada bir myń eki júzdeı kisi bar,— dedi kapıtan Lınch.— Sonyń erteń qanshasy qalaryn aıtý qıyn-aý.

— Jel nege joq? — dedi Raýl.

— Qam jeme, qaraǵym, qam jeme, kóp uzamaı naǵyz dúrbeleń bastalady.

Kapıtan sózin aıtyp úlgirmeı-aq taýdaı bir tolqyn atolǵa gúrs etip kep qulady. Aınalany úsh dúımdeı shymyrlaǵan qara sý qaptap, bular otyrǵan oryndyqtyń mańy da kólkósir boldy. Áıelderdiń úreıli daýysy estildi. Taýdaı-taýdaı bolyp qaptap kele jatqan tolqyndardan záresi ushqan balalar shýyldap jylaı bastady. Malmandaı sý-sý bolǵan kileń taýyq pen mysyq sý keship, san-sapalaq júgirip júr, bir kezde ýáde etkenedeı bári shubyryp úıdiń tóbesine shyqty. Bir kisi ıttiń jańa týǵan kúshikterin korzınkaǵa salyp alyp, tyrmysyp kokos pálmasyna shyqty da, jıyrma fýttaı bıikke kóterilgesin korzınany aǵashqa asyp baılady. Kúshiktiń enesi qyńsylap, úrip, sýdy shalpyldatyp, aǵashtyń túbinde aınala júgirip júr.

Kún burynǵysynsha jarqyrap, jel tynyp, ishin tartyp turǵandaı. Bular «Aoraı» kemesin olaı-bulaı laqtyryp júrgen tolqyndarǵa qarap otyr. Kapıtan Lınch qaraı berýge dáti tózbeı betin basyp, úıge kirip ketti.

— Jıyrma segiz de alpys,— dedi ol aqyryn, úıden shyǵyp.

Úıden bir býda jýan arqan ala shyqqan eken. Arqandy shetinen uzyndyǵyn on fýttaı qylyp kesip-kesip, bireýin Raýlge berdi, bireýin ózi aldy, qalǵanyn áıelderge úlestirip, olarǵa endi aǵashtyń basyna shyǵyńdar dedi.

Sol kezde soltústik-shyǵystan baıaý samal jel de esti, samaldyń lebi betine tıer-tımeste-aq manaýraǵan Raýl esin jıdy. Ol «Aoraıdiń» jelkenin túzep alyp, jaǵadan jyljyp ketip bara jatqanyn kórdi de, óziniń munda qalǵanyna ókindi. Jelkeme báleden qutylar-aý, al mynaý aral she... Atoldyń ústine ytqyp shyqqan tolqyn ekpinimen qolq etip qoıyp ketkende Raýl qulaı jazdady. Jalmajan aınalasyna qarap, basyna shyǵýǵa jaraıtyn bir myqtyraq aǵash izdedi, biraq barometr esine túsip, úıge qaraı júgirdi, tap esik aldynda kapıtan Lınchpen ekeýi soqtyǵysyp qaldy.

— Jıyrma segiz de jıyrma,— dedi qart.— Oh, jyn oınaǵy bastalady endi!.. Mynaý ne?

Aýada áýeli qarqyny kúshti bir ekpin paıda boldy. Lezde úı selk etip, syqyrlap, teńsele jóneldi, daýyl jel ishin tartyp, yshqyna gýledi. Terezelerdiń áınegi shyldyrap, bireýi saldyr-gúldir qırap tústi, bólmege lap qoıǵan daýyldyń ekpini ekeýin de ushyryp jibere jazdady. Tars urǵan esiktiń ilgegi byt-shyt boldy. Aq tutqasynyń da kulparasy shyǵyp, synyǵy edenge shashylyp ketti. Bólmeniń qabyrǵasy tym tez úrgen búıendeı búıirlenip barady. Bir kezde myltyqtyń, daýysyndaı taǵy bir tasyr-tusyr etken dybys estildi,— bıik tolqynnyń shoqtyǵy shashyrap kelip úıge jetken eken.

Kapıtan Lınch saǵatyna qarady. Túski tórt. İlýli turǵan kók býshlatyn alyp kıip, qabyrǵadaǵy barometrdi tereń qaltasyna salyp aldy. Taǵy bir tolqyn gúrs etip soǵyp ketkende jeńil úıdiń qabyrǵasy irgesinen aqyryn jyljyp baryp, bir jaǵyna on gradýstaı lyqsı shókti.

Syrtqa aldymen amaldap Raýl shyqty. Daýyl ony jaǵalaýdyń boıymen dedektetip, úıirip ala jóneldi. Jel shyǵystan eken. Tyrmysyp júrip, qum ústine azar degende jer baýyrlap jatty. Jel ushyrǵan qańbaqtaı qalbańdap kelip, ústine kapıtan Lınch qulady. Bulardy kórgen Aoraıdiń» eki matrosy járdemdesý úshin kokos pálmasynan qarǵyp túsip, attaǵan saıyn jer tyrmalap, aınalyp-úıirilip júrip qastaryna keldi.

Jasy kelgen kapıtannyń aǵashqa órmeleýge dármeni jetpegesin, matrostar arqannyń úzigin jalǵap alyp qartty elý fýttaı bıik aǵashtyń basyna arqanmen tartyp shyǵaryp baılap tastady. Raýl de bir aǵashqa arqanyn sybap, orap alyp, jan-jaǵyna qarandy. Surapyl jel soǵyp tur. Mundaı sumdyq túsine de kirmegen shyǵar. Atoldan atqyp shyqqan tolqyn jer betimen zymyrap kelip qoınaýdaǵy sýǵa quıyldy, Raýldiń ústin basyp ótkende sý tizesinen kelgen edi. Kún kórinbeıdi, tóńirekti surǵylt qarańǵylyq basyp, ymyrt ta jamylyp keledi. Qıas urǵan jańbyr betke bytyradaı tıse, tuzdy sýdyń tolqyny shapalaqsha shartyldaıdy. Raýldiń eki beti dýyldap kózinen jas parlady. Jergilikti eldiń júz qaraly adamy aǵashtyń basyna shyǵyp alypty. Jaıda aǵash basyndaǵy uılyqqan mynaý adamdardy kórse, Raýl kúler edi. Biraq ol Taıtıde týǵan joq pa, ne isteý kerek ekenin biledi: aǵashty qapsyra qushaqtap. umtylǵan saıyn aıaǵyn tirep, myqshıyp joǵary órmeleı bastady. Aǵashtyń basynda eki áıel, eki qyz bala, bir erkek otyr eken; qyzdyń bireýi mysyǵyn keýdesine basyp, qushaqtap otyr.

Raýl aǵash basynan qart kapıtanǵa qol bulǵady, ol da syr bermeı, shıraqsynyp, qol bulǵaǵan bolyp jatyr. Aspandy kórip, túsinen shoshıyn dedi. Aspan eńkeıip jerge túsip, adamnyń dál tóbesine túnerip turǵandaı, surǵylt túsi endi qap-qara qara kók. Kóp adam aǵashtan ustap, ıirilip jerde otyr. Keıbireýi qudaıǵa ǵıbadat qylady, al mormon-mıssıoner bir top kisiniń aldynda ýaǵyz sóılep tur. Raýldiń qulaǵyńa alystan shyryldaýyqtyń, dybysyndaı ǵajap ún estildi; ol bir mınýttan artyqqa sozylǵan joq, az ýaqyt bolsa da Raýlge jumaq týraly, aspan mýzykasy jaıly álde qalaı oı túsirdi. Sonaý aǵashtyń túbinde arqannan, bir-birinen ustap, uılyǵyp bir top adam tur. Olardyń túsine, aýyzdarynyń biryńǵaı qımyldaýyna qaraǵanda, duǵa aıtyp turǵan tárizdi.

Jel údep, kúsheıip keledi. Onyń ekpinin Raýl eshbir quralmen ólsheı alar emes, surapyl quıyn onyń jel týraly uǵymyna janaspaıdy da, biraq qutyryna túskenin bildi. Qasyndaǵy aǵashtyń birin jel túp-tamyrymen julyp áketti. Basynda otyrǵan kisiler jerge ushyp tústi. Sol aradaǵy tildeı uzynsha qumdy tolqyn jaıpap ótken kezde olar da jym-jylas boldy. Osynyń bári kóz ilestirmeı zamatta bolǵan oqıǵa. Qoınaýdyń kópirship, kóbik shashqan sýynan kisiniń qarańdaǵan basy men bulań etken ıyǵy bir kórindi de batyp ketti. Aǵashtar maıysyp, qoparyla qulap, shashylǵan ottyq sıaqty aıqysh-uıqysh úıilip jatyr. Raýl órshelengen jelden seskeneıin dedi; ózi otyrǵan pálma da burań qaǵyp, áreń tur. Áıeldiń bireýi daýys aıtyp baj-baj etip, kishkentaı qyzyn keýdesine basa beredi, qyzbala qolyndaǵy mysyǵynan aıyrylar emes.

Ekinshi balany kótergen erkek Raýldi ıyǵynan qaǵyp tómen qaraı qolyn nusqady. Qarasa júz qadam-jerde mas kisideı teńselip kishkentaı mormon shirkeýi qalqyp kele jatyr: ony fýndamentinen julyp áketken jel men tolqyn qoınaýǵa qaraı yqtyryp aıdap keledi. Eresen kúshti bir tolqyn shirkeýsymaqty ile kóterip, úıirip-úıirip bir top kokos pálmasyna aparyp soqty. Pálmanyń basyndaǵy adamdar pisken jańǵaqtaı topyrlap jerge shashyla qulady. Tolqyn keri qaıtqan kezde kisiler de kórindi: keıi sulap jatyr, keıbireýi ıreleńdep, typyrlap jantalasady. Olar Raýlge qumyrsqa sıaqty kórindi. Biraq burynǵydaı buǵan jany túrshigip, záresi ushqan joq,— ol endi ne sumdyqtan bolsa da seskenbeıtin sıaqty, Mert bolǵan sorlylardy kelesi bir tolqyn qalqytyp sýǵa alyp bara jatqanyna shimirikpeı qarap otyrdy. Eń dáý úshinshi tolqyn kishkentaı shirkeýdi kóterip alyp, qoınaýǵa qaraı laqtyryp jiberdi, ol Nuh paıǵambardyń qaıyǵy sıaqty meldeginen sýǵa batqan kúıi qalqyp qarańǵylyqqa kirip barady.

Raýl aınala qarap, kapıtan Lınchtiń úıin kóre almady, onyń jym-jylas joq bolyp ketkenshe tań qaldy. Iá, apat kóz ilestirer emes. Qulamaı turǵan aǵashtardyń basynan kóp adam jerge túse bastaǵanyn kórip otyr. Jel ábden kárine minip, kúsheıip alǵan. Raýl muny ózi otyrǵan pálmanyń burynǵysha olaı-bulaı yrǵalmaı, qamystaı japyrylyp, jantaıa maıysqan qalpynda tek dir-dir etkeninen ǵana sezdi. Tynymsyz zirkildep otyrǵan jaman eken, júregi loblyp, aýzyna tyǵyla beredi. Aǵash, kamerton sıaqty nemese Gavaıı gıtarasynyń sym shegindeı diril qaǵady. Bezek qaqqan pálmanyń selkili aýyr tıdi. Búıte berse aǵash ta tóze alar emes, túbirinen julynyp ketpese de, mort úzilýi múmkin.

Aha! Áne bir aǵash tóze almapty! Onyń qashan qulaǵany belgisiz, biraq ornynda qazir tuqyly ǵana tur. Kóz kermese ne bop jatqanyn estip bile almaıtyn kúı týdy. Aǵashtardyń satyr-kútir qulaǵan jańǵyryǵyp, yńyrsyǵan adamdardyń jalynyshty únin arqyraǵan adýyn daýyl estirter emes. Al kapıtan Lınchtiń qandaı halge ushyraǵanyn Raýl óz kózimen kórdi, álde qalaı sol jaqqa kózi túsip ketkende kapıtandar otyrǵan pálma ortasynan dybyssyz qaqyrap qaq úzilip, ústińgi jaǵy úsh matrospen, qart kapıtanmen birge qoınaýǵa qaraı usha jónelgen. Ol qulaǵan joq, sabannyń talshyǵy sıaqty aýamen qalyqtap baryp, jaǵadan júz qadamdaı jerde sýǵa kúmp etti. Qadala qarap otyrǵan Raýlge kapıtan Lınch aqtyq ret baqyldasyp, qol bulǵaǵan tárizdi, ıá, ol qol bulǵaǵanyna Raýl ant etýge bar.

Raýl osydan keıin ornynda tózip otyra almaı qasyndaǵy erkekti ıyǵynan qaǵyp, jerge túseıik dep ymdady. Túsýge yńǵaılanǵan ol, záresi ushqan áıelder melshıip ornynan qozǵalmaǵasyn olardy tastap kete almady. Raýl arqanyn aǵashqa orap, tómen qaraı syrǵanap ózi tústi. Tuzdy tolqyn-sý sharpyp ótkende arqannan myqtap ustap alǵan boıy demin almaı tura qaldy. Tolqyn ótip ketkesin baryp, aǵashqa súıenip turyp, demin azar dep bir aldy da, arqandy aǵashqa myqtaı baılady. Taǵy bir tolqyn soǵyp ótti. Joǵarydaǵy áıeldiń bireýi jerge tústi, biraq erkek, eki bala, bir mysyqpen aǵashtyń basynda áli otyr. Raýl túsip kele jatqanda-aq aǵashtyń túbin panalaǵan adamdardyń sırep qalǵanyn baıqap edi. Qazir aınalasyndaǵy jurt tipti azaıypty. Ózi de áreń tózip tur; qasyndaǵy áıel de álsireıin dedi. Tolqyn soqqan saıyn áýeli óziniń, . ekinshi qasyndaǵy áıeldiń qaltıyp áli turǵanyna tań qalady. Taǵy bir tolqyn júz buralyp, oınaqtap ótip edi, bir ózi ǵana qaldy. Joǵary qarasa, aǵashtyń basy omyrylyp ushyp ketken eken. Qalǵan jartysy qaltyrap dir-dir etip tur. Raýl endi jan saqtaıtyn boldy tamyry berik pálma jel-daýyldy eleń qylar emes. Raýl aǵashtyń boıymen tyrmysyp joǵary órmeledi. Al ábden bitken, áreń jyljyp keledi. Eki ret tolqyn da soǵyp ótti, aqyry tolqynnyń tepkisinen qutyldym degende aǵashqa ózin-ózi arqanmen myqtap baılap, ne bolsa da kóreıin, túndi osylaı otyryp ótkizeıin dep oılady.

Qarańǵyda mundaı halde jalǵyz otyrý qandaı qıyn. Keı-keıde aqyr zaman ornap, jaryq dúnıede bir ózi ǵana qalǵandaı kórindi. Jel saǵat saıyn údep, órshelene tústi, Raýldiń esebi boıynsha saǵat on bir shamasynda jel surapyl daýylǵa ulasty. Ol endi adam aıtqysyz joıqyn kúshke aınaldy — ishin yshqyna tartyp, arsyldaǵan ań ba, joq jolyndaǵynyń bárin jaıpaı ótken dajal ma, áıteýir birinen soń biri, qaıta-qaıta, ústi-ústine ekpindetip ótip jatqan birdeme. Ózi de qańbaq sıaqty jep-jeńil bolyp ketkendeı, tipti qalqyp ushyp, qaıdaǵy bir typ-tyǵyz qoıý zattyń ishinde zymyrap aǵyp kele jatqandaı kórinedi. Jel jelbiregen aýa emes, sý nemese synap syqyldy qoıý zatqa aınaldy. Ony jyrtýǵa, ógizdiń qara kesek eti tárizdi sydyryp alýǵa, tisteleýge, tipti shyq tas sıaqty súıenýge de bolatyndaı.

Jel tunshyqtyryp barady. Ol murnynan, aýzynan kirip, ókpesin úredi. Búkil denesine topyraq tolyp ketkendeı. Dem alý úshin ol ernin pálmaǵa taqaýǵa tıis boldy. Toqtaýsyz tepsingen doly daýyl jigerin qum qylyp, tánin qaljyratty, aqyly men esin ketirdi. Raýl aınalasyndaǵyny ańǵarýdan, oılaýdan qaldy, esi kiresili-shyǵasyly. Qıalynda «daýyl degen osy eken ǵoı» degen bir aıqyn oı sónbeı qalypty. Ol anda-sanda jylt etken álsiz shyraqtaı mıynda lyp-lyp etedi. Baǵzy bir ýaqytta esi kirgende «daýyl degen osy eken ǵoı» deıdi de taǵy esi aýyp talyqsıdy.

Daýyl ásirese saǵat on birden túngi úshke deıin surapyl boldy, sol saǵat on bir shamasynda semásymen Mapýı panalaǵan aǵash ta omyrylǵan. Mapýı ózi qulaı túsken qoınaý sýynyń betine qaıtadan qalqyp shyqty qyzy Ngakýrany qoltyǵyna qysyp alyp, áli aıyrylmaı júr. Mynaý sumdyq arpalysta jergilikti halyqtyń jansebil adamy ǵana aıla taýyp, bassaýǵa jasaı alady ǵoı. Baılaýly otyrǵan aǵashynyń basy omyrylǵanda Mapýıdi de ala ketken, qazir aǵash baılaýly adam men birge kóbik pen tolqynnyń arasynda úıirilip júr. Mapýı tyrmysyp ustap, aǵashtan aıyrylmaıdy, birese qapsyra qushaqtap alyp, tunshyǵyp ketpes úshin óziniń de, qyzynyń da sýdan basyn shyǵaryp, demin alady, Biraq shashyraǵan sý, kóldeneń, urǵan burshaqtaı jańbyr aýamen birge ókpesine kiredi.

Qoınaýdyń arǵy beti on mıl jer. Sýǵa batpaı ázirshe aman júrgen on adamnyń toǵyzy qalqyp júrgen kóp aǵashqa, taqtaılarǵa, nemese qıraǵan úı men qaıyqtyń synyǵyna soǵylyp, qaza boldy. Tunshyqqan shalajansar sorlylardy jyn oınaǵy kelisine salyp, túıgishtep, ýmashtap júr. Biraq Mapýıdiń joly bolyp, taǵdyrdyń ámirimen aman qaldy: tolqyn ony qoınaýdyń qum jıegine shyǵaryp tastapty. Sol boıy qansyrap biraz jatty; Ngakýranyń sol qoly synǵan eken, oń qolynyń saýsaqtary mylja-mylja, beti men mańdaıyn súıegine deıin bir nárse tilip ketken. Mapýı bir qolymen aǵashty, bir qolymen qyzyn qushaqtap, yńyrsyp demin áreń alyp jatyr, qoınaýdan jaǵalaýǵa qaraı jarysa júgirgen tolqyndar keıde tizesine, keıde belýaryna jetedi.

Tań ata, saǵat úsh kezinde daýyl báseńdeıin dedi Saǵat beste edáýir jel bar edi, altyda ábden basylyp, kún kórindi. Teńiz de saıabyrlana bastady. Mapýı jıekke jete almaı qaza tapqan jandardyń tolqyn astynda qaraýytqan denelerin kórdi. Solardyń arasynda sheshesi men áıeli de jatqan bolar-aý. Aıaǵyn áreń basyp, ólikterdi aralap keledi. Bir jerde sýdyń jıeginde jatqan áıeli Tefarany kórdi. Jerge otyra ketip, ańdarsha ulyp jylady — jabaıy adamdar qaıǵysyn osylaı azalaıdy ǵoı. Bir kezde áıel qozǵalyp, yńyrsydy. Mapýı úńilip, anyqtap qarasa, áıeli tiri, tipti jaraqattanbaǵan. Ol jaıymen uıyqtap jatsa kerek! Sonymen Tefara da álde qalaı aman qalǵan.

Aralda keshe ǵana júrgen bir myń eki júz adamnan tiri qalǵany úsh júz qaraly kisi. Mormon-mıssıoner, jandarm ekeýi olardy tizimdedi. Qoınaý toly ólik. Búkil aralda saý qalǵan ne bir úı, ne úıshik joq, bári qıraǵan, búlingen. Kokos pálmalaryn daýyl túp-tamyrymen julyp áketipti, biren-saran qalǵandary omyrylyp, jańǵaǵynyń bárinen ada bolǵan. Tushshy sý joq. Azdap jańbyr sýy jıylǵan taıyz qudyqtardyń bárine tuz tolypty. Qoınaýdan qalqyp júrgen birneshe qapshyq un tabyldy. Tiri qalǵandar jerge túsken kokos jańǵaǵynyń ózegin alyp jep, júrek jalǵady. Jurt qumnan qazyp, ústin qıraǵan shatyrdyń qańyltyrmen jaýyp, ishine kirip te jatyr. Mısıoner býdy sýǵa aınaldyratyn jabaıy qural jasaǵan edi, biraq ol úsh júz kisige tushshy sý jetistire almady. Kelesi kúni keshke taman Raýl sýǵa túsip júrip, sýsaǵany sál basylǵandaı bolǵasyn, bul jaıdy búkil jurtqa habarlady. Sonymen aqqasy kepken úsh júz erkek, áıel men bala-shaǵa moınyna deıin sýǵa kirip turdy. Aınalanyń bári qalqyp júrgen ólik, keıbiri kisiniń aıaǵyna oralady. Úshinshi kúni bular ólikterdi jerlep bolǵasyn, endi qutqarýshy kemeler keletin bolar dep kútisti.

Jaýshy-jalamda semásynan ajyrap qalǵan Naýrı dıýyldyń búkil álemetin bir ózi kórdi. Qolyna ilikken jalǵyz taqtaıdyń jaryqshaǵy qaıta-qaıta qadalyp, keıde oqys tıip, jaraqattasa da jarmasyp aıyrylmady. Sóıtip júrgende atoldan atqyp ótken tolqyn ony teńizdiń, jazyǵyna aǵyzyp ala ketti. Munda, tebirengen záýlim tolqyndardyń arasynda arpalysyp júrip, taqtaıynan aıyryldy. Naýrıdiń jasy alpysqa kelip qalǵanymen, osy araldarda týyp ósip, ómiri teńizdiń jaraǵasynda ótken jan edi. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda sýǵa shashalyp, dem ala almaı tunshyǵyp, áredikte aýzyn ashyp, aýa qarmap, jantalasyp júrgende ıyǵyn tostaǵandaı bir kokos jańǵaǵy qaǵyp ketkenin sezdi. Des bergende aıaq astynan ajaldan arashalar aıla taýsylǵanyn bilip, dereý jańǵaqqa jarmasa ketti. Bir saǵattyń ishinde taǵy sondaı jeti jańǵaq ustap aldy. Onyń bárin bir-birine sabaǵynan jalǵap, beline belbeý sıaqty baılady. Jańǵaqtar ózin túıgishtep óltirýi de múmkin edi, biraq endi sýǵa batpaı qalqyp júre alatyn boldy. Naýrıdiń ústi-basy áýdemde kókala qoıdaı bolǵany da ras. Degenmen talaı kórgen daýyly ǵoı, basylarsyń dep aqyryn kútti. Tek qana jaıyn qudaıyna jaıynyńnan saqtaı gór dep jalbaryna berdi. Saǵat úsh kezinde basy aınalyp, talyqsyp ketken eken, dýyldyń báseńdegenin baıqamapty. Tipti saǵat altyda jeldiń basylǵanyn da bilmeıdi. Sý jaǵadaǵy qumǵa shyǵaryp tastaǵan kezde ǵana aıyǵyp, esi kirip, tolqyn qatadan teńizge alyp kete me dep, jara-jara qoldarymen qumdy tyrmalap, qurǵaqqa qaraı órmeledi.

Jatqan jerin tanydy: tolqyn Takokota degen kishkentaı aralǵa shyǵaryp tastaýly. Munda qoınaý joq eshkim turmaıdy. Bul aradan Hıkýerýge deıin on mıl, Hıkýerý kórinbeıdi, al onyń ońtústik jaqta ekenin Naýrı biledi. Naýrı beline baılaǵan kokos jańǵaǵyn qorek qylyp, osy aralda on kún turdy; jańǵaqtyń ózegin jep, shyrynyn uzaqqa jetsin dep, únemdep, az-azdan jutyp, kún eltti. Biraq áli kúnge anyq aman qaldym ǵoı dep oılamaıdy. Kók jıekten qutqarýshy kemelerdiń shubatylǵan tútinin kórgenimen, Takokota syqyldy tiri jan turmaıtyn tıtteı aralǵa keme qaıdan kelsin!

Bir jaǵynan ólikter-aq azap boldy. Sýǵa ketken jandardy teńiz jaǵaǵa shyǵaryp tastaýyn qoımasa, Naýrı olardy jaıyn jep ketsin dep, shamasy kelgenshe súırelep qaıtadan sýǵa tastaýyn qoımady. Biraq buǵan áli jeter bolmady, jaǵalaýdyń boıy qaraqurym ólikke toldy. Endi jıekten aýlaq ketý kerek, alystap keteıin dese aral ensiz, barar jer joq.

On kún degende Naýrıdyń jańǵaǵy ada bolyp, qatty shóldep, júdeıin dedi. Qum qaıyrda jyljyp júrip jańǵaq izdedi. «Ǵajap,— osynshama ólik shyǵyp jatqanda jaǵaǵa jańǵaq nege shyqpaıdy? Ólikten de sýda qalqyp júrgen jańǵaq kóp emes pe?» — dep oılaıdy Aqyry dymy quryp, budan da kúder úzip, sulap jatty. Endi osylaı ólim kútýden ózge eshbir úmiti qalmaǵandaı.

Esi kirgen bir sátte ol tap kóz aldynda jatqan álde bir óliktiń basy men jıren sary shashyn kórdi. Tolqyn ony birese qasyna jaqyndatyp, birese jyljytyp ári áketip, aqyry shalqasynan aýdaryp ketti. Qarasa, óliktiń bet-aýzy joq, biraq jıren sary shashyn álde qalaı shyramytqan sıaqty. Taǵy bir saǵat tyrp etpeı jatty. Óliktiń kim ekenin bilgisi de kelgen joq— ózi óleıin dep jatqanda dóńkıgen qarasynan kisi shoshıtyn sumyqtyń kim ekenin bilip ne qylsyn.

Biraq bir saǵattan keıin ornynan áreń kóterilip, ólikke tesile qarady. Úlken tolqyn ony kóterip aparyp, maıda tolqyndar jete almaıtyn órleý jerge shyǵaryp tastapty. Iá, qatesi joq: myna jıren shash Paýmotý araldarynyń bir-aq adamynyń shashyna uqsaıdy, ol — Levı, álgi Mapýıdiń merýertin satyp alyp, «Hıra» degen jelkemesimen ketip qalatyn nemis evreıiniń tap ózi. «Hıranyń» qıraǵany anyq boldy. Balyqshylar men urylardyń qudaıy merýert bazarynyń saýdagerine, sirá, syrt bergen ǵoı.

Naýrı jyljyp óliktiń janyna keldi. Ústinde kóılegi joq, tek jalpaq bylǵary belbeýi kórinedi. Dem almaı, eptep otyryp, belbeýin aǵytyp aldy da, súıretip keri shegindi. Áýeli birinshi, ekinshi, onan keıin úshinshi qaltalaryn aǵytyp, ashyp qarady. Bári de bos. Qaıda boldy eken? İzdegeni belbeýdiń eń shetki qaltasynan tabyldy. Bul saparynda Levıdiń qolyna ilikken jalǵyz merýerti osy bolsa kerek. Naýrı belbeýdiń múńkigen ısinen aýlaq baryp, merýertin qolyna alyp qarady. Álgi tabýyn Mapýı tapsa da, anturǵan Torıkı yrtyp alyp ketetin merýerttiń dál ózi. Alaqanyna salyp salmaqtady, olaı-bulaı domalatty. Naýrıdiń qyzyǵyp otyrǵany qulpyrǵan ǵajap merýert emes, óziniń, Mapýı men Tefara úsheýiniń qıalynda júrgen úıi. Merýertti kórgende tap sol úıdiń ózin kórgendeı boldy da qaldy, tipti qabyrǵasyndaǵy segiz qyrly saǵatyna deıin kóz aldyna elestedi. Bir ǵana osy úı úshin ómir súrýge bolady ǵoı.

Ol ahýynyń shetinen shúberek jyrtyp alyp, merýertin soǵan túıip, moınyna baılap aldy da, ýhilep-ahylap jaǵany boılap júre berdi, jan-jaǵyna qyraǵy kózin qadap, kokos jańǵaǵyn izdedi. Kóp uzamaı bir jańǵaq taýyp aldy, bitegeneden keıin taǵy bir jańǵaq ushyrady. Jańǵaqty jaryp, ishindegi kók tatyp ketken shyrynyn ishti, ózegin jedi. Azdan keıin qırap jatqan bir qaıyqtyń ústinen shyqty. Onyń eskek ótkizetin tutqyry joq eken, biraq Naýrı kúderin úzbedi. Úmiti aqtaldy da — keshke taman tutqyr da tabyldy. İzdegeni tabylǵan saıyn Naýrı ony bir jaqsylyqqa jorıdy. Merýert qutty bolǵan tárizdi. Kún baıyp bara jatqanda sýda qalqyp júrgen jáshik kózine ushyrady. Súıreleı sýdan ony da alyp shyqty. İshinde saldyrlap júrgen ne nárse dep qarasa, on bank balyq konservi eken. Bireýin qaıyqtyń jaqtaýyna uryp, buzdy. Tesiginen tuzdyǵyn soryp ishti de, ishindegi losostiń etin az-azdan alyp, saǵat boıy talshyq qylyp otyrdy.

Naýrı taǵy segiz kún sarylyp járdem kútti. Osy ýaqyttyń ishinde ol taýyp alǵan tutqyrdy kokos jańaǵynyń shashaǵymen, ahýynyń qalǵanymen qaıyq baılady. Qaıyq ábden qańsyp ketken eken, synalatyn eshnársesi bolmaǵasyn, qaıyqqa kirgen sýdy tógip otyrýǵa kerek bolar dep kokos jańǵaǵynyń qaýashaǵynan shómish jasap aldy. Endi eskek kerek, ony qalaısha lekerlesem eken dep kóp oılandy, aqyry onyń da amaly tabyldy: qańyltyrdyń qıyǵymen óziniń shashyn kesip alyp, jip esti. Sol jippen uzyndyǵy úsh fýttaı taıaqtyń ushyna konservi jáshiginiń qalaq taıaqtyń baılaı, bosap ketpes úshin arasyna syna qaqty. Al synanyń ushyn áýeli tisimen kemirip, ushtap aldy.

On segizinshi kún degende, tún ortasy mezgilinde Hayrı qaıyǵyn sýǵa salyp, soqpa tolqyndardan amaldan ótip alyp, úıine, Hıkýerýge qaraı bet túzedi. Naýrı qansha aıtqanmen kempir ǵoı. Azap pen ashtyqtan ábden júdep, qur súldesi ǵana qalǵan. Qaıyq myqty úsh kisi esetin úlken nárse, biraq Naýrı jaman eskegimen jalǵyz ózi-aq basqaryp keledi. Ýaqytynyń úshten biri qaıyqqa kirgen sýdy tógýmen ótti. Tań atyp, aınala jaryq boldy. Hıkýerý áli kórinbeıdi. Takokota aralynda kók jıeginen asyp kórinbeı ketken. Kún ysyp, tor odan da, budan da aqty. Eki banki konservi qalǵan, sonyń bireýin tesip, kún uzaqqa tuzdyǵyn tatyp, júrek jalǵap otyrdy, etin alyp jeýge qoly tıer emes. Qaıyq batysqa qaraı yǵyp bara jatqan sıaqty, al ońtústikke qaraı ilgeri jyljı ma, joq pa, bilmeıdi.

Tús aýa qaıyqtyń ústinde túregelip turyp, kóz ushynda munartqan Hıkýerýdi kórdi. Basyndaǵy shashyraǵan shoqtyǵynan aıyrylǵan, qıraǵan kokos pálmalary ári sıdań, ári tym sırek. Biraq araldy kórgende bir jasap qaldy. Munshama jaqyndap kelgenin ezi de abaılamaı qalypty. Aǵyn qaıyqty batysqa qaraı qýalasa, Naýrı ony ońtústikke burady. Qaqqan synalary bosap, sony jóndeımin deýmen kóp ýaqyty ketti. Bir jaǵynan qaıyqqa sý álsin-álsin tola beredi: eki saǵattaı ýaqyt ótken saıyn Naýrı eskegin bylaı qoıyp, bir saǵat shómishpen sý tógetin boldy. Sóıtip otyrǵanda batysqa qaraı oıysyp yǵyp ketedi.

Kún baıyp bara jatqanda Hıkýerý ońtústik-shyǵys jaǵynda, shamasy úsh mıldeı jerde edi. Jarqyrap tolǵan aıdaı týdy, saǵat segizde aral endi týra shyǵys jaǵynda mıldeı jerde kórinedi. Naýrı taǵy bir saǵat azaptandy, biraq aral jaqyndar emes: aǵyn jipsiz baılap bultartpaıdy, qaıyǵy túskiri de qolaıaısyz tym úlken bolar ma, eskek ol bir berekesiz dobaldaı dúnıe, bir jaǵynan sý tógýge de kóp kúsh, kóp ýaqyt kerek. Ózi de ábden álsirep, áli quryp barady. Qanshama tyrbańdaǵanymen qaıyq batysqa qaraı yǵa berdi.

Naýrı jaıyn qudaıyna bir duǵa baǵyshtap, táýekel aıtty da qaıyǵynan sýǵa sekirip túsip, júze jóneldi. Salqyn sý ózin sál sergitkendeı, qaıyq alystap artynda qalyp barady. Bir saǵattyń ishinde jer edáýir jaqyndap-aq qaldy. Tap osy kezde kútpegen bále kezdese ketpesin be. Týra aldynan, jıyrma fýttaı jerden jaıynnyń úlken arqa qanaty sýdy tile syzyp ótti. Naýrı ne bolsa da soǵan qaraı júzdi, jaıyn jaıymen árirek júzip baryp, ońǵa qaraı burylyp, Naýrıdi anadaıdan oraǵytyp aınalyp shyqty. Qalqyp júrgen qanattan kózin almaı Naýrı ilgeri qaraı júzip keledi. Qanat kórinbeı ketse, búk túsip buǵa qalady. Qaıtadan qalqyp shyqsa, ilgeri umtylady. Jaıyn asyǵar emes: daýyldan keıin toıattap qalǵan tárizdi. Ash bolsa — kórgen jerde tap berer edi ǵoı, muny Naýrı jaqsy biledi. Jaıynnyń uzyndyǵy on bes fýt, aranyn bir ashqanda adamdy belýarynan qyrqyp túsetini anyq.

Biraq Naýrıdiń jaıynmen arbasa berýge ýaqyty tym tar — aǵyn qurlyq jerden alystatyp áketip barady. Jarty saǵattaı mezgil ótkende baryp jaıyn burynǵydaı emes, basynaıyn dedi. Ózine túk ete almaıtynyn sezdi me qalaı, áıteýir aınalǵan saıyn Naýrıge jaqyndaı túsedi, jaqyndaǵan saıyn kádimgideı kózin buryp qaraıdy. Endi kóp uzamaı jaıynnyń bas salatynyn anyq bildi. Ne bolsa da aldyn qarmaıyn dep, táýekelge bel baılady. Ashtyq pen azaptan ábden álsiregen kempir mynaý teńiz jolbarysynan buryn oǵan ózim bas salaıyn dep oılady. Qolaıly bir sátin kútip, ilgeri júzip keledi. Bir kezde jaıyn segiz fýttaı jerge jaqyndap kelip, qasynan aqyryn júzip ótti. Sol-aq eken Naýrı da jutyp qoıatyn nemedeı aıbattana umtyldy. Jaıyn quıryǵymen sýdy shartyldatyp, tyǵa jóneldi, túrpideı qojyr-qojyr búıirimen jalap ótken de kempirdiń qolynyń terisin shyntaǵynan ıyǵyna deıin sydyryp tústi. Jaıyn andaǵaılap zymyrap júzip júrdi de bir kezde úshti-kúıli joq bolyp ketti.

Mapýı men Tefara ústin qańyltyrmen qalqalaǵan úńgirinde ózara birin biri jazǵyrysyp jatyr edi.

— Meniń tilimdi ǵana alyp,— dedi Tefara myńynshy ret,— betaldy jurtqa jaımaı, merýertti tyǵyp qana qoıǵanyńda ǵoı, túk bále joq edi.

— Iapyr-aý, Hýrý-Hýrý meniń merýert taýyp alyp, qabyrshaǵyn ashqanyma deıin kórip turdy dep sen keshshege san ret aıtqan edim ǵoı.

— Endi úıden kúderińdi úz. Raýl búgin maǵan: sen merýertińdi Torıkıge satpaǵanda,— dedi...

— Men eshkimge satqanym joq ony. Torıkı tartyp áketti ǵoı.

— ...Sen eger satpaǵan bolsań, ol saǵan bes myń fransýz dollaryn beredi eken, ol on myń chılı dollaryna tatıdy.

— Sheshesimen aqyldasqan eken ǵoı, sheshesi merýert tanıtyn adam.

— Sol merýertten aıyryldyq qoı,— dedi Tefara ýhilep. .

— Eh, men Torıkıge beresi boryshymnan qutylyp qaldym emes pe? Bul bir myń eki júz dollar paıdaǵa bir esep qoı.

— Torıkı óldi! — dedi Tefara daýystap.— Onyń jelkeninen habar-oshar joq. Ol «Aoraı», «Hıraılar» sıaqty sýǵa batyp ketti. Saǵan endi Torıkı ýáde qylǵan úsh júz dollaryna kerek zatyńdy tegin berip tura ala ma? Joq, óıtkeni ol óldi. Sen merýert taýyp almaǵan bolsań, qazir oǵan bir myń eki júz dollar beresi bolar ma ediń? Joq! Óıtkeni Torıkı óldi, al ólikke eshkim qaryzyn qaıtarmańdy.

— Levı Torıkıge túk tólegen joq,— dedi Mapýı.— Qaǵaz beripti deıdi, sol qaǵaz boıynsha Torıkı Tapestadan baryp aqshasyn almaq; biraq Levı de ólip ketti ǵoı, endi ol aqsha tóleı almaıdy. Torıkı de óldi, qaǵan ózimen ketti. Levımen birge merýert te qurydy. Seniń jatqanyń jón, Tefara. Merýertten men aıyryldym, qur alaqan qaldym. Al uıyqtalyq endi.

— Sóıtti de qolyn qalqalap, tyńdaı qaldy. Tystan ózge bir adamnyń yrsyldap, ýhilegen daýysy estilgendeı boldy. Kirer aýyzdy japqan jókeni bireý sıpalaı bastady.

— Bul kim? — dedi daýystap Mapýı.

— Naýrı,— dedi ol.— Meniń balam Mapýı qaıda eken, bilesiz be?

Tefara shoshyp ketip, kúıeýiniń ıyǵyna jarmasty.

— Mynaý arýaq! — dedi ol úreılenip.— Arýaq!

Qoryqqanynan Mapýıdiń ózi de sazaryp, sasqalataǵan áıeline tyǵyldy.

— Meıirban áıel,— dedi Mapýı bir kezde tuttyǵa sóılep, daýysyn ádeıi ózgertýge tyrysyp.— Men seniń balańdy jaqsy bilemin. Ol qoınaýdyń shyǵys jaǵynda turady.

Jókeniń arjaǵynda turǵan áıel kúrsindi. Mapýı árýaqtyń aldanǵanyn bilip, sál kóńildeneıin dedi.

— Óziń qaıdan keldiń, meıirban áıel? — dep surady Mapýı.

— Teńizden,— degen jabyrqaý jaýap estidi.

— Aıttym ǵoı, aıttym ǵoı! — dep Tefara kúıinip, ilgeri-keıin teńseldi.

— Tefara, jat kisiniń úıinde túnegenińe kóp boldy ma? —dedi Naýrı.

Mapýı sasqalaqtap, ótirigimizdi shyǵardyń ǵoı degendeı áıeline azarlaı qarady.

— Meniń balam Mapýıdiń qart anasyn ógeısinip ketkenine kóp boldy ma?—dedi taǵy da tystaǵy áıel.

— Joq, Joq, men... joq. Mapýı senen bezgen joq! — dedi ol daýystap.— Men Mapýı emespin. Ol anaý kún shyǵys jaqta dedim ǵoı.

Oıanyp ketken Ngakýra jylady. Sybdyrlap jóke qımyldady.

— Nemene, ne ǵyp jatyrsyń?—dedi Mapýı.

— Kireıin dep jatyrmyn,— dedi Naýrı.

Jókeniń bir sheti kóterildi. Tefara kórpeni búrkenip jata qalaıyn dep edi, Mapýı jibermedi, óıtkeni ózi bireýden ustap otyrmasa, úreıin basa alatyn emes. Ekeýi de dir-dir etip, tisteri saqyldap, kózderi sharasynan shyǵardaı bolyp, jókege qadalyp qarap otyr. Ústinde ahýy joq, tuttaı jalańash, ústi basy sý-sý Naýrı jyljyp, apannyń ishine kirdi. Sol kezde bul ekeýi keri sheginip, bastaryn búrkemek bolyp, Ngakýranyń kórpesine jarmasty.

— Qart shesheńe tym bolmasa sýsyn berseńshi,— dedi arýaq.

— Ber, ber, sý ber,— dedi Tefara Mapýıge daýyl qaltyrap.

— Sý ber, sý ber,— dedi Mapýı qyzyna.

Ekeýi Ngakýrany ıterip jiberdi. Bir mınýtten keıin Mapýı árýaqtyń sý iship jatqanyn kórdi. Sonan keıin arýaq qaltyraǵan qolyn sozyp, Mapýıdi qolynan ustady, qolynyń salmaǵyn anyq sezgesin baryp, Mapýı kempirdiń arýaq emes ekenin bildi. Kórpesinen shyǵym, áıelin súıreleı qasyna jaqyndady. Kóp uzamaı bári bas qosyp otyryp, Naýrıdiń hıkaıasyn tyńdady. Naýrı Levıdiń habaryn aıtyp bolyp, Tefaranyń alaqanyna jarqyratyp merýertti salǵanda, Tefara da qaıyn enesiniń arýaq emes, naǵyz óziniń tiri enesi ekenine kózi jetti.

— Erteń tańerteń,— dedi Tefara,— sen myna merýertti Raýlge bes myń fransýz dollaryna satasyń.

— Á, úı she? — dedi Naýrı.

— Úıdi ózi salyp beredi,— dedi Tefara.— Ol tóri myń dollardan aspaıdy deıdi ǵoı. Taǵy bir myń fransýz dollarynyń nársesin alyp turatyn bolamyz,— bul eki myń chılı dollaryna teń.

— Úıiniń uzyndyǵy qyryq fýt bola ma eken? − dedi Naýrı.

— Iá, qyryq fýt bolady eken,— dedi Mapýı.

— Ortadaǵy bólmesinde aspaly saǵaty da bola ma eken?

— Iá, dóńgelek stol da bolady eken.

— Olaı bolsa maǵan tamaq berińdershi, qarnym ashyp ketti ǵoı,— dedi rıza bolǵan Naýrı.— Sonan keıin uıyqtaıyq, óıtkeni men sharshap otyrmyn. Erteń merýertti satpaı turyp, taǵy bir aqyldasarmyz. Bir myń fransýz dollaryn aqshalaı alǵan jón bolar. Nárseni qaryzǵa balap alǵannan da aqshasyna satyp alǵan abzal ǵoı.

Aýdarǵan BORANBAI OMAROV

---