Matematıka sabaǵynda bastaýysh synyp oqýshylarynyń logıkalyq oılaý jáne esepteý daǵdylaryn damytý
№177 JBB mekteptiń matematıka pániniń muǵalimi
Ýljalgas Raımbekovna
Matematıka sabaǵynda bastaýysh synyp oqýshylarynyń logıkalyq oılaý jáne esepteý daǵdylaryn damytý
Bastaýysh mekteptegi oqytý úrdisiniń negizgi maqsaty oqýshylarǵa bilim berý ǵana emes, sonymen birge olardyń oılaý qabiletin damytý jáne belsendirý. Balalardyń oılaýyn damytý týraly M. Jumabaevtyń sózimen alsaq: «Oılaý jannyń óte bir qıyn, tereń isi. Jas balaǵa oılaý tym aýyr, sondyqtan basqyshtap is isteý kerek. Oqýlyqtaǵy berilgen tapsyrmalar, sýretter balanyń janyna durys áser etetindeı, oqýshynyń oqýǵa, bilimge degen ynta – yqylasy, qushtarlyǵy bolýy kerek». Oqý materıaly balalardyń oılaý qabileti jeterlikteı jas erekshelikterin eskere uıymdastyrylsa ǵana, onyń oılaý qabiletiniń damýyna múmkindik týady. Sondyqtan da muǵalim balalardy sabaqta talabyn shattandyratyndaı, oıyn oıatatyndaı, belsendiligin, sanaly oılana bilýin, oı - órisiniń damýyn, olardyń iskerligin damytatyndaı bolý kerek. Olardy qıyndykty jeńe bilýge, tózimdilikke baýlý muǵalimniń basty mindeti. «Logıkalyq oılaý – logıkalyq sóıleýdiń negizi, al muny – logıkalyq sóıleýdi ustaz damytýǵa tıis», dep kórsetti K. D. Ýshınskıı. Logıkalyq oılaýdyń ereksheligi – qorytyndylardyń qısyndylyǵynda, olardyń shyndyqqa saı kelýinde. Logıkaǵa túsken qubylys túsindiriledi, sebepteri men saldarlary qatesiz anyqtalady. Uǵymdar arasyndaǵy baılanystar men qatynastar logıkalyq oılaý jolymen ashylady. Bul baılanystar men qatynastardyń durystyǵyn teriske shyǵarýǵa bolmaıtyny pikirlerde kórsetiledi. Oqýshylardyń logıkalyq oılaý qabiletterin damytý jóninde ǵalymdar A. V. Zaporojes, L. N. Venger, I. S. Iakımanskaıa eńbekterinde naqty anyqtama berildi. Avtorlardyń pikirlerinshe «Logıkalyq oılaýdy damytý» degenimiz: - barlyq logıkalyq oılaý operasıalaryn (taldaý, jınaqtaý, salystyrý, jalpylaý, saralaý) arnaıy júıeli túrde qalyptastyrý; - oılaý belsendiligin, ózbettiligin damytý.
Bastaýysh synyp balanyń logıkalyq oılaýyn damytýdyń negizgi kezeńi dep esepteledi. Óıtkeni logıkalyq oılaý keıinirek beınelik oılaýdyń negizinde qalyptasady, aýqymy keńirek máselelerdi sheshýge ǵylymı bilimderdi meńgerýge múmkindik beredi. Al oqýshylardyń oılaýyn damytyp, durys oı túıip, ózdiginen sapaly, dáleldi sheshimder qabyldaı bilýge úıretý – matematıka sabaǵynyń mindeti. Jańa býyn matematıka oqýlyǵynyń basty erekshelikteriniń biri – onyń árbir sabaqqa laıyqtalǵan materıaly, negizinen alǵanda, tórt tekti jattyǵýlardyń tobynan turady. Solardyń biri — balalardyń shyǵaramashylyq is - áreketke beıimdeý maqsatyn kózdeıtin, «Atamura» baspasy boıynsha oqýlyqta jasyl tústi qorshaýǵa, al «Almatykitap» baspasy boıynsha ár sabaqta qalyptan tys jáne qyzyqty jattyǵýlar, shyǵarmashylyq deńgeıge arnalǵan logıkalyq esepter, tapsyrmalar beriledi. Ol jattyǵýlar negizinen balalardyń logıkalyq oılaý qabiletin, aqyl - oıyn damytýdy kózdeıdi. Ondaı jattyǵýlardy oryndaý barysynda oqýshylar mazmunǵa sáıkes obektilerdi baqylaıdy, baıqaıdy, salystyrady; sondaı - aq ár alýan aqyl - oı is - áreketterin oryndaıdy, praktıkalyq jumystar júrgizedi, zerdelilik bildiredi, izdenedi, boljam aıtady jáne ony negizdep berýge nemese dáleldeýge talpynady, matematıkaǵa degen qyzyǵýshylyǵyn, ynta - yqylasyn týdyrady. Bul jattyǵýlardyń bári arnaıy júıe qúraıdy. Olardy oryndaı almaǵan oqýshyǵa biliminiń kórsetkishi retinde nashar baǵa qoımaıdy, al ony oryndaǵan oqýshyny madaktaǵan jón. Qazaqstan Respýblıkasy bastaýysh bilimniń memlekettik standartyna sáıkes, matematıkalyq bilimniń jańa mazmuny birtekti emes jáne ár túrli eki deńgeıdi qamtıdy. Olar mindetti jáne múmkin deńgeıler. Mindetti deńgeıge bastaýysh mektep kólemindegi berik ıgerilýi tıisti materıaldar jatady. Al, múmkin deńgeıge, mazmuny turǵysynan alǵanda, negizgi máselemen úılesetin, alaıda oqýshynyń matematıkalyq oı - órisin keńeıtýge baǵyttalatyn, úırenshikti emes túrde usynylatyn jáne de ony oryndaý shyǵarmashylyq is - áreketpen ushtasatyn materıaldar jatady. Munyń bári mindetti deńgeıdiń materıalymen keńeıte jáne tereńdete túsýge qyzmet etedi, matematıkanyń júıeli kýrstarynyń asa mańyzdy taraýlaryn ilgeride oqytyp – úıretýdiń negizin qalaıdy. Sondaı - aq balalardyń damýyna áserin tıgizedi jáne negizgi materıaldy tereń meńgerýge kómektesedi. Balanyń jas ereksheligine, zeıinine saı, ádeıilep uıymdastyrylǵan logıkalyq oıyn - rebýs, sózjumbaq, qyzyqty ázil - esepter, jumbaq - esepter balanyń oı - aqylyn, dúnıetanymyn keńeıtedi, minez - qulqyn, erik - jigerin qalyptastyrady jáne de sabaqqa qyzyǵýshylyǵyn arttyrady.
Mysaly: 1. Ústel ústinde 3 qıar, 2 sábiz, jáne 5 apelsın turǵan. Ústel ústindegi barlyq kókónister qansha? (Sheshýi: 5 kókónis, apelsın jemiske jatady.) - 2 synyp.
2. Aıbek pen Torǵyn árqaısysy 10 jańǵaqtan terdi. Aıbek Torǵynǵa óziniń jańǵaqtarynyń 4 - eýin berdi. Torǵynnyń jańǵaqtary qanshaǵa artyq boldy? (Sheshýi: 8 - ge artyq) - 2 synyp.
3. Eki stakanǵa birdeı sý quıdyń. Onyń bireýin tarelkaǵa tóńkerdiń.
Qaısy stakanda sý kóp? (birdeı). 2 synyp.
Balanyń oı - qıalyn damytýda logıkalyq suraq - tapsyrmalardyń orny bólek. Mysaly:
1. 1 januıadaǵy aǵaıyndy 2 jigittiń árqaısysynyń 1 apasy, 1 qaryndasy bar. Ol januıada qansha bala bar? (4).
2. Qaryndashty teń etip 2 - ge bólgende, neshe qaryndash shyǵady?
3. Avtobýs oń jaqqa burylǵanda, ishindegi jolaýshy qaıda burylady?
Logıkalyq jattyǵýlar:
1. Aıjan men Marjannyń ákeleriniń attaryn ata. Aıjan men Marjan – Asqar men Murattyń qyzdary. Aıjan Asqardyń qyzynan úsh jas kishi bolsa, bulardyń árqaısysynyń ákeleriniń aty kim? (Sheshýi: Aıjan - Murattyń, Marjan - Asqardyń qyzy.)
2. Velosıped dóńgeleginde 8 shabaq bar. Barlyq shabaqtardyń arasynda neshe aralyq bolady? (Sheshýi: 8 aralyq)
3. Ekinshi synyptyń óqýshylary eki - ekiden juptasyp turdy. Sáken men Dáýren jetinshi jup boldy. Olar aldynan sanaǵanda jetinshi jup boldy, al artynan sanaǵanda tórtinshi jup boldy. Synypta qansha oqýshy bar? (Sheshýi: 20 oqýshy).
Qyzyqty ázil - esepter: 1. Oljas pen Jandos jasyrynbaq oınady. Oljas kári emennen 12 qadam solǵa, 5 qadam ońǵa, qaıtadan 4 qadam solǵa, 11 qadam ońǵa júrdi. Oljas qaıda tyǵyldy? (Sheshýi: kári emenniń túbine) 2. Dorbadaǵy 10 asyqty 10 bala bir - birlep aldy. Sonda bir asyq dorbada qaldy. Bul qalaı?
3. 10 jasar Arman shashyn taqyrlap aldyryp tastady da oılandy. Eger meniń shashym aıyna 1 sm ósetin bolsa, 20 jasqa kelgende, meniń shashymnyń uzyndyǵy qandaı bolar edi? (Sheshýi: 120 sm) 4 synyp.
«Teńdeýler sheshý» taqyrybyna usynylatyn esepter:
«Barlyǵy qansha qarǵa?»
Keledi ushyp eki qarǵa,
Top dostaryn ertip talǵa
Boldy elý álgi jıyn
Sanaǵanda demeı qıyn.
Bolmańyzdar ábiger,
Sheshimi tabylar bári bir.
Aıtpaı esep sharty kim,
Teńdeý qurý tártibin?
(Jaýaby: 2+h=50, h=48 qarǵa)
«Ketti birge nesheýi»
Kezdesip bir top ańmenen,
Boldy 30 bas malmenen.
Olar ketti qoshtasyp,
Úsh túlkimen dostasyp.
Teńdeýdi oılap quryńyz,
Mal sanyn aıta turyńyz.
(Jaýaby: h+3=30, h=27 bas mal)
Logıkalyq esepter san alýan bolǵanymen, tómendegideı ortak qasıetteri bar:
1. Logıkalyq esepterdiń sheshý joly belgisiz. Olardyń sheshimine jetý «oıdyń broýndyq qozǵalysy» tárizdi, ıaǵnı baıqap kórý, qatelesý ádisimen
iske asady. Baıqap kórý arqyly izdený jeke jaǵdaılarda negizgi sheshimge bastaıtyn tizgindi qolǵa ustatady.
2. Logıkalyq esepter oqýshynyń pánge qyzyǵýyna, belsendiligine negiz bolady. Eseptiń sújetiniń sheshilý jolynyń ádetten tys bolýy bala kóńiline áser etip, qaıtkende de ony shyǵarýǵa ıtermeleıdi.
3. Logıkalyq esepter oılaý zańdylyqtaryn bilýge negizdelip jasalady.
Oqýshylardyń logıkalyq oılaýyn damytý úshin:
• esepti, jattyǵýlardy taldaı bilý iskerlikterin qalyptastyrý;
• syzba grafıktik model boıynsha esep obektileriniń arasyndaǵy baılanystardy túsindirý;
• Eseptegi naqty zatty aýystyrý;
• Pánge degen qyzyǵýshylyǵyn, súıispenshiligin arttyrý;
• Synypqa durys psıhologıalyq jaǵdaı ornatýǵa múmkindik týǵyzý.
Oqý prosesindegi osyndaı is - áreketterdiń arqasynda qoǵam talap etip otyrǵan oılaý qabileti joǵary, óz oıyn júıeli de ashyq aıta alatyn, qoǵamǵa erkin sińetin, óndiriske belsene aralasatyn azamat qalyptasady.
Ýljalgas Raımbekovna
Matematıka sabaǵynda bastaýysh synyp oqýshylarynyń logıkalyq oılaý jáne esepteý daǵdylaryn damytý
Bastaýysh mekteptegi oqytý úrdisiniń negizgi maqsaty oqýshylarǵa bilim berý ǵana emes, sonymen birge olardyń oılaý qabiletin damytý jáne belsendirý. Balalardyń oılaýyn damytý týraly M. Jumabaevtyń sózimen alsaq: «Oılaý jannyń óte bir qıyn, tereń isi. Jas balaǵa oılaý tym aýyr, sondyqtan basqyshtap is isteý kerek. Oqýlyqtaǵy berilgen tapsyrmalar, sýretter balanyń janyna durys áser etetindeı, oqýshynyń oqýǵa, bilimge degen ynta – yqylasy, qushtarlyǵy bolýy kerek». Oqý materıaly balalardyń oılaý qabileti jeterlikteı jas erekshelikterin eskere uıymdastyrylsa ǵana, onyń oılaý qabiletiniń damýyna múmkindik týady. Sondyqtan da muǵalim balalardy sabaqta talabyn shattandyratyndaı, oıyn oıatatyndaı, belsendiligin, sanaly oılana bilýin, oı - órisiniń damýyn, olardyń iskerligin damytatyndaı bolý kerek. Olardy qıyndykty jeńe bilýge, tózimdilikke baýlý muǵalimniń basty mindeti. «Logıkalyq oılaý – logıkalyq sóıleýdiń negizi, al muny – logıkalyq sóıleýdi ustaz damytýǵa tıis», dep kórsetti K. D. Ýshınskıı. Logıkalyq oılaýdyń ereksheligi – qorytyndylardyń qısyndylyǵynda, olardyń shyndyqqa saı kelýinde. Logıkaǵa túsken qubylys túsindiriledi, sebepteri men saldarlary qatesiz anyqtalady. Uǵymdar arasyndaǵy baılanystar men qatynastar logıkalyq oılaý jolymen ashylady. Bul baılanystar men qatynastardyń durystyǵyn teriske shyǵarýǵa bolmaıtyny pikirlerde kórsetiledi. Oqýshylardyń logıkalyq oılaý qabiletterin damytý jóninde ǵalymdar A. V. Zaporojes, L. N. Venger, I. S. Iakımanskaıa eńbekterinde naqty anyqtama berildi. Avtorlardyń pikirlerinshe «Logıkalyq oılaýdy damytý» degenimiz: - barlyq logıkalyq oılaý operasıalaryn (taldaý, jınaqtaý, salystyrý, jalpylaý, saralaý) arnaıy júıeli túrde qalyptastyrý; - oılaý belsendiligin, ózbettiligin damytý.
Bastaýysh synyp balanyń logıkalyq oılaýyn damytýdyń negizgi kezeńi dep esepteledi. Óıtkeni logıkalyq oılaý keıinirek beınelik oılaýdyń negizinde qalyptasady, aýqymy keńirek máselelerdi sheshýge ǵylymı bilimderdi meńgerýge múmkindik beredi. Al oqýshylardyń oılaýyn damytyp, durys oı túıip, ózdiginen sapaly, dáleldi sheshimder qabyldaı bilýge úıretý – matematıka sabaǵynyń mindeti. Jańa býyn matematıka oqýlyǵynyń basty erekshelikteriniń biri – onyń árbir sabaqqa laıyqtalǵan materıaly, negizinen alǵanda, tórt tekti jattyǵýlardyń tobynan turady. Solardyń biri — balalardyń shyǵaramashylyq is - áreketke beıimdeý maqsatyn kózdeıtin, «Atamura» baspasy boıynsha oqýlyqta jasyl tústi qorshaýǵa, al «Almatykitap» baspasy boıynsha ár sabaqta qalyptan tys jáne qyzyqty jattyǵýlar, shyǵarmashylyq deńgeıge arnalǵan logıkalyq esepter, tapsyrmalar beriledi. Ol jattyǵýlar negizinen balalardyń logıkalyq oılaý qabiletin, aqyl - oıyn damytýdy kózdeıdi. Ondaı jattyǵýlardy oryndaý barysynda oqýshylar mazmunǵa sáıkes obektilerdi baqylaıdy, baıqaıdy, salystyrady; sondaı - aq ár alýan aqyl - oı is - áreketterin oryndaıdy, praktıkalyq jumystar júrgizedi, zerdelilik bildiredi, izdenedi, boljam aıtady jáne ony negizdep berýge nemese dáleldeýge talpynady, matematıkaǵa degen qyzyǵýshylyǵyn, ynta - yqylasyn týdyrady. Bul jattyǵýlardyń bári arnaıy júıe qúraıdy. Olardy oryndaı almaǵan oqýshyǵa biliminiń kórsetkishi retinde nashar baǵa qoımaıdy, al ony oryndaǵan oqýshyny madaktaǵan jón. Qazaqstan Respýblıkasy bastaýysh bilimniń memlekettik standartyna sáıkes, matematıkalyq bilimniń jańa mazmuny birtekti emes jáne ár túrli eki deńgeıdi qamtıdy. Olar mindetti jáne múmkin deńgeıler. Mindetti deńgeıge bastaýysh mektep kólemindegi berik ıgerilýi tıisti materıaldar jatady. Al, múmkin deńgeıge, mazmuny turǵysynan alǵanda, negizgi máselemen úılesetin, alaıda oqýshynyń matematıkalyq oı - órisin keńeıtýge baǵyttalatyn, úırenshikti emes túrde usynylatyn jáne de ony oryndaý shyǵarmashylyq is - áreketpen ushtasatyn materıaldar jatady. Munyń bári mindetti deńgeıdiń materıalymen keńeıte jáne tereńdete túsýge qyzmet etedi, matematıkanyń júıeli kýrstarynyń asa mańyzdy taraýlaryn ilgeride oqytyp – úıretýdiń negizin qalaıdy. Sondaı - aq balalardyń damýyna áserin tıgizedi jáne negizgi materıaldy tereń meńgerýge kómektesedi. Balanyń jas ereksheligine, zeıinine saı, ádeıilep uıymdastyrylǵan logıkalyq oıyn - rebýs, sózjumbaq, qyzyqty ázil - esepter, jumbaq - esepter balanyń oı - aqylyn, dúnıetanymyn keńeıtedi, minez - qulqyn, erik - jigerin qalyptastyrady jáne de sabaqqa qyzyǵýshylyǵyn arttyrady.
Mysaly: 1. Ústel ústinde 3 qıar, 2 sábiz, jáne 5 apelsın turǵan. Ústel ústindegi barlyq kókónister qansha? (Sheshýi: 5 kókónis, apelsın jemiske jatady.) - 2 synyp.
2. Aıbek pen Torǵyn árqaısysy 10 jańǵaqtan terdi. Aıbek Torǵynǵa óziniń jańǵaqtarynyń 4 - eýin berdi. Torǵynnyń jańǵaqtary qanshaǵa artyq boldy? (Sheshýi: 8 - ge artyq) - 2 synyp.
3. Eki stakanǵa birdeı sý quıdyń. Onyń bireýin tarelkaǵa tóńkerdiń.
Qaısy stakanda sý kóp? (birdeı). 2 synyp.
Balanyń oı - qıalyn damytýda logıkalyq suraq - tapsyrmalardyń orny bólek. Mysaly:
1. 1 januıadaǵy aǵaıyndy 2 jigittiń árqaısysynyń 1 apasy, 1 qaryndasy bar. Ol januıada qansha bala bar? (4).
2. Qaryndashty teń etip 2 - ge bólgende, neshe qaryndash shyǵady?
3. Avtobýs oń jaqqa burylǵanda, ishindegi jolaýshy qaıda burylady?
Logıkalyq jattyǵýlar:
1. Aıjan men Marjannyń ákeleriniń attaryn ata. Aıjan men Marjan – Asqar men Murattyń qyzdary. Aıjan Asqardyń qyzynan úsh jas kishi bolsa, bulardyń árqaısysynyń ákeleriniń aty kim? (Sheshýi: Aıjan - Murattyń, Marjan - Asqardyń qyzy.)
2. Velosıped dóńgeleginde 8 shabaq bar. Barlyq shabaqtardyń arasynda neshe aralyq bolady? (Sheshýi: 8 aralyq)
3. Ekinshi synyptyń óqýshylary eki - ekiden juptasyp turdy. Sáken men Dáýren jetinshi jup boldy. Olar aldynan sanaǵanda jetinshi jup boldy, al artynan sanaǵanda tórtinshi jup boldy. Synypta qansha oqýshy bar? (Sheshýi: 20 oqýshy).
Qyzyqty ázil - esepter: 1. Oljas pen Jandos jasyrynbaq oınady. Oljas kári emennen 12 qadam solǵa, 5 qadam ońǵa, qaıtadan 4 qadam solǵa, 11 qadam ońǵa júrdi. Oljas qaıda tyǵyldy? (Sheshýi: kári emenniń túbine) 2. Dorbadaǵy 10 asyqty 10 bala bir - birlep aldy. Sonda bir asyq dorbada qaldy. Bul qalaı?
3. 10 jasar Arman shashyn taqyrlap aldyryp tastady da oılandy. Eger meniń shashym aıyna 1 sm ósetin bolsa, 20 jasqa kelgende, meniń shashymnyń uzyndyǵy qandaı bolar edi? (Sheshýi: 120 sm) 4 synyp.
«Teńdeýler sheshý» taqyrybyna usynylatyn esepter:
«Barlyǵy qansha qarǵa?»
Keledi ushyp eki qarǵa,
Top dostaryn ertip talǵa
Boldy elý álgi jıyn
Sanaǵanda demeı qıyn.
Bolmańyzdar ábiger,
Sheshimi tabylar bári bir.
Aıtpaı esep sharty kim,
Teńdeý qurý tártibin?
(Jaýaby: 2+h=50, h=48 qarǵa)
«Ketti birge nesheýi»
Kezdesip bir top ańmenen,
Boldy 30 bas malmenen.
Olar ketti qoshtasyp,
Úsh túlkimen dostasyp.
Teńdeýdi oılap quryńyz,
Mal sanyn aıta turyńyz.
(Jaýaby: h+3=30, h=27 bas mal)
Logıkalyq esepter san alýan bolǵanymen, tómendegideı ortak qasıetteri bar:
1. Logıkalyq esepterdiń sheshý joly belgisiz. Olardyń sheshimine jetý «oıdyń broýndyq qozǵalysy» tárizdi, ıaǵnı baıqap kórý, qatelesý ádisimen
iske asady. Baıqap kórý arqyly izdený jeke jaǵdaılarda negizgi sheshimge bastaıtyn tizgindi qolǵa ustatady.
2. Logıkalyq esepter oqýshynyń pánge qyzyǵýyna, belsendiligine negiz bolady. Eseptiń sújetiniń sheshilý jolynyń ádetten tys bolýy bala kóńiline áser etip, qaıtkende de ony shyǵarýǵa ıtermeleıdi.
3. Logıkalyq esepter oılaý zańdylyqtaryn bilýge negizdelip jasalady.
Oqýshylardyń logıkalyq oılaýyn damytý úshin:
• esepti, jattyǵýlardy taldaı bilý iskerlikterin qalyptastyrý;
• syzba grafıktik model boıynsha esep obektileriniń arasyndaǵy baılanystardy túsindirý;
• Eseptegi naqty zatty aýystyrý;
• Pánge degen qyzyǵýshylyǵyn, súıispenshiligin arttyrý;
• Synypqa durys psıhologıalyq jaǵdaı ornatýǵa múmkindik týǵyzý.
Oqý prosesindegi osyndaı is - áreketterdiń arqasynda qoǵam talap etip otyrǵan oılaý qabileti joǵary, óz oıyn júıeli de ashyq aıta alatyn, qoǵamǵa erkin sińetin, óndiriske belsene aralasatyn azamat qalyptasady.
You Might Also Like
