Mektep jasyna deıingi balalardyń tilin damytýǵa arnalǵan oıyndar men jattyǵýlar.
Mektep jasyna deıingi balalardyń tilin damytýǵa arnalǵan oıyndar men jattyǵýlar.
• Bizdiń ana tilimiz – qazaq tiliniń keleshegi balalardyń sóıleý mádenıetiniń deńgeıimen baılanysty. Osy turǵyda ár balanyń tilin jetildirý, olardyń sóıleý mádenıeti qoǵamdyq qajettilik bolyp tabylady. Qarym - qatynas erejelerimen qanshalyqty erte tanystyrýdy bastasaq, sóıleý quraldary sonshalyqty sanaly jáne tabıǵı qalyptasady da, balanyń sóıleý mádenıetin jetildiredi.
KİRİSPE
«Til – jurttyń jany. Óz tilin ózi bilmegen el bolmaıdy. Tilinen aıyrylǵan jurt - joıylǵan jurt.
... balanyń tili durys bolsa, eldiń tilin kórkeıtip, baıytyp gúldendiredi...»
H. Dosmuhameduly
Qazirgi tańda elimizdegi bilim berý júıesiniń barlyq salasy adamnyń jeke tulǵasyn damytýdy kózdeıdi. Jeke tulǵany tárbıeleýde ana tilin jetik meńgertýdiń mańyzy zor.
Qazirgi zaman talabyna saı úsh tildi bilý – árkimniń derbes tabystylyǵynyń mindetti sharty. Al úsh tildi bilýdiń alǵysharty ana tiliniń erejeleri men normalaryn meńgerý negizimen tikeleı baılanysty.
Til – ulttyq tárbıeniń negizi. Týǵan tildiń taǵdyryn oılaǵanda eń birinshi kóz aldymyzǵa búgingi jas urpaq elesteıtini oryndy. Óıtkeni til úırený - balabaqshada, bastaýysh synyptarda dybys úıretýden bastalady. Fonetıkadaǵy dybystardy durys aıtylýyn bilmegen bala sózdi sezbeıdi, túsinbeıdi. Ol úshin sol dybysty, sózdi tyńdaý, estý, kórý, sezý kerek. Sonda ǵana sózdiń mazmunyn emosıa, ym - ıshara, beıne arqyly túsinedi.
Kishi jastan - aq balanyń til úırenýge degen qyzyǵýshylyǵy paıda bolady, sózben «tájirıbe» jasaı bastaıdy. Tildiń maǵynalyq, ári gramatıkalyq qurylymyn baǵdarlaı otyryp, jańa sózder qurady. Degenmen bala tiliniń óz - ózinen damýy barysynda olardyń tildik daǵdylary joǵary bolmaıdy, sondyqtan pedagogıkalyq - psıhologıalyq turǵydan arnaıy zertteý, jattyǵý jáne oqytý qajet.
Bizdiń ana tilimiz - qazaq tiliniń keleshegi balalardyń sóıleý mádenıetiniń deńgeıimen baılanysty. Osy turǵyda ár balanyń tilin jetildirý, olardyń sóıleý mádenıeti qoǵamdyq qajettilik bolyp tabylady.
Qazaq mádenıeti men bilim - ǵylymynda ana tili - sóz mádenıeti týraly edáýir zertteýler jaryq kórdi. Biraq til sıaqty halqymyzdyń ǵasyrlar boıy jınalǵan asyl murasyn durys, ásem jumsaýdyń jón - josyǵyn kórsetý, durys - burysyn ajyratyp otyrý, jalpy sóz mádenıetin nasıhattaý jaǵy áli de jetkiliksiz. Tildiń qyzmeti qandaı kúrdeli bolsa, ony úıretýdiń ádisteri de sondaı kúrdeli.
Kez kelgen derekti adamnyń yntasyn oıatyp, sanasyna jetkize bilý – naǵyz sheberlik. K. D. Ýshınskıı «adamnyń yntasy – onyń sanasynyń esigi», - degen eken. Pedagog óz sóziniń basynda sol esikti sál ashyp, qalǵan ýaqytta jabylyp qalmaýy úshin balanyń jas jáne jeke erekshelikterin eskerip, ár túrli quraldar men ádisterdi qoldanady. Qandaı joldy tańdasa da, ol sheberligi arqyly sol joldyń tıimdiligin, áserliligin arttyra túsedi. Balaǵa berilgen úlgi - ónege onyń sanasyna sińip, oı ushqyrlyǵy, til kórkemdigi arqyly ortaǵa shyǵady. Olaı bolsa, jas urpaqqa ónege bolarlyq ustazdyń da til bilimine, sóıleý mádenıetine, til úıretý biliktiligine qoıylar talaptar da joǵary bolmaq.
Til damytýdyń basty maqsattarynyń biri balalardyń ana tiliniń erejeleri men normalaryn meńgerýi negizinde tildik quzyrettiligin qalyptastyrý bolyp tabylady. Osy maqsatty júzege asyrý úshin balalardyń tildik quzyrettiligin qalyptastyrý joldaryna basa nazar aýdarý qajet.
Balalardyń tildik quzyrettiligin qalyptastyrý joldary dep biz tildik jattyǵýlardy, saýsaq oıyndaryn, sondaı - aq sózdik jumysqa baǵyttalǵan óleń joldaryn aıtyp otyrmyz.
Tildik jattyǵýlarǵa tynys alý jattyǵýlaryn, artıkýlásıalyq jattyǵýlardy, fonetıkalyq jattyǵýlar men dıksıalyq jattyǵýlardyjatqyzamyz.
Jattyǵýlardy júıeli qoldaný ana tiliniń erejeleri men normalaryn ıgerýge, olardy naqty jaǵdaılarda qoldana bilý iskerligin qalyptastyrýǵa kómegin tıgizeri anyq.
Balanyń tilin damytýda «saýsaq» oıyndaryn dıdaktıkalyq jáne damytýshy materıal retinde qoldana otyryp, onyń qyzyqty, ári paıdaly qural ekendigine kóz jetkizesiz.
Óz tarapymyzdan júrgizgen tájirıbe jumystarymyzdyń barysynda oıyndar men jattyǵýlardy tildik quzyrettilikti qalyptastyrý maqsatynda tıimdi paıdalanýǵa bolatynyn ańǵardyq. Ásirese, sózdiń dybystyq mádenıetin tárbıeleýge baǵyttalǵan jattyǵýlar jáne qımylmen úılestirilgen óleń joldary balalardyń sóıleý daǵdylaryn ornyqtyra túsetinin kórsetti.
Olaı bolsa, oıyndar men jattyǵýlardy birge oryndaıyq!
Til – adamnyń rýhanı aınasy. Memleketimizdiń ulttyq tili neǵurlym baı bolsa, onyń rýhanı dúnıesi de soǵurlym joǵary bolmaq.
Tildik jattyǵýlar
Sóıleý kezinde paıda bolatyn tildik tynys alýdyń mańyzyna erekshe kóńil bólgen jón. Sózimiz túsinikti bolýy úshin qarapaıym tájirıbe jasap kóreıik: alaqanyńyzdy aýyzyńyzǵa jaqyndatyńyz jáne kez kelgen bir dybysty aıtyńyz. Siz aýa aǵymy alaqanyńyzǵa tıgenin sezesiz. Tynys alyp dem shyǵarǵanda dybys shyǵady, al dybystar tildik aǵymǵa qosylady, birneshe dybystan sóz, ári qaraı sóılem týyndaıdy jáne osynyń bárin anyq ne kómeski, jáı ne qatty aıtýǵa bolady.
Demek, aıtylǵan sóz dáldigi, tazalyǵy jáne áserliligi tildik tynys alýǵa baılanysty. Sondyqtan da tildik tynys alýdy basqara bilýge úıretý qajet. Osy oraıda tynys alý gımnastıkasy boıynsha arnaıy jattyǵýlardy usynýǵa bolady.
Tynys alý jattyǵýlarynyń maqsaty balanyń tildik tynys alýyn damytý.
Alǵashqy jattyǵýlar dene bitimin durys qalyptastyrýǵa baǵyttalady: tildik tynys alý óz jolynda bulshyqet kedergilerine, qyspaqqa túspeýi tıis. Eger biz ıyq jáne moıyn bulshyqetterine qysym túsirmeı, basymyzdy tik jáne erkin ustap, durys tursaq, onda erkin tynys alyp, sóıleı alamyz. Sondyqtan da eń aldymen symbattylyq álippesine kóńil bólińiz.
Balalar tildik tynys alý barysynda dem alýdyń qysqa, dem shyǵarýdyń uzaǵyraq bolaryn túsinýi tıis. Birqatar jattyǵýlar tildik tynys alýdy retke keltirýge kómektesedi: sózdi, sóılemdi durys aıtý úshin aýany únemdi «shyǵyndaýǵa», úzilis kezinde jumsaq, estirtpeı aýa «jınaýǵa», jeńil, ári shynaıy tynys alýǵa úıretedi.
Osy jattyǵýlardyń negizi – tynys alýdy retteý, ıaǵnı dem jutyp, dem shyǵarýdy durys kezektestire bilý, erikti túrde aqyryn dem shyǵara bilý.
Aldymen durys dem alý jáne dem shyǵarýǵa úıretemiz:
• murynmen dem ne aýa jutý – aýyz arqyly dem shyǵarý,
• qysqa tereń dem alý – aqyryndap dem shyǵarý,
• aqyryn tereń dem alý – qysqa shuǵyl dem shyǵarý
Tynys alý jattyǵýlaryn jaqsylap jeldetilgen bólmede jáne sabaqtyń bastapqy sátinde ótkizgen jón. Balalar turyp, qymsynbaı - qysylmaı denesin tik ustaıdy. Jattyǵýlardy oryndaý úshin aýany muryn arqyly jınap, al shyǵarǵanda aldymen beske deıin (hormen) sanaımyz, keıin birtindep (sabaqtan sabaqqa, jattyǵýdan jattyǵýǵa kóshkende) sanaýdy onǵa deıin ulǵaıtamyz. Keri sanaýǵa da bolady.
Eger tynys alý jattyǵýlary oıyn elementinen turatyn bolsa (ıaǵnı, jeńimpaz anyqtalsa), onda jattyǵý júrgizýshiniń (tárbıeshi ǵana emes, jattyǵýdyń oryndalýyn durys túsingen bala da júrgizýshi bolady) belgisimen oryndalady. Tárbıeshi balalarmen birge jattyǵýdy bir mezette bastaýy úshin qoldanylatyn belgilerdi (jattyǵýdyń bastalýy – júrisi - aıaqtalýy) aldyn - ala kelisip alady.
Artıkýlásıalyq jattyǵýlar. Til dybystaryn jasaýda dybystaý músheleriniń qyzmetin artıkýlásıa dep ataıdy. Bizdiń mindetimizge dıksıa aqaýlaryn túzetý emes, dybystardyń anyq, durys aıtylýyn qadaǵalaý jatady. Demek, artıkýlásıalyq jattyǵýlardy qoldaný balanyń dybystaý (sóıleý) músheleriniń qyzmeti arqyly dybys shyǵarý daǵdysyn qalyptastyrýǵa yqpal etedi.
Bul jattyǵýlardy oryndaǵanda ár bala óziniń sóıleý múshesiniń jumysyn baqylaı alýy úshin mindetti túrde aınany qoldanady. Gıgıenalyq talaptarǵa saı, kezekti jattyǵýlardy oryndaǵan soń qoldanatyn, balalarda qol oramal bolýy tıis.
Artıkýlásıalyq jattyǵýlardy ótkizýge arnalǵan nusqaý:
1. Pedagog jumysty tómendegideı uıymdastyrady:
- oıyn tásilderin qoldana otyryp, aldaǵy oryndalatyn jattyǵý týraly áńgimeleıdi;
- onyń oryndalý retin kórsetedi;
- jattyǵýdy barlyq balalar oryndaıdy;
- pedagog jattyǵýdyń durys oryndalýyn tekseredi (jattyǵýdy otyryp oryndaıdy).
Balaǵa jattyǵýdy durys oryndamaǵanyn aıtýdyń qajeti joq, oǵan qalaı durys jasaý kerektigin kórsetip, jetistigin aıtyp, kótermeleý qajet.
2. Kún saıyn 2 - 3 jattyǵýdy 3 - 5 mınýttan ótkizý qajet.
3. Jeńilden kúrdelige qaraı júrgiziledi.
4. Oıyn túrinde uıymdastyrylady.
Eń aldymen til bulshyqetterine, keıin eringe arnalǵan jattyǵýlar júrgiziledi. Artıkýlásıalyq jattyǵýlardyń basym bóligi til bulshyqetin sozýǵa eseptelgen, óıtkeni balanyń dıksıasynyń anyqtyǵy til uzyndyǵymen baılanysty.
Atalǵan jattyǵýlar sózdiń dybystyq quramyn anyqtaýǵa jáne anyq aıtýǵa kómektesedi, uıqas pen yrǵaq sezimin damytady, anyq dıksıany qalyptastyrady, sózdiń, sóılemniń túrli ıntonasıalyq sıpattamasyn berý eptiligin jetildiredi. Osy kúrdeli tildik daǵdylardy qalyptastyrý úshin fonetıkalyq jattyǵýlardy júıeli ótkizý qajet.
Fonetıka til dybystarynyń jasalý zańdylyǵyn, ereksheligin zertteıtin til biliminiń bir salasy. Qazaq tili fonetıkasyna tán til dybystaryn durys aıtýǵa úıretý maqsatynda alýantúrli jattyǵýlardy qoldanýǵa bolady. Bul jattyǵýlardy fonetıkalyq jattyǵýlar dep ataımyz.
Fonetıkalyq jattyǵýdy oryndaý barysyndaǵy basty mindetimiz balanyń naqty dybystardy dybystaýy barysynda durys tynys alýyn jáne artıkýlásıasyn qadaǵalaý bolyp tabylady.
Máselen, til damytý, saýat ashý sabaqtarynda «A», «Á», «O» daýysty dybystaryna kóńil bóle otyryp, kelesi jattyǵýlardy oryndaýǵa bolady:
Ájeniń áldıi. Ájemiz kishkentaı bóbekti uıqtatarda «Á... á... á... áldı - áldı aq bópem...» dep ándetedi. Káne, bizde ándeteıik.
Aıýdyń aqyrýy. Aıýdyń tisi sarnap aýyrdy. Ol «A - A - A» dep ańyrap otyr. Káne, aıý qalaı dybystady?
Baýdaǵy kim?
Ara bolsań, yzyńda
Z - z - z, j - j - j, z - z - z, j - j - j
Jumys iste, tyǵylma.
- Ara qalaı dybystaıdy?
(z - z - z) - qatty\jaı
Jylannyń ysyly.
Jylan qalaı dybystaıdy?
Ys - s — ys - ssss....
Shalqan. Shalqan úlken bolyp ósip qalǵan eken. Ony kórgen ataı: «O... o... o!» dep tań qaldy.
Kim qalaı dybystaıdy?
(balamen jeke jumys - túrlishe tembrlik qubylysta aıtý)
- A, aa, aa, a, a, aaaaaa..... (qýanyshty daýyspen).
- Aaa, aa, a, a, aaa.... (aıanyshty daýyspen).
- A, aa, aaaa, a, aaa........(tań qalǵan daýyspen). 1 mınýt jumys isteńiz.
Ekinshi balamen (ı), úshinshi balamen (o) dybysymen jumys isteýge bolady.
Fonetıkalyq jattyǵýlardy ekinshi tildi (orys tili, aǵylshyn tili, fransýz tili t. b) úıretý maqsatyna qaraı da qoldanýǵa bolady. Ol úshin pedagog qandaı dybysqa asa mán berý qajet ekendigin anyqtap alýy tıis.
Dıksıalyq jattyǵý barlyq joǵaryda atalǵan mindetterdi keshendi sheshedi. Balalar qandaı da bir sóılemdi, jattamaqty, jańyltpashty aıtqanda, durys tynys, dem ala bilýi, dál artıkýlásıa jasaýy jáne jeke dybysty, sondaı - aq býyndy, sózdi anyq aıtýy qajet.
Jańyltpash arqyly bala jyldam oılaýǵa, jańylmaı tez qaıtalap aıtýǵa, kekeshtenbeı, qysylmaı, anyq sóıleýge úırenedi.
Halyq aýyz ádebıetinde jańyltpashtar toptamasy molynan jınaqtalǵan. Máselen, birqatar jańyltpashty aıtyp kórelik.
Sýda seń keledi,
Segiz serke teń keledi.
Aq taılaq aq pa? Qara taılaq aq pa?
Úmit túbit tútti,
Túbitti tútip bitti.
Eset atam et asatar,
Et asatsa, bes asatar.
Torta qoıdym,
Orta qoıdym,
Orta qoıdym
Jorta qoıdym.
Tilalǵysh Bek*
- Til alǵysh, - dep
Maqtasaq biz
Bil alǵys dep.
Osy jańyltpashtardy balanyń jas shamasyna, til úırený deńgeıine qaraı iriktep alýǵa bolady.
Barlyq jattyǵý túrin bir sabaq barysynda ótkizý mindetti emes jáne de qajet emes. Olardyń bireýin ne ekeýin qoldansa da jetip jatyr. Jattyǵýlardy ótkizý ýaqyty 3 - 5 mınýt, ony qaı jerde qoldaný qajettigin tárbıeshi anyqtaıdy.
Barlyq jattyǵýlar toppen, keıin tańdaýly túrde jeke oryndalady.
Tildik jattyǵýlardyń qundylyǵy sol, ol balalardyń tildik apparatyn jetildiredi, jaqsy dıksıasyn qalyptastyrady.
Tildik gımnastıka
Symbattylyq álippesi
«Deneńdi tik usta» - tynys alý bulshyqetteriniń jumysyn jeńil seziný úshin dene qalpyn durys ustaı bilýi qajet.
Ornymyzdan turamyz, jaýyryn, ıyq bulshyqetterin bosańsytamyz. Endi óz denemizdi (ıyq, keýde) kóterip, ony artqa ıteremiz. Jaýyrynymyz myqty, tik, al qolymyz, moıynymyz ben ıyǵymyzdy jeńil, bos jiberemiz.
«Túzý otyr» - oryndyqqa túzý otyryńyz. Basyńyzdy tik jáne sál tómen ustańyz, ıegińizdi joǵary kótermeńiz.
Osy qalyp sabaq barysyndaǵy arnaıy jumys sátinde ǵana emes, kúndelikti ómirde de ádettegi, shynaıy dene bitimine aınalýy tıis. Esterińizde bolsyn, jattyǵýlar jolymen siz de ózińizdiń dene symbatyńyzdy osy qalypqa keltire alasyz.
Qurastyrýshy: Abılova O. A. – Dosmuhamedov atyndaǵy
Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń BOPÁ magıstri,
№30 «Jumbaq» balabaqshasy ǵylymı - eksperımentik
jumys jónindegi dırektordyń orynbasary
Resenzent: Qalımuqasheva B. D.– p. ǵ. k., H. Dosmuhamedov atyndaǵy
Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń profesory
Tolyq nusqasyn júkteý
• Bizdiń ana tilimiz – qazaq tiliniń keleshegi balalardyń sóıleý mádenıetiniń deńgeıimen baılanysty. Osy turǵyda ár balanyń tilin jetildirý, olardyń sóıleý mádenıeti qoǵamdyq qajettilik bolyp tabylady. Qarym - qatynas erejelerimen qanshalyqty erte tanystyrýdy bastasaq, sóıleý quraldary sonshalyqty sanaly jáne tabıǵı qalyptasady da, balanyń sóıleý mádenıetin jetildiredi.
KİRİSPE
«Til – jurttyń jany. Óz tilin ózi bilmegen el bolmaıdy. Tilinen aıyrylǵan jurt - joıylǵan jurt.
... balanyń tili durys bolsa, eldiń tilin kórkeıtip, baıytyp gúldendiredi...»
H. Dosmuhameduly
Qazirgi tańda elimizdegi bilim berý júıesiniń barlyq salasy adamnyń jeke tulǵasyn damytýdy kózdeıdi. Jeke tulǵany tárbıeleýde ana tilin jetik meńgertýdiń mańyzy zor.
Qazirgi zaman talabyna saı úsh tildi bilý – árkimniń derbes tabystylyǵynyń mindetti sharty. Al úsh tildi bilýdiń alǵysharty ana tiliniń erejeleri men normalaryn meńgerý negizimen tikeleı baılanysty.
Til – ulttyq tárbıeniń negizi. Týǵan tildiń taǵdyryn oılaǵanda eń birinshi kóz aldymyzǵa búgingi jas urpaq elesteıtini oryndy. Óıtkeni til úırený - balabaqshada, bastaýysh synyptarda dybys úıretýden bastalady. Fonetıkadaǵy dybystardy durys aıtylýyn bilmegen bala sózdi sezbeıdi, túsinbeıdi. Ol úshin sol dybysty, sózdi tyńdaý, estý, kórý, sezý kerek. Sonda ǵana sózdiń mazmunyn emosıa, ym - ıshara, beıne arqyly túsinedi.
Kishi jastan - aq balanyń til úırenýge degen qyzyǵýshylyǵy paıda bolady, sózben «tájirıbe» jasaı bastaıdy. Tildiń maǵynalyq, ári gramatıkalyq qurylymyn baǵdarlaı otyryp, jańa sózder qurady. Degenmen bala tiliniń óz - ózinen damýy barysynda olardyń tildik daǵdylary joǵary bolmaıdy, sondyqtan pedagogıkalyq - psıhologıalyq turǵydan arnaıy zertteý, jattyǵý jáne oqytý qajet.
Bizdiń ana tilimiz - qazaq tiliniń keleshegi balalardyń sóıleý mádenıetiniń deńgeıimen baılanysty. Osy turǵyda ár balanyń tilin jetildirý, olardyń sóıleý mádenıeti qoǵamdyq qajettilik bolyp tabylady.
Qazaq mádenıeti men bilim - ǵylymynda ana tili - sóz mádenıeti týraly edáýir zertteýler jaryq kórdi. Biraq til sıaqty halqymyzdyń ǵasyrlar boıy jınalǵan asyl murasyn durys, ásem jumsaýdyń jón - josyǵyn kórsetý, durys - burysyn ajyratyp otyrý, jalpy sóz mádenıetin nasıhattaý jaǵy áli de jetkiliksiz. Tildiń qyzmeti qandaı kúrdeli bolsa, ony úıretýdiń ádisteri de sondaı kúrdeli.
Kez kelgen derekti adamnyń yntasyn oıatyp, sanasyna jetkize bilý – naǵyz sheberlik. K. D. Ýshınskıı «adamnyń yntasy – onyń sanasynyń esigi», - degen eken. Pedagog óz sóziniń basynda sol esikti sál ashyp, qalǵan ýaqytta jabylyp qalmaýy úshin balanyń jas jáne jeke erekshelikterin eskerip, ár túrli quraldar men ádisterdi qoldanady. Qandaı joldy tańdasa da, ol sheberligi arqyly sol joldyń tıimdiligin, áserliligin arttyra túsedi. Balaǵa berilgen úlgi - ónege onyń sanasyna sińip, oı ushqyrlyǵy, til kórkemdigi arqyly ortaǵa shyǵady. Olaı bolsa, jas urpaqqa ónege bolarlyq ustazdyń da til bilimine, sóıleý mádenıetine, til úıretý biliktiligine qoıylar talaptar da joǵary bolmaq.
Til damytýdyń basty maqsattarynyń biri balalardyń ana tiliniń erejeleri men normalaryn meńgerýi negizinde tildik quzyrettiligin qalyptastyrý bolyp tabylady. Osy maqsatty júzege asyrý úshin balalardyń tildik quzyrettiligin qalyptastyrý joldaryna basa nazar aýdarý qajet.
Balalardyń tildik quzyrettiligin qalyptastyrý joldary dep biz tildik jattyǵýlardy, saýsaq oıyndaryn, sondaı - aq sózdik jumysqa baǵyttalǵan óleń joldaryn aıtyp otyrmyz.
Tildik jattyǵýlarǵa tynys alý jattyǵýlaryn, artıkýlásıalyq jattyǵýlardy, fonetıkalyq jattyǵýlar men dıksıalyq jattyǵýlardyjatqyzamyz.
Jattyǵýlardy júıeli qoldaný ana tiliniń erejeleri men normalaryn ıgerýge, olardy naqty jaǵdaılarda qoldana bilý iskerligin qalyptastyrýǵa kómegin tıgizeri anyq.
Balanyń tilin damytýda «saýsaq» oıyndaryn dıdaktıkalyq jáne damytýshy materıal retinde qoldana otyryp, onyń qyzyqty, ári paıdaly qural ekendigine kóz jetkizesiz.
Óz tarapymyzdan júrgizgen tájirıbe jumystarymyzdyń barysynda oıyndar men jattyǵýlardy tildik quzyrettilikti qalyptastyrý maqsatynda tıimdi paıdalanýǵa bolatynyn ańǵardyq. Ásirese, sózdiń dybystyq mádenıetin tárbıeleýge baǵyttalǵan jattyǵýlar jáne qımylmen úılestirilgen óleń joldary balalardyń sóıleý daǵdylaryn ornyqtyra túsetinin kórsetti.
Olaı bolsa, oıyndar men jattyǵýlardy birge oryndaıyq!
Til – adamnyń rýhanı aınasy. Memleketimizdiń ulttyq tili neǵurlym baı bolsa, onyń rýhanı dúnıesi de soǵurlym joǵary bolmaq.
Tildik jattyǵýlar
Sóıleý kezinde paıda bolatyn tildik tynys alýdyń mańyzyna erekshe kóńil bólgen jón. Sózimiz túsinikti bolýy úshin qarapaıym tájirıbe jasap kóreıik: alaqanyńyzdy aýyzyńyzǵa jaqyndatyńyz jáne kez kelgen bir dybysty aıtyńyz. Siz aýa aǵymy alaqanyńyzǵa tıgenin sezesiz. Tynys alyp dem shyǵarǵanda dybys shyǵady, al dybystar tildik aǵymǵa qosylady, birneshe dybystan sóz, ári qaraı sóılem týyndaıdy jáne osynyń bárin anyq ne kómeski, jáı ne qatty aıtýǵa bolady.
Demek, aıtylǵan sóz dáldigi, tazalyǵy jáne áserliligi tildik tynys alýǵa baılanysty. Sondyqtan da tildik tynys alýdy basqara bilýge úıretý qajet. Osy oraıda tynys alý gımnastıkasy boıynsha arnaıy jattyǵýlardy usynýǵa bolady.
Tynys alý jattyǵýlarynyń maqsaty balanyń tildik tynys alýyn damytý.
Alǵashqy jattyǵýlar dene bitimin durys qalyptastyrýǵa baǵyttalady: tildik tynys alý óz jolynda bulshyqet kedergilerine, qyspaqqa túspeýi tıis. Eger biz ıyq jáne moıyn bulshyqetterine qysym túsirmeı, basymyzdy tik jáne erkin ustap, durys tursaq, onda erkin tynys alyp, sóıleı alamyz. Sondyqtan da eń aldymen symbattylyq álippesine kóńil bólińiz.
Balalar tildik tynys alý barysynda dem alýdyń qysqa, dem shyǵarýdyń uzaǵyraq bolaryn túsinýi tıis. Birqatar jattyǵýlar tildik tynys alýdy retke keltirýge kómektesedi: sózdi, sóılemdi durys aıtý úshin aýany únemdi «shyǵyndaýǵa», úzilis kezinde jumsaq, estirtpeı aýa «jınaýǵa», jeńil, ári shynaıy tynys alýǵa úıretedi.
Osy jattyǵýlardyń negizi – tynys alýdy retteý, ıaǵnı dem jutyp, dem shyǵarýdy durys kezektestire bilý, erikti túrde aqyryn dem shyǵara bilý.
Aldymen durys dem alý jáne dem shyǵarýǵa úıretemiz:
• murynmen dem ne aýa jutý – aýyz arqyly dem shyǵarý,
• qysqa tereń dem alý – aqyryndap dem shyǵarý,
• aqyryn tereń dem alý – qysqa shuǵyl dem shyǵarý
Tynys alý jattyǵýlaryn jaqsylap jeldetilgen bólmede jáne sabaqtyń bastapqy sátinde ótkizgen jón. Balalar turyp, qymsynbaı - qysylmaı denesin tik ustaıdy. Jattyǵýlardy oryndaý úshin aýany muryn arqyly jınap, al shyǵarǵanda aldymen beske deıin (hormen) sanaımyz, keıin birtindep (sabaqtan sabaqqa, jattyǵýdan jattyǵýǵa kóshkende) sanaýdy onǵa deıin ulǵaıtamyz. Keri sanaýǵa da bolady.
Eger tynys alý jattyǵýlary oıyn elementinen turatyn bolsa (ıaǵnı, jeńimpaz anyqtalsa), onda jattyǵý júrgizýshiniń (tárbıeshi ǵana emes, jattyǵýdyń oryndalýyn durys túsingen bala da júrgizýshi bolady) belgisimen oryndalady. Tárbıeshi balalarmen birge jattyǵýdy bir mezette bastaýy úshin qoldanylatyn belgilerdi (jattyǵýdyń bastalýy – júrisi - aıaqtalýy) aldyn - ala kelisip alady.
Artıkýlásıalyq jattyǵýlar. Til dybystaryn jasaýda dybystaý músheleriniń qyzmetin artıkýlásıa dep ataıdy. Bizdiń mindetimizge dıksıa aqaýlaryn túzetý emes, dybystardyń anyq, durys aıtylýyn qadaǵalaý jatady. Demek, artıkýlásıalyq jattyǵýlardy qoldaný balanyń dybystaý (sóıleý) músheleriniń qyzmeti arqyly dybys shyǵarý daǵdysyn qalyptastyrýǵa yqpal etedi.
Bul jattyǵýlardy oryndaǵanda ár bala óziniń sóıleý múshesiniń jumysyn baqylaı alýy úshin mindetti túrde aınany qoldanady. Gıgıenalyq talaptarǵa saı, kezekti jattyǵýlardy oryndaǵan soń qoldanatyn, balalarda qol oramal bolýy tıis.
Artıkýlásıalyq jattyǵýlardy ótkizýge arnalǵan nusqaý:
1. Pedagog jumysty tómendegideı uıymdastyrady:
- oıyn tásilderin qoldana otyryp, aldaǵy oryndalatyn jattyǵý týraly áńgimeleıdi;
- onyń oryndalý retin kórsetedi;
- jattyǵýdy barlyq balalar oryndaıdy;
- pedagog jattyǵýdyń durys oryndalýyn tekseredi (jattyǵýdy otyryp oryndaıdy).
Balaǵa jattyǵýdy durys oryndamaǵanyn aıtýdyń qajeti joq, oǵan qalaı durys jasaý kerektigin kórsetip, jetistigin aıtyp, kótermeleý qajet.
2. Kún saıyn 2 - 3 jattyǵýdy 3 - 5 mınýttan ótkizý qajet.
3. Jeńilden kúrdelige qaraı júrgiziledi.
4. Oıyn túrinde uıymdastyrylady.
Eń aldymen til bulshyqetterine, keıin eringe arnalǵan jattyǵýlar júrgiziledi. Artıkýlásıalyq jattyǵýlardyń basym bóligi til bulshyqetin sozýǵa eseptelgen, óıtkeni balanyń dıksıasynyń anyqtyǵy til uzyndyǵymen baılanysty.
Atalǵan jattyǵýlar sózdiń dybystyq quramyn anyqtaýǵa jáne anyq aıtýǵa kómektesedi, uıqas pen yrǵaq sezimin damytady, anyq dıksıany qalyptastyrady, sózdiń, sóılemniń túrli ıntonasıalyq sıpattamasyn berý eptiligin jetildiredi. Osy kúrdeli tildik daǵdylardy qalyptastyrý úshin fonetıkalyq jattyǵýlardy júıeli ótkizý qajet.
Fonetıka til dybystarynyń jasalý zańdylyǵyn, ereksheligin zertteıtin til biliminiń bir salasy. Qazaq tili fonetıkasyna tán til dybystaryn durys aıtýǵa úıretý maqsatynda alýantúrli jattyǵýlardy qoldanýǵa bolady. Bul jattyǵýlardy fonetıkalyq jattyǵýlar dep ataımyz.
Fonetıkalyq jattyǵýdy oryndaý barysyndaǵy basty mindetimiz balanyń naqty dybystardy dybystaýy barysynda durys tynys alýyn jáne artıkýlásıasyn qadaǵalaý bolyp tabylady.
Máselen, til damytý, saýat ashý sabaqtarynda «A», «Á», «O» daýysty dybystaryna kóńil bóle otyryp, kelesi jattyǵýlardy oryndaýǵa bolady:
Ájeniń áldıi. Ájemiz kishkentaı bóbekti uıqtatarda «Á... á... á... áldı - áldı aq bópem...» dep ándetedi. Káne, bizde ándeteıik.
Aıýdyń aqyrýy. Aıýdyń tisi sarnap aýyrdy. Ol «A - A - A» dep ańyrap otyr. Káne, aıý qalaı dybystady?
Baýdaǵy kim?
Ara bolsań, yzyńda
Z - z - z, j - j - j, z - z - z, j - j - j
Jumys iste, tyǵylma.
- Ara qalaı dybystaıdy?
(z - z - z) - qatty\jaı
Jylannyń ysyly.
Jylan qalaı dybystaıdy?
Ys - s — ys - ssss....
Shalqan. Shalqan úlken bolyp ósip qalǵan eken. Ony kórgen ataı: «O... o... o!» dep tań qaldy.
Kim qalaı dybystaıdy?
(balamen jeke jumys - túrlishe tembrlik qubylysta aıtý)
- A, aa, aa, a, a, aaaaaa..... (qýanyshty daýyspen).
- Aaa, aa, a, a, aaa.... (aıanyshty daýyspen).
- A, aa, aaaa, a, aaa........(tań qalǵan daýyspen). 1 mınýt jumys isteńiz.
Ekinshi balamen (ı), úshinshi balamen (o) dybysymen jumys isteýge bolady.
Fonetıkalyq jattyǵýlardy ekinshi tildi (orys tili, aǵylshyn tili, fransýz tili t. b) úıretý maqsatyna qaraı da qoldanýǵa bolady. Ol úshin pedagog qandaı dybysqa asa mán berý qajet ekendigin anyqtap alýy tıis.
Dıksıalyq jattyǵý barlyq joǵaryda atalǵan mindetterdi keshendi sheshedi. Balalar qandaı da bir sóılemdi, jattamaqty, jańyltpashty aıtqanda, durys tynys, dem ala bilýi, dál artıkýlásıa jasaýy jáne jeke dybysty, sondaı - aq býyndy, sózdi anyq aıtýy qajet.
Jańyltpash arqyly bala jyldam oılaýǵa, jańylmaı tez qaıtalap aıtýǵa, kekeshtenbeı, qysylmaı, anyq sóıleýge úırenedi.
Halyq aýyz ádebıetinde jańyltpashtar toptamasy molynan jınaqtalǵan. Máselen, birqatar jańyltpashty aıtyp kórelik.
Sýda seń keledi,
Segiz serke teń keledi.
Aq taılaq aq pa? Qara taılaq aq pa?
Úmit túbit tútti,
Túbitti tútip bitti.
Eset atam et asatar,
Et asatsa, bes asatar.
Torta qoıdym,
Orta qoıdym,
Orta qoıdym
Jorta qoıdym.
Tilalǵysh Bek*
- Til alǵysh, - dep
Maqtasaq biz
Bil alǵys dep.
Osy jańyltpashtardy balanyń jas shamasyna, til úırený deńgeıine qaraı iriktep alýǵa bolady.
Barlyq jattyǵý túrin bir sabaq barysynda ótkizý mindetti emes jáne de qajet emes. Olardyń bireýin ne ekeýin qoldansa da jetip jatyr. Jattyǵýlardy ótkizý ýaqyty 3 - 5 mınýt, ony qaı jerde qoldaný qajettigin tárbıeshi anyqtaıdy.
Barlyq jattyǵýlar toppen, keıin tańdaýly túrde jeke oryndalady.
Tildik jattyǵýlardyń qundylyǵy sol, ol balalardyń tildik apparatyn jetildiredi, jaqsy dıksıasyn qalyptastyrady.
Tildik gımnastıka
Symbattylyq álippesi
«Deneńdi tik usta» - tynys alý bulshyqetteriniń jumysyn jeńil seziný úshin dene qalpyn durys ustaı bilýi qajet.
Ornymyzdan turamyz, jaýyryn, ıyq bulshyqetterin bosańsytamyz. Endi óz denemizdi (ıyq, keýde) kóterip, ony artqa ıteremiz. Jaýyrynymyz myqty, tik, al qolymyz, moıynymyz ben ıyǵymyzdy jeńil, bos jiberemiz.
«Túzý otyr» - oryndyqqa túzý otyryńyz. Basyńyzdy tik jáne sál tómen ustańyz, ıegińizdi joǵary kótermeńiz.
Osy qalyp sabaq barysyndaǵy arnaıy jumys sátinde ǵana emes, kúndelikti ómirde de ádettegi, shynaıy dene bitimine aınalýy tıis. Esterińizde bolsyn, jattyǵýlar jolymen siz de ózińizdiń dene symbatyńyzdy osy qalypqa keltire alasyz.
Qurastyrýshy: Abılova O. A. – Dosmuhamedov atyndaǵy
Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń BOPÁ magıstri,
№30 «Jumbaq» balabaqshasy ǵylymı - eksperımentik
jumys jónindegi dırektordyń orynbasary
Resenzent: Qalımuqasheva B. D.– p. ǵ. k., H. Dosmuhamedov atyndaǵy
Atyraý memlekettik ýnıversıtetiniń profesory
Tolyq nusqasyn júkteý
You Might Also Like
