InfoHub Logo

«Mektepke deıingi uıymdaǵy zamanaýı pedagogıkalyq tehnologıalar»
Ult bolyp uıysyp, el bolyp eńsemizdi tiktegen kezeńde qolǵa alar isimizdiń biri de, biregeıi de urpaq tárbıesi. Qazaq halqynyń san ǵasyrlar boıy qalyptasqan tili men mádenıetine moıyn uryp, urpaǵymyzǵa tól tárbıe, ulttyq taǵylym berý búgingi kúnniń basty isi. Búgingi balabaqshalaryndaǵy oqý - tárbıe jumysynyń sapasyn qazirgi kezeńge saı qalaı jaqsartý kerek degende, eń bastysy UOİÁ formalarymen onyń qurylymyn jetildirý, oqytýdyń jańa ádis tásilderin jetildirý.
Halyq danalyǵynda bylaı dep aıtylǵan: «Ózge tildiń bárin bil, óz tilińdi qurmette». Bizdiń Elbasymyz N. Á. Nazarbaev ár azamatqa óz tilinde sóıleýge, salt – dástúrin saqtaýǵa múmkindik beredi. Sondyqtan bizdiń respýblıkamyzda turatyn ár halyqtyń memlekettik tildi úırenýge yntasy zor. «2050 baǵdarlamasyna» sáıkes ár qazaqstandyqtar memlekettik tilde sóıleýge mindetti.
Kez kelgen halyqtyń ulttyq qazynasy til bolyp tabylady. Árbir halyqtyń tilinde onyń ulttyq dástúriniń, sana - seziminiń, oılaý tásiliniń, minez - qulqy belgileri kórinis tabady. Al tildi, til mádenıetin ıgerý balanyń sábı shaǵynan iske asa bastaıtyn, birtindep jetiletin úrdis. Olaı bolsa, balanyń tilin damytý jumysy otbasynan, balabaqshadan bastap júıeli túrde júrgizilýi tıis. Balabaqshada qazaq tilin oqytýdyń qaı túrin alsaq ta, ol oqytý, úıretý úrdisiniń búkil júıesin qamtıdy.
Mektepke deıingi uıymdardaǵy pedagogıkalyq úderisterdiń ınovasıalyǵy – mektep jasyna deıingi balalardyń tıimdi damýyna sebin tıgizetin jańa tehnologıalardy maqsatty endirýinde bolyp tabylady.
Pedagog pen balanyń ózara áreket etýi júzege asyrylatyn oqytýdyń ınteraktıvti ádisterin qoldaný barynsha mańyzdy bola bastady. Mektepke deıingi bilim berý uıymdarynyń jumystaryna zamanaýı bilim berý baǵdarlamalary men tehnologıalaryn endirý boıynsha biryńǵaı talaptar jáne praktıkalyq usynystarmen qamtamasyz etýge baǵdarlanǵan jáne mektepke deıingi oqytý men tárbıe sapasyn jáne tárbıeshilerdiń kásibı quzyrettiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan.
«Mektepke deıingi uıymdardaǵy ınovasıalyq pedagogıkalyq tehnologıalar» dıagnostıkasyn júrgizý materıaldaryna taldaý, qoldanylatyn tehnologıalar jumysynyń erekshelikterin anyqtaý jáne ártúrli jas toptarynda týyndaıtyn qıyndyqtardy, máselelerdi sheshý joldaryn aıqyndaý;
- mektep jasyna deıingi balalarmen jumys jasaýdyń zamanaýı ınteraktıvti nysandary týraly birtutas bilim qalyptastyrý;
- mektepke deıingi uıymdardyń bilim berý úderisinde ınteraktıvti nysandaryn (dıalogtyq tehnologıalar, TRIZ tehnologıalary, densaýlyq saqtaý tehnologıalary jáne t. b.) qoldaný daǵdylaryn damytý;
- mektepke deıingi uıymdardyń tárbıeshileri men pedagogtarynda mektep jasyna deıingi balalarmen ınteraktıvti ózara áreket etý úshin aqparattyq - komýnıkasıalyq tehnologıalardy qoldaný qabiletin qalyptastyrý;
- mektepke deıingi bilim berýdi jańǵyrtý jaǵdaıynda mektepke deıingi uıymdardyń tárbıeshileri men pedagogtarynda ózindik bilim alý qajettiligin qalyptastyrý.
Mindetteri:
- mektepke deıingi uıymdardyń materıaldy - tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtý jáne jetildirý; mektepke deıingi uıymdarda ártúrli ádistemelik sharalardy qoldaný arqyly pedagogtardyń kásibı quzyrettiligin arttyrý; pedagogtardyń monıtorıń nátıjelerin praktıkalyq qyzmette qoldaný qabiletin damytý;
- ınovasıalyq pedagogıkalyq tehnologıalardy qoldaný máselesi boıynsha pedagogtar arasynda tájirıbe almasý júıesin uıymdastyrý;
- pedagog pen balalardyń birlesken is - áreketinde ınovasıalyq pedagogıkalyq tehnologıasyn qoldaný arqyly olardyń ózara áreket etý úlgisin ózgertý.
daıyndaý, zertteý qabiletin qalyptastyrý, ońtaıly sheshimderdi qabyldaý qabileti bolyp tabylady.
Pedagogıkalyq tehnologıalar mindetti túrde tanym belsendiliginiń negizin – izdengishtigin; óz betimen shyǵarmashylyq (oılaý, kórkemdik) jáne ártúrli is - áreket túrlerinde tabysty bolýǵa múmkindik beretin basqa da mindetterdi:
- ıntellektýaldyq jáne tulǵalyq damýy retinde shyǵarmashylyq qıal – elesi;
- kommýnıkatıvtik – eresektermen jáne qurdastarmen sóılesý qabileti;
- refleksıa qabileti – basty tulǵalyq qasıetterdiń biri retinde;
- ózin tanýy men uǵynýy (is - áreketter, sóıleý tártibi, sezim, jaǵdaı, qabilettilik) sheshý qabiletin damytýy kerek.
Pedagogtardyń mektepke deıingi bilim berýde jańa tehnologıalardy ıgerýi – bala tulǵanyń tabysty damýynyń kepili. Qazirgi tańda oıynnyń mańyzdylyǵy zamanaýı balanyń aqparatpen qanyǵýynan artady. Teledıdar, beınetaspa, radıo, ınternet alynatyn aqparat aǵymyn ulǵaıtty jáne túrlendirdi.
Zamanaýı densaýlyq saqtaý tehnologıalary
Densaýlyqty saqtaý jáne yntalandyrý tehnologıasy: strechıng, yrǵaq plasıkasy, dınamıkalyq úzilister, qozǵalmaly jáne sport oıyndary, relaksasıa, estetıkalyq baǵyttaǵy tehnologıalar, saýsaq gımnastıkasy, kóz gımnastıkasy, dem alý gımnastıkasy, sergitý gımnastıkasy, túzetý gımnastıkasy, ortopedıalyq gımnastıka.
Shyǵarmashylyq qabiletterin damytý tehnologıasy
TRIZ – ónertapqyshtyq tapsyrmalardy sheshý teorıasy. Negizin salýshy - Genrıh Áltshýller. Onyń tehnologıasynyń basty ıdeıasy tehnıkalyq júıeler belgili bir zańdarmen týyndap, damıdy: bul zańdardy tanýǵa bolady jáne ónertapqyshtyq tapsyrmalardy sheshý úshin qoldanýǵa bolady. Qazirgi tańda G. S. Áltshýllerdiń TRIZ tehnologıasy mektep jasyna deıingi balalardyń sóıleýin, tapqyrlyǵyn, shyǵarmashylyq elestetýin, dıalektıkalyq oılaýyn damytý úshin bala baqshalarda tabysty qoldanylady. TRIZ maqsaty – balalardyń oı - órisin damytýmen qatar, júrip jatqan úderisti túsindire otyryp, júıeli oılaýynýǵa úıretý. Mektep jasyna deıingi balalar úshin «TRIZ» tehnologıalary – bul tárbıeshiler úshin tolyq ádistemelik usynystary bar ujymdyq oıyndar men sabaqtar júıesi. TRIZ negizgi baǵdarlamasyn aýystyrýǵa emes, onyń tıimdiligin barynsha arttyrýǵa arnalǵan. Tárbıeshi jumys isteıtin kez kelgen baǵdarlama negizinde praktıkada tekserilgen TRIZ ádisteri men tásilderin qoldanýǵa bolady.
Oıyn is - áreketi úderisinde eresekter men balanyń ınteraktıvti ózara áreket etýi
Oıyn – balanyń áleýmettik tájirıbesi bolyp tabylady. İs - árekettiń bul túri balalardyń eresekterdiń ómirine qatysýyn yntalandyrýyn iske asyratyn qural qyzmetin atqarady. Balalar oıyn arqyly:
- óziniń jeke ómirlik josparyn qurýǵa úırenedi;
- is - áreketterdi jáne olarǵa qol jetkizýdiń quraldaryn anyqtaıdy, jasaıdy;
Oıyn – balanyń tanymdyq jáne áleýmettik, fızıkalyq jáne psıhıkalyq damýynyń, jalpy adamı mádenıettiń negizderin qalyptastyrýdyń áreketti quraly bolyp tabylady. Mektepke deıingi kezeń sońynda balada óziniń minez - qulqyn basqarý qabileti, erejeler men talaptarǵa baǵyný qabileti týyndaıdy. Kóptegen zertteýshiler oıyn men oqý is - áreketiniń genetıkalyq sabaqtastylyǵyna súıene otyryp, oıynnan birte - birte mektepke deıingi kezeńdegi oqýǵa ótýdiń mańyzdylyǵyn kórsetedi.
Túsindirý ádisi - jańa sóz, sóz tirkesi, sóılemderdi túsindirýde qoldanady. UOİÁ saıyn úıretiletin jańa sózder boıynsha, ıaǵnı sózdik jumysynda iske asady.
Kórnekilik ádisi – UOİÁ saıyn júrgiziletin ádis. Basqa tildi úıretýde eń nátıjeli jáne jıi qoldanylady. Balalarǵa túrli sýretter men zattardy, oıynshyqtardy kórsetý arqyly sózderdi úıretýge bolady. Kórnekilik taqyrypqa saı, kózge tartymdy ıaǵnı estetıkalyq jaǵynan jaqsy, ártúrli tústen bolýy kerek.
Y. Altynsarın «Natýraldy ádis» týraly bylaı degen: «Balaǵa aıtyp túsindirgennen góri, qolymen ustap, kózimen kórip, murnymen ıiskep túsindirgen sabaq uǵymdy» degen.
Jemister - kókónister taqyryptaryn qozǵasa, balany osy taqyryptarǵa saı qazaq tilinde sóıletip úıretý oqytý úrdisin áldeqaıda jeńildetedi.
Til úıretýde eń basty mindet - balalardyń sóıleý tilin jetildirý. Balalar tildiń gramatıkasyn bilý arqyly bir - birimen sóılesýdi, suraq qoıýdy úırenedi. Dıalogtyń jáne monologtyń jeke tulǵa úshin atqaratyn qyzmetteri bir arnaǵa toǵysyp jatady balanyń tanymdyq qabiletin, jalpy tárbıelik deńgeıiniń damýyna áser etedi. Dıalog pen monologtardyń til úırenýshi úshin mańyzy óte zor. Kúndelikti bala ómirinde jıi qoldanysta júrgen sózderdi paıdalana otyryp sóılesý tildi tez meńgerýge múmkindik beredi. Dıalog pen monologtardy sýret boıynsha, tehnıkalyq quraldar jáne oıyn elementteri arqyly qurastyrýǵa bolady
UOİÁ tildik qatynas úsh túrli jolmen nemese qalyppen iske asyrylady:
Juptyq. Toptyq. Ujymdyq.
Juptyq oqytý. Juptyq oqytý qalpynda tildik qatynas eki balanyń arasynda júredi. Onda negizgi maqsat - eki balanyń ózara tildesý erekshelikterine, tildi bilý dárejesine t. b. súıene otyryp iske asyrylady. Munda balalar eki - ekiden jupqa bólinip, ár jup jeke tapsyrmalar boıynsha jumys isteıdi de, olardyń syńarlary bir - birimen otyrady. Juptyq qalyppen tildi úıretýdiń ereksheligi: ol dıalog arqyly júzege asady da, tildik qarym - qatynastyń aýyzsha túrin damytýǵa sebin tıgezedi. Bul qalyp boıynsha búkil tildik materıal dıalogtyń negizińde meńgeriledi.
Toptyq oqytý. Balalardy toptarǵa bólip UOİÁ ótkizý balalar arasyndaǵy qarym - qatynasty jaqsartady, durys sóıleı bilýge jaǵdaı jasaıdy, balalardyń bilimin jetildiredi, ár túrli minez - qulyqtaǵy adamdarmen pikir almasýǵa úıretedi, toptar arasynda bala óziniń jeke - dara qasıetin kórsetýge múmkindik alady.
Ujymdyq oqytý. Til úırenýdiń ujymdyq formasy degenimiz - úırenýshiniń búkil toptaǵy adamdardyń árqaısysymen jeke suhbattasy arqyly olardyń ekeýiniń bir - birin úıretýi, oqytýy, adamdardyń birinen - ekeýiniń úırenýi; pikir almasýy jáne ár jup syńarlarynyń aýysyp otyrýy nátıjesinde búkil ujym músheleriniń túgel qamtylyp ári juptyq: ári toptyq tildik qatynastyń júzege asýy. UOİÁ balalardyń kommýnıkatıvtik sóıleýi, til damytýy kórnekilik ádisi, oıyn ádister arqyly iske asady.
Sózdik jumystaryn ótkizbeı turyp, jalpy sımvoldardan beınelerdi meńgertý kerek, munda mnemokeste úlken rol atqarady.
Másele:
- balalardyń qazaq tilinde sózdik qory az bolýynda
- Sózdiń dybystyq quramyn durys aıta almaýy
- Qoıǵan suraqty túsinbeý, qazaqsha durys jaýap bere almaýy úırengen sózderdi paıdalanyp sóılemdi durys qurastyra almaýy
- Jaı, jaıylma sóılemderdi qurastyryra almaýy
Tárbıeshi sabaqta suraq - jaýap ádisin qoldaný arqyly da balanyń tilin damytady. Serýen kezinde aınaladaǵy tabıǵat qubylystaryn baqylaý, balabaqsha aýlasynda qandaı ózgerister bolǵandyǵyn suraý kezinde baladan jaýap ala otyryp, tilin, oıyn damytýmen qosa sózdik qoryn molaıtady.
Sondaı - aq, tildi damytýda róldik oıyndar men mnemotehnıka tásilin qoldaný óte tıimdi. Tárbıeshi kórkemdik shyǵarmalar men ertegilerdi aıtyp qana qoımaı, róldik oıyndar arqyly oınatsa, ol balanyń oıynda qalady. Sahnada keıipker retinde oınap turǵan búldirshinniń tili, oı - órisi damıdy, onyń boıynda ádebıetke, mádenıetke, ónerge degen qushtarlyq artady. Róldik oıyn oınap turǵan bala ózin sol keıipkerge teńep, (máselen, batyrǵa, sheshenge) jaqsy qasıetterdi boıyna sińiredi. Búldirshinder sahnada shaǵyn róldi oınaý arqyly baılanystyra sóıleýge, ádemi kıinip, jınaqy júrýge, úlkendermen jáne balalarmen til tabysa bilýge úırenedi. Róldik oıyndardy oınaý negizinde balalardyń oıynǵa degen qyzyǵýshylyǵy artady. Sondyqtan olar laıyqty róldi ózderi tańdap alǵany jón. Sonda ǵana oıyny da, tili de nanymdy jáne senimdi shyǵady. Baılanystyra sóıleý kezinde mnemotehnıka tásilin tıimdi qural retinde qoldaný arqyly jetkinshektiń este saqtaý qabileti artyp, ómirlik qubylystar men oqıǵalardy ajyrata aıtyp, aıyrmashylyǵyn jetik áńgimeleı alýǵa daǵdylanady.
Mnemotehnıka degenimiz – kórý obrazdary amalynyń qurylymy. Ol habardy mıǵa júıeli jazyp alýǵa múmkindik beretin ishki hat júıesi. Mundaı tásilder arqyly materıaldy balalar tez ıgeredi. Balabaqshadaǵy UOİÁ mnemıkalyq kestelerdi qoldaný balalardyń kórý arqyly aqparatty tıimdi qabyldaýyna jáne qaıta óńdeýge, ári oqý tapsyrmasyna sáıkes ony qaıta tarqatýǵa, este saqtaýǵa jáne jańǵyrtýǵa múmkindik beredi. Bul tehnologıany qoldanǵanda syzba - kesteni paıdalanǵan jón. Kesteler sýret arqyly berilýi kerek. Mysaly: «Maqta qyz ben mysyq», «Baýyrcaq» ertegileri balalarǵa tanys. Onyń mazmunyn bala lar jaqsy biledi. Sondyqtan ony aıtý kezinde sýret kestesin qoldanamyz. Ertegi jelisin shatastyrmas úshin bul sýretter retimen qoıylady. Al balalar sýretke qarap, ertegini aıtyp beredi.
Zattardy sýretteý nemese kez kelgen taqyrypta áńgime qurastyrar kezde de syzbalar qoldanýǵa bolady. Bala syzbaǵa qarap, áńgime qurastyryp úırenedi. Nátıjesinde tárbıeshi birqatar jetistikke jetedi. Demek, bala men tárbıeshi arasynda yntymaqtastyq qalyptasady, til damytý sabaqtaryndaǵy oıyndar balany qyzyqtyratyndaı tartymdy ótedi, jetkinshektiń sózdik qory tolyǵyp, baılanystyra sóıleýge úırenedi, tili damıdy, qarym - qatynas mádenıeti búldirshinniń óz pikirin jetkize bilýine jeteleıdi.
Balalardyń aqyl - oıyna, qabiletteriniń damýyna jetýdiń birden – bir joly – ózara tildik qarym - qatynas. Ár balanyń tabıǵı qabiletin eskere otyryp, balaǵa kómekshi ári súıemeldeýshi bolyp, árdaıym janynda dostyq qarym - qatynasta bolsaq, oqytý mazmunyn jańǵyrtýǵa, ári tıimdi ádis - tásilderdi keńirek qoldanýǵa erkin jol ashady. Mektepke deıingi balalarǵa tildi úıretýdiń basty sharttary topta jaǵymdy psıhologıalyq klımat, meıirimdi orta, qazaq tilinde tildesýdiń qýaný sıaqty faktorlar óz sebin tıgizedi. Tilin úıretýde balalardyń qorlaryn baıytý, molaıtý, sózdikteriniń belsendiligin arttyrý, kúndelikti ómirde qoldana bilýine baǵyt berý, qazaq tiline tán dybystardy durys aıtýǵa jattyqtyryp, til mádenıetin jetildirý, sóılem qurap, sóılesý tájirıbesin udaıy uıymdastyrý – balalardyń qazaq tiline degen súıispenshiligin arttyryp, memlekettik tildiń mártebesin uǵynyp, tiliniń jetilýine ustazdyq áser kórsetýdiń mańyzy zor. Til taǵdyryna tereń qarap, mektep jasyna deıingi búldirshinderge qazaq tilin úıretýdegi talap, mindetter balabaqshamyzda jaqsy iske asyrylýda.
Joǵaryda aıtyp ketken toptyq, juptyq, ujymdyq oqytýlarda mnemokestelerdi taqyrypqa baılanysty ótkizýge bolady. Mysaly: juptyq oqytýda, balalarǵa jeke sımvoldarmen beınelengen kestelerdi berip, balalar sol kesteni paıdalana otyryp dıalog túrinde sóılese alada. Al negizi monologtardy eń alǵashqysynda ujymdyq oqytýda
Usynylatyn oıyn túrleri:
- «Kórshimdi izdeımin.»
- «Adasqan sózderdi ornyna qoıý»
- «Berilgen sózder boıynsha maqal qurastyrý»
- «Rebýsty sheshý»
Mysaly, maqal qurastyrýǵa beriletin sózder ata, aǵash, bala, japyraq. Maqal: «Ata – aǵash, bala – japyraq.», «Bala tili - bal». Balalarǵa maqaldardyń maǵynasyn túsindirý.
UOİÁ ár taqyryptarǵa baılanysty syzba - shemalardy qoldanamyn. Sol
syzbalarǵa qarap, balalar áńgime qurastyrýdy tez úırenedi. Pedagog óz balalarynyń qabyldaý qabiletin, jas shamasyn eskere otyryp, syzbany ózi jasap alýyna da bolady.
Ár UOİÁ saıyn taqyrypqa saı kórneki quraldar, túrli sýretter, kesteler, sabaqty kórkemdep otyrsa, balalardyń sózdik qory birshama tolyǵady dep senimdimin.
1. UOİÁ qoldanylǵan aýdıokitaptar balalardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrady, zeıin tyńdaýǵa, qazaq tilindegi tán dybystardy aıtýǵa qalyptastyrady.
2. «Sóıletin kitaptar» arqyly kitap betindegi UOİÁ qajetti sózderdi, shaǵyn sóılemderdi qaıtalap aıtý, suraqqa durys jaýap berýge baýlıdy.
3. Úntaspany paıdalaný arqyly ańdardyń, qustardyń, tabıǵat qubylystaryn t. b. dybystardy ajyrata bilýge múmkindik bar.
4. «Mýzyka nemese dybystarmen jumys» mázirinen arnaıy áýenderdi oınatý arqyly UOİÁ túrlendirýge, balalardy túrli baıqaýlarǵa daıyndaýda kóp kómegin tıgizedi.
Osydan shyǵatyn nátıje:
- ár bala ózdiginen jumys isteýge daǵdylanady.
- Balanyń jeke qabileti anyqtalady.
- Balalar bir – birlerinen qalmaýǵa tyrysady.
- ár bala óz deńgeıimen baǵalanady.
Qoldanylǵan ádebıetter:
1. Artemova L. V. Dıdaktıkalyq oıyndar. ¬– M.,
2. A. M. Borodıch «Metodıka razvıtıa rechı deteı» Moskva, 1981g.
3. Elbasy N. Á. Nazarbaev «Qazaqstan halqyna joldaýy»
4. Izýchaem kazahskıı ıazyk, ádistemelik qural
5. O. Ýshakova «Razvıtıe rechı deteı»
6. «Otbasy jáne balabaqsha» jýrnaldary
7. E. Ótetileýov «Dıdaktıkalyq oıyndar mektep jasyna deıingi basqa ult balalaryna arnalǵan»
8. 1992. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» Zańy. - Astana, 2007.
9. Maqal - Mátelder jınaǵy