InfoHub Logo

«Adamnyń basy allanyń doby» degen el ishinde turpaıy tirkes bar. Asyly adamnyń basy Allanyń doby emes, adamnyń basyn dop etip oınaıtyn adamnyń ózi ǵoı. Óıtkeni «adamzatty mahabbatpen jaratqan» (Abaı) Alla ádiletti. Adam ǵana ádiletsizdikke beıim. Máseleni Alla Allasha, adam adamsha sheshedi. Adam týǵannan ózimshil. Sondyqtan da mundaıda adam óziniń paıdasy úshin pendeshilik sheńberinen shyǵa alýy tym qıyn. Bul ásirese, tasbaýyrlana túsken qoǵam tusynda anyq baıqalady. 1937 jylǵy repressıa zamanynda da, Jeltoqsan oqıǵasy kezinde de solaı bolǵan. Odan qyzir de uzaı qoıǵan joqpyz. Ásirese, quqyq qorǵaýshylar tarapynan ádiletsizdik kórip, naqaqtan kúıip bara jatqandar týraly mysaldyń talaıyn kóldeneń tartýǵa bolar. Ondaı oqıǵany alystan at sabyltyp izdemeı-aq, óz basymnan ótkendi baıandasam da jetip artylady. Eger tergeýshiler qansha áýrelese de jalǵyz túıir kinárat taba almaı, Qudaı qalap, amalsyz bosatpaǵanda, eger ózgerip ketpese, qazirgi Qylmystyq kodekstiń 96-baby boıynsha (adam óltirý), berisi alty, árisi on bes jylǵa bas erkimnen aıyrylyp, temir tordyń arǵy jaǵynda ómirim óksýmen, bostandyqqa telmirgen kúıi áli kúnge deıin otyrǵan bolar edim. Al sonsha ýaqyt naqaqtan naqaq tas qapastyń tutqyny bolý, ondaǵy qorlyq pen azapty bastan keshirý — armannyń adyra qalýymen teń emes pe? On bes jyl bir jigittiń jastyq ómiri. Jastyǵyn joǵaltqan jannyń ómirdi jańadan bastap, qalyptasyp ketýi, áı, tym qıyn-aý. Odan túrmeden jigeri jasyp, qaıraty kemip shyqqan adamnyń erik kúshi jete qoıa ma?

Almatydaǵy Áýezov aýdandyq ishki ister bóliminiń janynan ótken saıyn sol oqıǵa — kinásiz sottalyp kete jazdaǵanym eske túsedi. Biri káris, biri qazaq — qos tergeýshiniń bilegime kisen salyp, asa qaýipti qylmysker retinde, sol kezde osynda ornalasqan memlekettik tergeý komıtetine aıdap ákelgeni oıǵa oralady. Bul 1996 jyldyń jazy edi.

— Pıstolet qaıda?

Ulty káris tergeýshiniń (keıinnen bildim, famılıasy Shaı eken) zildene qoıǵan alǵashqy saýaly osy boldy.

— Mende eshqandaı pıstolet bolǵan joq.

— Al A-ny nemen attyń?

— Eshkimdi atqanym joq. Aıtyp turǵanyńyz jala.

— Bar, aparyp tasta kameraǵa, — dedi Shaı janyndaǵy qazaq jigitine buıyryp. Tas kamera asa úreıli, asa yzǵarly qabaqpen qarsy aldy.

...Fızkýltýra ınstıtýtynyń stýdanty Jarqynbek ekeýmiz jaldamaly páterde turatyn edik. Ara-tura onyń tanystary, dostary úıge bas suǵatyn. Solardyń biri A. esimdi jigit sol kúni ertemen úıge keldi. Ústinde sholaq shalbar, aq fýtbolka.

— Meni Abaı men Pravdanyń (qazirgi Altynsarın) qıylysyna jetkizip salshy, taksımen, — dedi Jarqynbektiń úıde joǵyna kózi jetken soń. — Stadıonda júgirip júr edim, bireý pyshaqtap ketti. Mine.

Qınala sóıledi. Alaqanymen basqan ishinen shyp-shyp qan bilindi.

— Aýrýhanaǵa aparaıyn.

— Jo-joq... úıge...

Júırik kólik lezde-aq aıtylǵan tusqa tizgin tartty. Sol arada A. avtomat telefonmen áldekimge qońyraý shalǵan. Sálden soń júzderinen úreı taby sezilgen eki jigit saý etip jetip keldi de, álsireı bastaǵan A-ny súıemeldep ala jóneldi. Men olardy páterine deıin shyǵaryp saldym da, bolǵan jaıdy baıandap, kelgen izimmen keri qaıttym.

...Alǵashqy tergeýden bosaǵan soń keýdeni qysqan qarańǵy kameraǵa syzdyqtatyp sáýle syılap turǵan oımaqtaı terezege kóz sala otyryp, osy oqıǵany oı eleginen ótkizdim. «Demek A. pyshaqqa túspegen. Ony bireý pıstoletpen atqan boldy ǵoı». Sol sát ómirimde eki márte ǵana kezdesken A-nyń keıingi jaıynan habarym joq bolatyn. Tek onyń qalqan qulaǵy ǵana esimde qalypty. «Aýrýhanaǵa apardy ma eken? Ne qaldy eken?»

Abaqtynyń temir esigi satyr-sutyr ashyldy. Kezekshi polısıa eken.

— Kettik!

— Qaıda?

— Tergeýge! Nemene ákeńgiń úıine aparar deımisiń?

Taǵy da Shaıdyń aldynda otyrmyn.

— Sonymen pıstoletti qaıda jasyrdyń?

— Mende eshqandaı pıstolet bolǵan joq.

— Satyp jiberipsiń ǵoı?

— Bolǵan joq deımin.

— Aıt shynyńdy. Biz bárin bilip otyrmyz. A-ny qalaı attyń?

— Eshkimdi atqanym joq. Ol úıge óz aıaǵymen keldi. Bireý pyshaqtap ketti dedi. Aıtqan jerine taksımen jetkizip salǵanym ras.

— Túsinik jaz onda. Bárin jaz. Qalaı, qashan atqanyńdy.

— Eshkimdi atqam joq.

— Óshir únińdi! Jaz!

Qazaqsha jaza bastaǵanymdy kóz qıyǵymen baıqap qalǵan ol «oryssha jaz» dep zekip tastady.

— Jazbaımyn oryssha.

— Jazasyń.

— Óıtkeni memlekettik til qazaq tili. Memlekettik tilde jazýǵa quqym bar.

— Qaraı gór, — dedi Shaı yzalanyp. — Zańdy bilip tursyń, á?

— Ózi jýrnalıs eken. Mine múshelik bıleti, — dedi janyndaǵy orys tildi qazaq. Shamasy kómekshisi bolar.

— Solaı de, jýrnalıspin de... Onda budan bylaı zek týraly, túrme týraly jazatyn bolasyń, — dedi Shaı mysqyldap. — Uqtyń ba? Zek týraly. — Ol suq saýsaǵyn shoshaıtty. — Túsindiń be? Zek...

Qos bilegime taǵy da kisen tústi. Tergeý tolastaǵan joq. Árbir jarty saǵat saıyn tergeýshiniń sumpaıy júzin kórý, quıtyrqy suraqtaryna jaýap berý júıkeni juqarta bastady.

— Tek shynyńdy aıt. Erteletip ekeýiń qaıda bardyńdar?

— Eshqaıda barǵan joqpyz. Ol ózi keldi úıge.

— Ekeýmiz birge boldyq dep aıtty ǵoı ol.

— Bolǵan joqpyz ekeýmiz. Ákelińiz, bettestirińiz.

— Aıqaılama! On bes jylǵa keteıin dep otyryp nege aıqaılaısyń? Ol óleıin dep jatyr. Ólip qalsa bittim deı ber! Ketesiń... fúý..

Tergeýshi saýsaǵyn aıqastyryp, tordyń belgisin kórsetti.

— Aıttym ǵoı, zek týraly roman jazasyń...

...Taǵy da tas qapas... taǵy da tergeý.

— Ekeýiń nege janjaldasyp qaldyńdar?

— Ol seniń úlesińdi az berdi me?

Tózimdi tozdyrǵan suraqtar...

...Kósheni qarańǵylyq búrkepti. Alaqandaı oıyqtan úmit sáýlesindeı bolyp biltelengen kúndizgi jaryqty qarańǵylyq jutqan. Tystan torǵaıdyń shıqyly ǵana estiledi. Bostandyqta júrgen qapersiz qustyń shıqyly. Sol arada kinasiz bola turyp, anaý torǵaı qurly dármenimniń joǵyna nalydym. Keıbir tergeýshilerdiń adam taǵdyrynan góri qylmystyń «ashylý» úlesi óskenin jón sanaıtynyna sol arada kózim jete tústi. Tek aldyna kelgen adamdy sózden súrindirse, sóıtip bolmaǵandy boldy qyla alsa jetip jatyr.

Qylmystyq kodekstiń 52-babynda «jazanyń maqsatyna jetýi» degen uǵym bar. Bul jazanyń tárbıelik máni degen sóz. Ádiletti tergeýshi osy uǵymdy eń áýelgi orynǵa orynǵa qoıýy mindet. Al olar osy oryndy uǵymdy túsine ala ma? Kinasiz adamdy qylmysker etip shyǵarýdan utylatynymyzdy, jalpy qoǵamnyń osydan zardap shegetinin moıyndaýymyz kerek. Moıyndamaǵanymyz shyǵar, prokýratýra jumysy, tergeýshi isi bizdiń qoǵamda búginge deıin jabyq taqyryp. Ony jazýǵa keıde tórtinshi bılik dep esepteletin buqaralyq aqparat quralynyń da shamasy jete bermeıdi. Durysy jetkizbeıdi. Tipti kinásiz ekenimdi seze tura, jýrnalıs ekenimdi bile tura, «erteń abroısyzdyqqa ushyraımyn-aý» dep oılamastan BAQ ókilin qanquıly qanisher etip shyǵarǵysy kelgeni osynyń bir dáleli emes pe? Áıtpese qylmyskerdiń jábirlenýshini taksımen úıine jetkizip salǵanyn estip pe edińiz?

Qolym kisenge suǵýly qalpy tańdy uıqysyz atyrdym. Temir torly oıyqtan bozamyqtanyp sáýle bilindi. Kóshede mashınanyń gúrili molaıdy. «Jala japqan degen osy ma? Shynymen sottamaq pa? Nege kelim Almatyǵa?»

Taǵy da tergeý. Taǵy da suraq. Taǵy da zek týraly mysqyl.

Úshinshi kúni tús aýa meniń adaldyǵyma sengen bir qaıyrymdy aǵaıdyń kómegimen tas buǵaýdan áreń bosap shyqtym. Bul kezde Shaı tergeýshi meni qylmysker etip shyǵarýǵa jaqyndap qalǵan edi.

Osy maqalany jazyp otyryp, sol Shaı men Shaı sıaqtylar qansha kinasiz adamnyń túbine jetti eken dep oılaýmen boldym.

---