InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Mezozoı zamanynda tirshiliktiń damýy (prezentasıasymen)
Sabaqtyń maqsaty
Bilimdilik: Oqýshylarǵa mezozoı zamanynda tirshiliktiń damýy týraly túsinik berý, olardyń mańyzyna qyzmetine toqtalyp ótý.
Damytýshylyq: Oqýshylarǵa mezozoı zamanynda tirshiliktiń damýy týraly bilimderin jetildirý, shyǵarmashylyq qabiletterin damytý, bilimderin shyńdaý.
Tárbıelik: Oqýshylarǵa tabıǵatty qorǵaýǵa adamgershilik, estetıkalyq, salaýatty ómir saltyna oıyn erkin jetkizýge tárbıeleý.
Sabaqtyń barysy:
Sabaqtyń tıpi: Dástúrli emes ( saıys sabaq)
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ótý ádisi: aýyzsha - baıandaý, suraq jaýap arqyly
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıd, ınteraktıvti taqta.
Sabaqtyń pán aralyq baılanysy: Geografıa, tarıh

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
Sálemdesý, túgendeý oqýshy nazaryn sabaqqa aýdarý
El basy halqyna: «El ekonomıkasynyń damýy bilimdi jastardyń qolynda» búgingi bilimimizdi shyńdaı otyryp, sabaqqa atsalysaıyq!
II. Úı tapsyrmasyn suraý: Synypty topqa bólý
1. top Paleontolog ǵalym - Kembrıı, ordovık
2. top Arheolog ǵalym - Devon
3. top Bıolog ǵalym -Taskómir

İV. Jańa sabaqty baıandaý.
Mezozoı — Jer tarıhynyń, paleozoı men kaınozoı arasyndaǵy erasy jáne soǵan sáıkes keletin taý jynystarynyń qabaty. Mezozoı erasyn 1841 jyly aǵylshyn geologi Djordj Fıllıps bólip kórsetken. Mezozoı erasy tómennen joǵary qaraı trıas, ıýra jáne bor kezeńderine bólinedi. Jaratylystaný ǵylymdarynyń ádisteri boıynsha budan burynǵy 235, 10 — 66, 3 mıllıon jyldar aralyǵyn qamtıdy. Jerdiń damý tarıhynyń budan 248 — 65 mln. jyl burynǵy ýaqyt aralyǵyn qamtıtyn, kembrııge deıingi eradan eseptegende ekinshi erasy; úsh kezeńge — trıas, ıýra jáne bor kezeńderine jikteledi.

Trıas júıesi' (kezeńi)- trıas (trias – úshtik, ortalyǵy Eýropanyń geologıalyq qımasyndaǵy úsh túrli qabattyń biriktirilýine baılanysty atalǵan) – mezozoı eratemasynyń eń tómengi taý jynystary qabattary jáne olardyń jıylǵan ýaqyty (251 - 199, 6 mln jyl). Trıas (grek. Ӏgiaz — úshtik) — "trıas júıesi" jáne "trıas kezeńi" termınderiniń qysqasha ataýy. Joǵarǵy paleozoıdaǵy tirshilik ıeleriniń jappaı qyrylýy nátıjesinde, trıasta kóptegen jańa faýna men flora elementteri dúnıege keldi. Olardyń ishinde amonıtter (Ammonoidea), osy kúngi koraldar, ár - túrli mollúskiler (Mollusca), dınozavrlar jáne keıbir jalańuryqtylar (Gymnospermae) bolǵan.

Iýra júıesi nemese Iýra kezeńi — mezozoı zamanyn quraıtyn úsh kezeńniń biri. Trıas pen bor arasynda ornalasqan ıýra kezeńi osydan 199, 6 mln jyldan 145, 5 mln jylǵa deıin sozylady. Eń keń taraǵan taý jynystary saz balshyq, izbesti qumdaq jáne áktas bolyp, ıýra kezeńi 11 ıarýsqa bólinedi (gettang, sınemúr, plınsbah, toar, aalen, baıos, bat, kelloveı, oksford, kımmerıdj, tıton).

Kóptegen basqa omyrtqasyzdarmen birge brahıopodtar, qosqaqpalylar jáne amonıtter keń taraǵan. Iýra kezeńinde reptılıalar jer men sýda kóp kezdesip, sútqorektiler sany az, kóbinese túńgi ómir súrgen dep esepteledi. Alǵash qustar, onyń ishinde arheopterıks kesh ıýra kezinde paıda bolǵan. Iýra kezeńi – mezozoı dáýiriniń trıastan keıingi, bordan burynǵy orta kezeńi jáne sol kezderde jaralǵan taý jynystarynyń qat - qabattary. Iýra júıesi osydan 199, 6 mıllıon jyl buryn bastalyp, 145, 5 mıllıon jyl buryn aıaqtalǵan, uzaqtyǵy shamamen 54, 1 mıllıon jyl. Ony nemis jaratylystanýshy A. Gýmbold Shveısarıa men Fransıanyń Iýra taýlarynda anyqtap (1822), fransýz geology A. Bronár jeke júıege bólip, qazirgi atymen ataǵan (1829). Iýra júıesiniń jikqabattyq shkalasyn alǵash fransýz paleontology A. DOrbın jasady, ol ıýra júıesin 10 jikqabatqa bólgen.

Bastapqy jáne ortańǵy ıýra aǵymynda termıalyq belsendilikpen qatar, atmosferalyq jaýyn - shashynnyń ózgerýi de baıqalǵan. Soltústik arıdti (qurǵaq) beldeý AQSH pen Soltústik Afrıkanyń birqatar aýdandaryn qamtyǵan. Ońtústik arıdti beldeýge Ortústik Amerıka, Somalı jáne Tanzanıa aýmaqtary kirgen. Qubylmaly ylǵaldy jaǵdaılar Brazılıa men Afrıkanyń, Arabıa men Úndiqytaıdyń ońtústiginde basym taralǵan. Ekvatorlyq ylǵaldy klımat Meksıkanyń ońtústik bóligin, Gvıneıa, Kamerýn, Nıgerıa men Egıpetti qamtydy. Sibir men Reseıdiń soltústik - shyǵysy, Mońǵolıa men Soltústik Qytaı aýmaǵynyń edáýir bóligi ylǵaldy, sýbtropıktikke jaqyn klımatpen sıpattalady. Bul beldeýdiń shartty shekarasy Aq teńiz, Ońtústik Oral jáne Balqash - Shandýn túbegi arqyly ótetin syzyqpen belgilenedi. Sýbtropıktik beldeýdiń soltústiginde ortasha temperatýra 15 – 20 S bolsa, ońtústik baǵytta 18 – 20 S - qa deıin kóterilgen. Temperatýralyq rejımniń sıpaty boıynsha sońǵy Iýra júıesi ekvatorlyq, tropıktik, sýbtropıktik jáne qońyrjaı beldeýlerge bólinedi. Izotoptyq jáne magnıılik paleotermometrıalyq derekter boıynsha temperatýra ekvatorlyq beldeýde 26 – 28 S, al tropıktik beldeýde 21 – 24 S aýqymynda ózgergen.
Bor kezeńi – mezozoı zamanyna kiretin úsh kezeńniń úshinshisi. 145, 5 mln. jyl buryn bastalyp 65, 5 mln. jyl buryn aıaqtalǵan. Bor kezeńi Anglıanyń Dývr qalasy mańyndaǵy aǵylsh.

White Cliffs (Aq Jartas) degen jerde bordyń jınaqtalýymen jáne kóptegen omyrtqaly men omyrtqasyzdardyń, onyń ishinde dınozaýr, mozazaýr, ıhtıozaýr jáne plezıozaýrlardyń jappaı qyrylýymen belgilenedi.
Sońǵy derekter boıynsha shamamen 93 mln jyl buryn janartaý belsendiligi qazirgi deńgeıden 300 — 500 ese kóbeıgen. Janartaý qarqyndylyǵy kóbinese qazirgi Karıb teńizinde bolǵan. Atmosferaǵa kómir qyshqyldy gaz kóp mólsherimen túsken, al ottegi azaıyp ákti qabyqshasy bar foramenıfera degen bir jasýshaly jándikter jappaı qyrylǵan. Bulardyń súldeleri bor bolyp jetildi.

Mezozoı zamany
1. Trıas kezeńi 35 mln jylǵa sozylǵan
2. Iýra kezeńi 60 mln jylǵa sozylǵan
3. Bor kezeńi 70 mln jylǵa sozylǵan