Munaıdy óńdeý jáne qorshaǵan ortany qorǵaý
Sabaqtyń taqyryby: Munaıdy óńdeý jáne qorshaǵan ortany qorǵaý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa munaıdyń quramy, qasıetteri, qoldanylýy, qorshaǵan ortaǵa áseri jáne
qorǵaý týraly túsinik berý.
Tárbıelik: Praktıkalyq jáne oı mádenıetiniń eńbegin túzetý joldaryn týdyrý, óz isine jaýap jáne baǵa berý, ekologıalyq oılaýdy tárbıeleý.
Damytýshylyq: Jańa jáne ótilgen materıaldardy baılanystyra alý joldaryn tabý, máseleni
sheshý jolyn izdeýge, jalpy dıalogtarǵa qatysýy, basqa oqýshyny tyńdaý, tyńdaı alý qabiletin damytý
Ádisi: İzdenis, suraq – jaýap, baıandaý.
Sabaq túri: Jańa materıaldy ótý.
Kórnekiligi: Syzbalar, úlestirme qaǵazdar, sabaqqa arnalǵan kompúterlik prezentasıa.
Sabaq barysy.
I. Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshylarmen amandasý. Túgeldeý. Nazarlaryn sabaqqa aýdarý.
Óz oryndaryńyzǵa otyryńyzdar, biz sabaqty bastaıyq, bul sabaq sizderge jemisti, eń bastysy – paıdaly bolady dep oılaımyn!
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Kómirsýtekterdiń tabıǵı kózderin atańdar.
2. Tas kómirden alynǵan ónimder qaıda qoldanylady?
3. Koksteý degenimiz ne?
4. İlespe gazdardan qandaı zattar óndiriledi?
Jańa sabaq
Tabıǵatyń ásem kórkem,
Munaıly aımaq, baı ólkem.
Baılyqqa toly qoınaýy,
Munaıly ólkem – Qazaqstan.
Tabıǵı kómirsýtekterdiń ishindegi eń mańyzdy qosylys – munaı.
Qara qońyr ózine tán ıisi maı tárizdi
Qoımaljyń Sýda erimeıdi
Organıkalyq Tyǵyzdyǵy 0, 73 – eritkishterde erıdi 0, 98 aralyǵynda
Munaı – janǵysh zat ( parsy tilinen aýdarǵanda – neft – tez ot alǵysh zat degen maǵynany bildiredi).
Munaı quramy. Munaıdyń sapalyq quramy da, sandyq quramy da ár túrli bolady. Negizinen kómirsýtekterden, azotty, ottekti jáne kúkirtti qospalardan, mıneraldyq tuzdardan turatyn kúrdeli qospa. Munaıdy quramyndaǵy kómirsýtekterge baılanysta: parafındi, naftendi, aromatty dep ajyratady.
Mysaly, Embi, Dossor, Maqat munaılary naftendi kómirsýtekterge baı bolsa, Ózen men Jetibaı munaıy parafınderge, al Prorva munaıy aromatty kómirsýtekterge baı. Jer astynan óndirilip alynǵan munaıda sý kóp bolady. Ony shıki munaı dep ataıdy. Shıki munaı sýynan jáne qosalqy gazdarynan tazartyp, óńdeýge jiberedi.
Munaıdan alynatyn ónimder eki topqa bólinedi.
1. Ashyq tústi munaı ónimderi. Oǵan benzın, lıgroın, kerosın, gazoıl jatady.
2. Qara tústi munaı ónimi – mazýt. Mazýt joǵary molekýlaly kómirsýtekterdiń qospasy. Odan ári óńdep, qajetti munaı ónimderin alýǵa qoldanylady.
Munaı óńdeý – onyń quramyndaǵy kómirsýtekterdiń qaınaý temperatýrasyna sáıkes býlanýyna negizdelgen. Munaı óńdeýge arnalǵan qondyrǵy eki bólikten turady.
1. Tútikti pesh – munda munaı 450 0 – 5000 temperatýraǵa deıin qyzdyrylady.
2. Rektıfıkasıalyq kolonna – munaı ónimderi ózderiniń qaınaý temperatýrasyna sáıkes fraksıalarǵa bólinip jınalatyn qondyrǵy.
Munaıdy óńdep, ashyq tústi ónimderin alatyn qondyrǵy atmosferalyq qondyrǵy dep atalady. Biraq munaı ónimderine degen suranystyń artýyna baılanysty tek aıdaý arqyly alynǵan janarmaı jetispeıdi.
Munaıda aıdaýdyń sońǵy ónimi – mazýt. Mazýt – qara tústi, tutqyr, qoımaljyń massa. Ony qaıta óńdeý arqyly ár túrli jaǵar maılar, solár maıy, túrli mashına maılary, parafın alynady. Eń sońǵy qaldyǵy – gýdron, bıtým jáne asfált jol jasaýǵa qoldanylady.
Mazýttyń quramy iri molekýlaly kómirsýtekterden turatyn bolǵandyqtan, ony joǵary temperatýrada vakýmdyq qondyrǵyda óńdeıdi. Qysymnyń jáne joǵary temperatýranyń áserinen kómirsýtekterdiń úlken molekýlalary bólshektenedi. Bul prosesti krekıngileý dep atalady. (aǵylshynsha « bólshekteý» )
Jalpy krekıngi ekige bólinedi:
1. Termıalyq krekıng tek joǵary temperatýra men qysym arqyly alynady.
2. Katalızdik krekıngte aıtylǵandarǵa qosymsha órshitki qoldanylady. Eger joǵary sapaly benzın alý kerek bolsa, joǵary sapaly órshitkiler qoldanylady.
Mysaly, paladı, platına sıaqty asyl metaldardy qoldansa, aromatty kómirsýtekteri mol, sapaly benzın alynady. Bul prosesti rıformıng dep atalady.
Benzınniń qozǵaltqyshta qoparylys túzip janýy detonasıa dep atalady. ( fransýz detoner – jarylý ), ıaǵnı janǵan kezde dybys yrǵaǵy buzylady. Benzınniń detonasıalaný sebebi quramyna baılanysty bolady. Eger benzın quramynda aromatty kómirsýtekter, tarmaqty kómirsýtekter kóp bolsa, sapasy joǵary, al ashyq tizbekti kómirsýtekter kóp bolsa, sapasy tómen bolady. Benzınniń sapasy oktan sanymen anyqtalady. Oktan sany degenimiz – benzınniń quramyndaǵy ızooktannyń mólsheri. Benzınniń AI – 72, AI – 76, AI – 93, AI – 98 degen túrleri oktan sandarynyń ár túrli ekenin kórsetedi. Munaıdan tek janarmaılar ǵana emes, hımıalyq ónerkásipte qajetti kómirsýtekterdi de bólip alady. Al olardy óńdeý arqyly halyqtyń turmysyna qajetti zattar óndiriledi.
Qazaqstan jerinde munaıdyń baı qory bar, ıaǵnı elimiz energıa resýrstary qory jóninen dúnıejúzilik naryqta belgili. Kómirsýtekterdi óndirý kezinde 200 – den astam ken oryndarynda júrgizilýde. Munaıdy óndirý jóninen elimiz jyl saıyn alǵa basyp keledi. Mańyzdy ken oryndary: Teńiz, Qarashyǵanaq, Jetibaı, Ózen, Qalamqas, Qyzyloda Qumkól, Qarajambas jáne t. b. Munaı men gazdy tasymaldaýǵa baılanysty Kaspıı munaı qubyry jumys jasaıdy. Batys Qazaqstan – Baký – Djeıhan munaı qubyry, « Qazaqstan – Túrikmenstan – Iran» munaı qubyrlary, « Keńqıaq – Qumkól - Qytaı»munaı qubyrlary jobalary iske asyrylýda. Olaı bolsa, durys uıymdastyrylǵan munaı jáne gaz ónerkásibi bizdiń ulttyq ekonomıkamyzdyń órkendeýine, jalpy halyqtyń áleýmettik tirshiliginiń jaqsarýyna septigin tıgizeri sózsiz.
Munaı – eń mańyzdy suıyq paıdaly qazbalar. Biraq ony durys paıdalanbasa tirshilik ataýlyǵa zardabyn tıgizedi. Jyl saıyn dúnıejúzilik muhıttarǵa 10 mıllıon tonnadaı munaı ónimderi tógiledi. Kaspıı teńizi sýynyń búlinýi, ondaǵy teńiz qustarynyń ólimi osy munaı zardabynan ekeni anyqtalǵan. Qazaqstanda munaı qurlyqta ǵana emes, sý astynda da óndiriledi. Sol sý astynan munaı óndirý kezinde qubyr jarylyp, sýǵa munaı tógiledi. Sóıtip, munaıdan teńiz ár túrli joldarmen lastanady. Munaıdyń sýǵa tógilýi kóbinese teńizdiń taıaz jerindegi munaı tasıtyn kemeler apatqa ushyraǵanda jıi kezdesetin jaǵdaı. Órkenıetti elder sıaqty bizdiń respýblıkamyzda da tabıǵat qorǵaýǵa kóp kóńil bólip otyr. 1997jyly « Qorshaǵan ortany qorǵaý týraly»zań qabyldandy. Zańnyń negizgi maqsaty elimizdiń tabıǵatyn qorǵaý men onyń baılyǵyn halyq qazynasy retinde bolashaq urpaqtyń saltanatty ómiri úshin saqtaý.
Jańa sózderdi dápterge jazý.
Krekıngi. Detonasıa.
Esepter shyǵarý.
№1. 2 t Oktandy krekıngilegende qansha býtan túziledi?
№2. Massasy 1kg pentandy (S7N16 ) jaǵý úshin ottektiń
qandaı kólemi qajet?
№3. Oktannyń 5 mol mólsheri janǵanda túziletin kómirtek
oksıdiniń kólemi jáne massasy qandaı?
Jańa sabaqty pysyqtaý suraqtary
1. Munaıdyń qasıetteri, quramy týraly ne bildik?
2. Munaıdy krekıngileý ne úshin qajet?
3. Rıformıng degen ne?
4. Benzınniń detonasıǵa tózimdiligi degen ne?
5. Munaıdan alynǵan aqsha qaıda ketip jatyr?
6. Tabıǵatty qorǵaý sharalary týraly usynystar
Qorytyndylaý, baǵalaý.
Úıge: «Munaı jáne hımıa». «Tas kómir jáne onyń ónimderi» taqyrybynda referattar jazý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Oqýshylarǵa munaıdyń quramy, qasıetteri, qoldanylýy, qorshaǵan ortaǵa áseri jáne
qorǵaý týraly túsinik berý.
Tárbıelik: Praktıkalyq jáne oı mádenıetiniń eńbegin túzetý joldaryn týdyrý, óz isine jaýap jáne baǵa berý, ekologıalyq oılaýdy tárbıeleý.
Damytýshylyq: Jańa jáne ótilgen materıaldardy baılanystyra alý joldaryn tabý, máseleni
sheshý jolyn izdeýge, jalpy dıalogtarǵa qatysýy, basqa oqýshyny tyńdaý, tyńdaı alý qabiletin damytý
Ádisi: İzdenis, suraq – jaýap, baıandaý.
Sabaq túri: Jańa materıaldy ótý.
Kórnekiligi: Syzbalar, úlestirme qaǵazdar, sabaqqa arnalǵan kompúterlik prezentasıa.
Sabaq barysy.
I. Uıymdastyrý kezeńi.
Oqýshylarmen amandasý. Túgeldeý. Nazarlaryn sabaqqa aýdarý.
Óz oryndaryńyzǵa otyryńyzdar, biz sabaqty bastaıyq, bul sabaq sizderge jemisti, eń bastysy – paıdaly bolady dep oılaımyn!
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Kómirsýtekterdiń tabıǵı kózderin atańdar.
2. Tas kómirden alynǵan ónimder qaıda qoldanylady?
3. Koksteý degenimiz ne?
4. İlespe gazdardan qandaı zattar óndiriledi?
Jańa sabaq
Tabıǵatyń ásem kórkem,
Munaıly aımaq, baı ólkem.
Baılyqqa toly qoınaýy,
Munaıly ólkem – Qazaqstan.
Tabıǵı kómirsýtekterdiń ishindegi eń mańyzdy qosylys – munaı.
Qara qońyr ózine tán ıisi maı tárizdi
Qoımaljyń Sýda erimeıdi
Organıkalyq Tyǵyzdyǵy 0, 73 – eritkishterde erıdi 0, 98 aralyǵynda
Munaı – janǵysh zat ( parsy tilinen aýdarǵanda – neft – tez ot alǵysh zat degen maǵynany bildiredi).
Munaı quramy. Munaıdyń sapalyq quramy da, sandyq quramy da ár túrli bolady. Negizinen kómirsýtekterden, azotty, ottekti jáne kúkirtti qospalardan, mıneraldyq tuzdardan turatyn kúrdeli qospa. Munaıdy quramyndaǵy kómirsýtekterge baılanysta: parafındi, naftendi, aromatty dep ajyratady.
Mysaly, Embi, Dossor, Maqat munaılary naftendi kómirsýtekterge baı bolsa, Ózen men Jetibaı munaıy parafınderge, al Prorva munaıy aromatty kómirsýtekterge baı. Jer astynan óndirilip alynǵan munaıda sý kóp bolady. Ony shıki munaı dep ataıdy. Shıki munaı sýynan jáne qosalqy gazdarynan tazartyp, óńdeýge jiberedi.
Munaıdan alynatyn ónimder eki topqa bólinedi.
1. Ashyq tústi munaı ónimderi. Oǵan benzın, lıgroın, kerosın, gazoıl jatady.
2. Qara tústi munaı ónimi – mazýt. Mazýt joǵary molekýlaly kómirsýtekterdiń qospasy. Odan ári óńdep, qajetti munaı ónimderin alýǵa qoldanylady.
Munaı óńdeý – onyń quramyndaǵy kómirsýtekterdiń qaınaý temperatýrasyna sáıkes býlanýyna negizdelgen. Munaı óńdeýge arnalǵan qondyrǵy eki bólikten turady.
1. Tútikti pesh – munda munaı 450 0 – 5000 temperatýraǵa deıin qyzdyrylady.
2. Rektıfıkasıalyq kolonna – munaı ónimderi ózderiniń qaınaý temperatýrasyna sáıkes fraksıalarǵa bólinip jınalatyn qondyrǵy.
Munaıdy óńdep, ashyq tústi ónimderin alatyn qondyrǵy atmosferalyq qondyrǵy dep atalady. Biraq munaı ónimderine degen suranystyń artýyna baılanysty tek aıdaý arqyly alynǵan janarmaı jetispeıdi.
Munaıda aıdaýdyń sońǵy ónimi – mazýt. Mazýt – qara tústi, tutqyr, qoımaljyń massa. Ony qaıta óńdeý arqyly ár túrli jaǵar maılar, solár maıy, túrli mashına maılary, parafın alynady. Eń sońǵy qaldyǵy – gýdron, bıtým jáne asfált jol jasaýǵa qoldanylady.
Mazýttyń quramy iri molekýlaly kómirsýtekterden turatyn bolǵandyqtan, ony joǵary temperatýrada vakýmdyq qondyrǵyda óńdeıdi. Qysymnyń jáne joǵary temperatýranyń áserinen kómirsýtekterdiń úlken molekýlalary bólshektenedi. Bul prosesti krekıngileý dep atalady. (aǵylshynsha « bólshekteý» )
Jalpy krekıngi ekige bólinedi:
1. Termıalyq krekıng tek joǵary temperatýra men qysym arqyly alynady.
2. Katalızdik krekıngte aıtylǵandarǵa qosymsha órshitki qoldanylady. Eger joǵary sapaly benzın alý kerek bolsa, joǵary sapaly órshitkiler qoldanylady.
Mysaly, paladı, platına sıaqty asyl metaldardy qoldansa, aromatty kómirsýtekteri mol, sapaly benzın alynady. Bul prosesti rıformıng dep atalady.
Benzınniń qozǵaltqyshta qoparylys túzip janýy detonasıa dep atalady. ( fransýz detoner – jarylý ), ıaǵnı janǵan kezde dybys yrǵaǵy buzylady. Benzınniń detonasıalaný sebebi quramyna baılanysty bolady. Eger benzın quramynda aromatty kómirsýtekter, tarmaqty kómirsýtekter kóp bolsa, sapasy joǵary, al ashyq tizbekti kómirsýtekter kóp bolsa, sapasy tómen bolady. Benzınniń sapasy oktan sanymen anyqtalady. Oktan sany degenimiz – benzınniń quramyndaǵy ızooktannyń mólsheri. Benzınniń AI – 72, AI – 76, AI – 93, AI – 98 degen túrleri oktan sandarynyń ár túrli ekenin kórsetedi. Munaıdan tek janarmaılar ǵana emes, hımıalyq ónerkásipte qajetti kómirsýtekterdi de bólip alady. Al olardy óńdeý arqyly halyqtyń turmysyna qajetti zattar óndiriledi.
Qazaqstan jerinde munaıdyń baı qory bar, ıaǵnı elimiz energıa resýrstary qory jóninen dúnıejúzilik naryqta belgili. Kómirsýtekterdi óndirý kezinde 200 – den astam ken oryndarynda júrgizilýde. Munaıdy óndirý jóninen elimiz jyl saıyn alǵa basyp keledi. Mańyzdy ken oryndary: Teńiz, Qarashyǵanaq, Jetibaı, Ózen, Qalamqas, Qyzyloda Qumkól, Qarajambas jáne t. b. Munaı men gazdy tasymaldaýǵa baılanysty Kaspıı munaı qubyry jumys jasaıdy. Batys Qazaqstan – Baký – Djeıhan munaı qubyry, « Qazaqstan – Túrikmenstan – Iran» munaı qubyrlary, « Keńqıaq – Qumkól - Qytaı»munaı qubyrlary jobalary iske asyrylýda. Olaı bolsa, durys uıymdastyrylǵan munaı jáne gaz ónerkásibi bizdiń ulttyq ekonomıkamyzdyń órkendeýine, jalpy halyqtyń áleýmettik tirshiliginiń jaqsarýyna septigin tıgizeri sózsiz.
Munaı – eń mańyzdy suıyq paıdaly qazbalar. Biraq ony durys paıdalanbasa tirshilik ataýlyǵa zardabyn tıgizedi. Jyl saıyn dúnıejúzilik muhıttarǵa 10 mıllıon tonnadaı munaı ónimderi tógiledi. Kaspıı teńizi sýynyń búlinýi, ondaǵy teńiz qustarynyń ólimi osy munaı zardabynan ekeni anyqtalǵan. Qazaqstanda munaı qurlyqta ǵana emes, sý astynda da óndiriledi. Sol sý astynan munaı óndirý kezinde qubyr jarylyp, sýǵa munaı tógiledi. Sóıtip, munaıdan teńiz ár túrli joldarmen lastanady. Munaıdyń sýǵa tógilýi kóbinese teńizdiń taıaz jerindegi munaı tasıtyn kemeler apatqa ushyraǵanda jıi kezdesetin jaǵdaı. Órkenıetti elder sıaqty bizdiń respýblıkamyzda da tabıǵat qorǵaýǵa kóp kóńil bólip otyr. 1997jyly « Qorshaǵan ortany qorǵaý týraly»zań qabyldandy. Zańnyń negizgi maqsaty elimizdiń tabıǵatyn qorǵaý men onyń baılyǵyn halyq qazynasy retinde bolashaq urpaqtyń saltanatty ómiri úshin saqtaý.
Jańa sózderdi dápterge jazý.
Krekıngi. Detonasıa.
Esepter shyǵarý.
№1. 2 t Oktandy krekıngilegende qansha býtan túziledi?
№2. Massasy 1kg pentandy (S7N16 ) jaǵý úshin ottektiń
qandaı kólemi qajet?
№3. Oktannyń 5 mol mólsheri janǵanda túziletin kómirtek
oksıdiniń kólemi jáne massasy qandaı?
Jańa sabaqty pysyqtaý suraqtary
1. Munaıdyń qasıetteri, quramy týraly ne bildik?
2. Munaıdy krekıngileý ne úshin qajet?
3. Rıformıng degen ne?
4. Benzınniń detonasıǵa tózimdiligi degen ne?
5. Munaıdan alynǵan aqsha qaıda ketip jatyr?
6. Tabıǵatty qorǵaý sharalary týraly usynystar
Qorytyndylaý, baǵalaý.
Úıge: «Munaı jáne hımıa». «Tas kómir jáne onyń ónimderi» taqyrybynda referattar jazý.
You Might Also Like
