Naryqtyń talaby - ekonomıkalyq bilimdendirý
Naryqtyń talaby – ekonomıkalyq bilimdendirý
Elimizdiń ekonomıkalyq júıesi sharýashylyqty júrgizýdiń jańa formalary men ádisterin standartty emes ekonomıkalyq formýlalar men araqatynastardy engizý, qoldanbaly ekonomıkalyq oılaýdyń týýy men qalyptasýyna baılanysty sapaly ózgeristerdi basynan keshirýde. Osyǵan baılanysty ekonomıkalyq reformalardyń qoıatyn basty talaby joǵary professıonaldy damyǵan tulǵany tárbıeleý.
Matematıkanyń mekteptik kýrsy oqýshylardyń ónerkásippen aýylsharýashylyǵy óndirisiniń negizderin ıgerýge kómektesedi, bul oqýshylarǵa ekonomıkalyq bilim jáne tárbıe berýdiń mańyzdy joldarynyń biri.
Naryqtyq qatynastar ekonomıkalyq ómirge dendep enýine baılanysty, qoǵam talabyna saı mektep matematıka kýrsynyń keıbir taraýlaryna erekshe kóńil bólip, oqýshylarǵa ekonomıkalyq mazmundy esepter shyǵartý kerek. Respýblıka kóleminde shyǵatyn gazet - jýrnal betterinde jarıalanatyn esepterdiń ekonomıkalyq hal – ahýalyn belgileıtin tablısalarǵa sholý jasap, túsine bilýleri qajet, ásirese, belgili materıaldardy, dıagramlar men tablısalardy, mazmundy esepterdi oqýshylar ózderi quryp, sheshe bilgenderi jón.
Oqýshylarǵa matematıka sabaǵynda ekonomıkalyq bilim berýde pánaralyq baılanystyń mańyzy zor. Sebebi, matematıkalyq ádister tarıhta, ekonomıkalyq geografıada, qoǵamtanýda, fızıkada jáne t. b. pánderde kezdesetin ekonomıkalyq uǵymdar men kórsetkishterdi túsindirýge qoldanylady.
Alaıda, ekonomıkalyq mazmundaǵy matematıkalyq esepter oqýshylardyń jas erekshelikterine, bilim deńgeıine saı bolýy kerek.
Ekonomıkalyq mazmundaǵy esepterdi zertteý ádette qarastyrylatyn obektiniń barynsha qarapaıym matematıkalyq modelin qurastyrý men taldaýdan bastalady. Biraq, odan keıin modeldi naqtylaý, ony obektige tolyǵyraq sáıkestendirý qajettigi jıi kezigedi. Bul ártúrli sebepke baılanysty týyndaıdy: barynsha dál kelý talabymen, obekt týraly matematıkalyq modelde kórsetilýi qajet jańa aqparat paıda bolýmen, bastapqy modeldiń qoldanylýy sheginen shyǵatyn parametr kólemi ulǵaıýymen aıqyndalady.
Kez kelgen qoǵamda materıaldy, áleýmettik, ıntellektýaldy óndiris resýrstarynyń shekteýli sany bolady. Sondyqtan da qoǵamǵa kúndelikti úsh negizgi esepti sheshýge týra keledi:
1. Qandaı tovarlar jáne qandaı kólemde shyǵarylýy tıis;
2. Bul tovarlar qandaı úlgide shyǵarylýy kerek;
3. Bul tovarlar kim úshin shyǵarylýy kerek.
Qaı tovarǵa suranys kóp bolǵan bolsa, sol tovardy óndirýde kóbirek paıda tabýǵa bolady. Óndirýshiniń bir ǵana ónim túri emes birnesheýin óndirýinen usynystyń ózgerýi múmkin. Eger óndirilmegen ónimine baǵa artatyn bolsa, onda óndirýshiler sol ónim túrin shyǵarýǵa umtylady. Mysaly, kompúterlerge suranystyń kóbeıýine sáıkes kóptegen jıhaz shyǵaratyn fabrıkalar kompúterge arnalǵan jıhazdar shyǵara bastaıdy.
Esep: Eki túrli ónim shyǵaratyn ónerkásiptiń qýaty kúnine 200 ónimniń birinshi túrinen nemese kúnine 600 ónimniń ekinshi túrinen shyǵarady. Ónerkásiptiń tehnıkalyq baqylaý bólimi ónimniń qaı túri bolsa da kúnine 300 - in tekserýge múmkindigi bar. Ónimniń birinshi túriniń quny ekinshisinen 2 ese qymbat ekeni belgili bolsa, ónerkásipte eń kóp túsim beretindeı ónimniń ár túrinen kúnine qansha shyǵarý kerek?
Jaýaby: kúnine 450 ónim shyǵarý kerek.
Matematıka sabaǵynda mazmundy ekonomıkalyq esepter shyǵarýdaǵy basty maqsat: matematıkany oqytýda optımaldi sheshimderdi tabýǵa arnalǵan esepterdi qarastyrý; oqýshylarǵa ómirge baılanysty qarapaıym ekonomıkalyq termınderdiń (eńbek ónimdiligi, suranys, usynys, shyǵys, ónimniń ózindik quny, paıda) matematıkalyq mazmunyn ashý.
Matematıka sabaǵynda mazmundy esepterdi sheshý arqyly oqýshylar jańa jaǵdaılarmen tanysady, matematıkalyq teorıalardy onyń sheshimin tabýǵa qoldanýdy úırenedi, esep sheshýge qatysty jańa ádisterdi nemese matematıkanyń taraýlaryn oqyp úırenedi. Basqasha aıtqanda, esepterdi sheshý arqyly matematıkalyq bilimi men biligin damytady. Kúndelikti ómirge qatysty praktıkalyq esepterdi sheshý barysynda oqýshy matematıkalyq bilimin qoldanýdy úırenedi. Qazirgi ekonomıkalyq jaǵdaılarǵa baılanysty mektepterde matematıka sabaǵynda ekonomıkalyq bilim berý máselesine asa nazar aýdarý qajet. Búgin mektepte oqyp júrgen jasóspirimder erteń - aq mamandanǵan jumysshy, jeke kásipker ıesi. Olar qajetti praktıkalyq daǵdylar men teorıalyq bilimdi mektepten oqyp úırengenderi tıimdi. Jeke kásipker materıaldy tıimdi piship, únemdeı bilse jáne taǵy basqa, qyrýar paıda tapqan bolar edi.
Qazirgi kezde qaı jınaq bankterine barsańyz da jedel depozıtter tablısalary ilýli turady. Olardyń biri jeke tulǵaǵa, al ekinshisi zańdy tulǵalarǵa arnalǵan. Jeke tulǵalarǵa arnalǵan jedel depozıtter tablısalarynyń birine sholý jasaıyq.
Tablısany óz dárejesinde túsiný úshin oqýshylar tómendegi máselelerdi bilýi kerek:
Jaı prosent - ár jyl (nemese salym merzimi) ótken saıyn jyldyń túsimi esepke alynyp, keler jyldyń túsimi alǵashqy salym boıynsha eseptelinedi.
Kúrdeli prosent – prosentti tabysqa esepteıtin prosent.
Kredıt úshin prosent – kredıt (nesıe) bergeni úshin bankiler óndirip alatyn tólem, onyń ólsheri kredıttiń kólemine, jyldyq tólem mólsherine, sondaı - aq ekonomıkalyq konúktýra faktorlerine baılanysty.
Bank – kásiporyndardyń, uıymdardyń jáne halyqtyń bos aqsha qarjysyn tartý men jınaqtaýdy jáne tólemderge deldaldyq jasaýdy (pasıv operasıalar), sondaı - aq, aqsha, baǵaly qaǵazdar emısıasyn, qysqa merzimdi kredıt berýdi, qaıtarylatyn, tólenetin jáne merzimi ár túrli nesıe berýdi (aktıv operasıalar) júzege asyratyn kredıt qarjy máselesi.
Depozıtter – 1) bankiler men jınaq kasalaryndaǵy aqsha salymdary;
2) klıentter bankige qoıatyn belgili bir talapty qýalaıtyn bank kitaptaryndaǵy jazbalar;
3) kredıt mekemelerine saqtaýǵa beriletin baǵaly qaǵazdar (aksıalar men oblıgasıalar);
4) táýeldi, sotqa kelýdi qamtamasyz etý úshin sot jáne ákimshilik mekemelerine aqshalaı jarna tóleý;
5) keden mekemelerine tólenetin jarnalar men baj salyqtary men alymdardyń tólenýin qamtamasyz etý.
Marketıń – sharýashylyq qyzmetiniń taýarlar men qyzmet jónindegi tutynýshylar bıznesi jáne memleket suranysyn qanaǵattandyratyn maqsatyn kózdeıtin túri.
Materıaldyq ekonomıka – teorıalyq ekonomıkanyń ekonomıkalyq júıelerde zańdylyq pen tıimdilikti anyqtaý úshin matematıkalyq modeldeýdi jáne ádisterdi qoldanatyn baǵyty.
Menejment – 1) jaldamaly kásibı basqarýshy;
2) óndiristik basqarý jónindegi maman;
3) sportshylardyń jattyǵýyn, jarysyn, t. s. s. uıymdastyratyn kásibı sporttaǵy isker adam.
Sonymen qorytyndylaı kele, matematıkalyq modelder pánaralyq esepterdi sheshý quraly bola otyryp, oqýshylardyń matematıkalyq oılaýyn damytýǵa septigin tıgizedi degen túıinge kelemiz.
Elimizdiń ekonomıkalyq júıesi sharýashylyqty júrgizýdiń jańa formalary men ádisterin standartty emes ekonomıkalyq formýlalar men araqatynastardy engizý, qoldanbaly ekonomıkalyq oılaýdyń týýy men qalyptasýyna baılanysty sapaly ózgeristerdi basynan keshirýde. Osyǵan baılanysty ekonomıkalyq reformalardyń qoıatyn basty talaby joǵary professıonaldy damyǵan tulǵany tárbıeleý.
Matematıkanyń mekteptik kýrsy oqýshylardyń ónerkásippen aýylsharýashylyǵy óndirisiniń negizderin ıgerýge kómektesedi, bul oqýshylarǵa ekonomıkalyq bilim jáne tárbıe berýdiń mańyzdy joldarynyń biri.
Naryqtyq qatynastar ekonomıkalyq ómirge dendep enýine baılanysty, qoǵam talabyna saı mektep matematıka kýrsynyń keıbir taraýlaryna erekshe kóńil bólip, oqýshylarǵa ekonomıkalyq mazmundy esepter shyǵartý kerek. Respýblıka kóleminde shyǵatyn gazet - jýrnal betterinde jarıalanatyn esepterdiń ekonomıkalyq hal – ahýalyn belgileıtin tablısalarǵa sholý jasap, túsine bilýleri qajet, ásirese, belgili materıaldardy, dıagramlar men tablısalardy, mazmundy esepterdi oqýshylar ózderi quryp, sheshe bilgenderi jón.
Oqýshylarǵa matematıka sabaǵynda ekonomıkalyq bilim berýde pánaralyq baılanystyń mańyzy zor. Sebebi, matematıkalyq ádister tarıhta, ekonomıkalyq geografıada, qoǵamtanýda, fızıkada jáne t. b. pánderde kezdesetin ekonomıkalyq uǵymdar men kórsetkishterdi túsindirýge qoldanylady.
Alaıda, ekonomıkalyq mazmundaǵy matematıkalyq esepter oqýshylardyń jas erekshelikterine, bilim deńgeıine saı bolýy kerek.
Ekonomıkalyq mazmundaǵy esepterdi zertteý ádette qarastyrylatyn obektiniń barynsha qarapaıym matematıkalyq modelin qurastyrý men taldaýdan bastalady. Biraq, odan keıin modeldi naqtylaý, ony obektige tolyǵyraq sáıkestendirý qajettigi jıi kezigedi. Bul ártúrli sebepke baılanysty týyndaıdy: barynsha dál kelý talabymen, obekt týraly matematıkalyq modelde kórsetilýi qajet jańa aqparat paıda bolýmen, bastapqy modeldiń qoldanylýy sheginen shyǵatyn parametr kólemi ulǵaıýymen aıqyndalady.
Kez kelgen qoǵamda materıaldy, áleýmettik, ıntellektýaldy óndiris resýrstarynyń shekteýli sany bolady. Sondyqtan da qoǵamǵa kúndelikti úsh negizgi esepti sheshýge týra keledi:
1. Qandaı tovarlar jáne qandaı kólemde shyǵarylýy tıis;
2. Bul tovarlar qandaı úlgide shyǵarylýy kerek;
3. Bul tovarlar kim úshin shyǵarylýy kerek.
Qaı tovarǵa suranys kóp bolǵan bolsa, sol tovardy óndirýde kóbirek paıda tabýǵa bolady. Óndirýshiniń bir ǵana ónim túri emes birnesheýin óndirýinen usynystyń ózgerýi múmkin. Eger óndirilmegen ónimine baǵa artatyn bolsa, onda óndirýshiler sol ónim túrin shyǵarýǵa umtylady. Mysaly, kompúterlerge suranystyń kóbeıýine sáıkes kóptegen jıhaz shyǵaratyn fabrıkalar kompúterge arnalǵan jıhazdar shyǵara bastaıdy.
Esep: Eki túrli ónim shyǵaratyn ónerkásiptiń qýaty kúnine 200 ónimniń birinshi túrinen nemese kúnine 600 ónimniń ekinshi túrinen shyǵarady. Ónerkásiptiń tehnıkalyq baqylaý bólimi ónimniń qaı túri bolsa da kúnine 300 - in tekserýge múmkindigi bar. Ónimniń birinshi túriniń quny ekinshisinen 2 ese qymbat ekeni belgili bolsa, ónerkásipte eń kóp túsim beretindeı ónimniń ár túrinen kúnine qansha shyǵarý kerek?
Jaýaby: kúnine 450 ónim shyǵarý kerek.
Matematıka sabaǵynda mazmundy ekonomıkalyq esepter shyǵarýdaǵy basty maqsat: matematıkany oqytýda optımaldi sheshimderdi tabýǵa arnalǵan esepterdi qarastyrý; oqýshylarǵa ómirge baılanysty qarapaıym ekonomıkalyq termınderdiń (eńbek ónimdiligi, suranys, usynys, shyǵys, ónimniń ózindik quny, paıda) matematıkalyq mazmunyn ashý.
Matematıka sabaǵynda mazmundy esepterdi sheshý arqyly oqýshylar jańa jaǵdaılarmen tanysady, matematıkalyq teorıalardy onyń sheshimin tabýǵa qoldanýdy úırenedi, esep sheshýge qatysty jańa ádisterdi nemese matematıkanyń taraýlaryn oqyp úırenedi. Basqasha aıtqanda, esepterdi sheshý arqyly matematıkalyq bilimi men biligin damytady. Kúndelikti ómirge qatysty praktıkalyq esepterdi sheshý barysynda oqýshy matematıkalyq bilimin qoldanýdy úırenedi. Qazirgi ekonomıkalyq jaǵdaılarǵa baılanysty mektepterde matematıka sabaǵynda ekonomıkalyq bilim berý máselesine asa nazar aýdarý qajet. Búgin mektepte oqyp júrgen jasóspirimder erteń - aq mamandanǵan jumysshy, jeke kásipker ıesi. Olar qajetti praktıkalyq daǵdylar men teorıalyq bilimdi mektepten oqyp úırengenderi tıimdi. Jeke kásipker materıaldy tıimdi piship, únemdeı bilse jáne taǵy basqa, qyrýar paıda tapqan bolar edi.
Qazirgi kezde qaı jınaq bankterine barsańyz da jedel depozıtter tablısalary ilýli turady. Olardyń biri jeke tulǵaǵa, al ekinshisi zańdy tulǵalarǵa arnalǵan. Jeke tulǵalarǵa arnalǵan jedel depozıtter tablısalarynyń birine sholý jasaıyq.
Jyldyq prosentter kólemiDepozıtter kólemi 1 aı 3 aı 6 aı 9 aı 12 aı100 000 - ǵa deıin 16 20 21 22 23100 001 - nan500 000 - ǵa deıin 17 21 22 23 24500 000 - nan astam 18 22 23 24 25Tablısany óz dárejesinde túsiný úshin oqýshylar tómendegi máselelerdi bilýi kerek:
Jaı prosent - ár jyl (nemese salym merzimi) ótken saıyn jyldyń túsimi esepke alynyp, keler jyldyń túsimi alǵashqy salym boıynsha eseptelinedi.
Kúrdeli prosent – prosentti tabysqa esepteıtin prosent.
Kredıt úshin prosent – kredıt (nesıe) bergeni úshin bankiler óndirip alatyn tólem, onyń ólsheri kredıttiń kólemine, jyldyq tólem mólsherine, sondaı - aq ekonomıkalyq konúktýra faktorlerine baılanysty.
Bank – kásiporyndardyń, uıymdardyń jáne halyqtyń bos aqsha qarjysyn tartý men jınaqtaýdy jáne tólemderge deldaldyq jasaýdy (pasıv operasıalar), sondaı - aq, aqsha, baǵaly qaǵazdar emısıasyn, qysqa merzimdi kredıt berýdi, qaıtarylatyn, tólenetin jáne merzimi ár túrli nesıe berýdi (aktıv operasıalar) júzege asyratyn kredıt qarjy máselesi.
Depozıtter – 1) bankiler men jınaq kasalaryndaǵy aqsha salymdary;
2) klıentter bankige qoıatyn belgili bir talapty qýalaıtyn bank kitaptaryndaǵy jazbalar;
3) kredıt mekemelerine saqtaýǵa beriletin baǵaly qaǵazdar (aksıalar men oblıgasıalar);
4) táýeldi, sotqa kelýdi qamtamasyz etý úshin sot jáne ákimshilik mekemelerine aqshalaı jarna tóleý;
5) keden mekemelerine tólenetin jarnalar men baj salyqtary men alymdardyń tólenýin qamtamasyz etý.
Marketıń – sharýashylyq qyzmetiniń taýarlar men qyzmet jónindegi tutynýshylar bıznesi jáne memleket suranysyn qanaǵattandyratyn maqsatyn kózdeıtin túri.
Materıaldyq ekonomıka – teorıalyq ekonomıkanyń ekonomıkalyq júıelerde zańdylyq pen tıimdilikti anyqtaý úshin matematıkalyq modeldeýdi jáne ádisterdi qoldanatyn baǵyty.
Menejment – 1) jaldamaly kásibı basqarýshy;
2) óndiristik basqarý jónindegi maman;
3) sportshylardyń jattyǵýyn, jarysyn, t. s. s. uıymdastyratyn kásibı sporttaǵy isker adam.
Sonymen qorytyndylaı kele, matematıkalyq modelder pánaralyq esepterdi sheshý quraly bola otyryp, oqýshylardyń matematıkalyq oılaýyn damytýǵa septigin tıgizedi degen túıinge kelemiz.
You Might Also Like
