Mektep matematıka kýrsyndaǵy pánaralyq esepter jáne olarǵa qoıylatyn talaptar
Mektep matematıka kýrsyndaǵy pánaralyq esepter jáne olarǵa qoıylatyn talaptar
Egemendi elimizdiń halyq sharýashylyǵyn damytýdyń mańyzy, onyń materıaldyq - tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtýdyń ózekti problemalaryn sheshýdegi, qoǵamdyq óndiristiń tıimdiligin arttyrýdaǵy, eńbekshilerdiń materıaldyq jáne mádenı deńgeıin kóterýdegi matematıka ǵylymynyń mańyzy men róli óte zor. Sebebi, ǵylymdar júıesinde matematıka aıryqsha oryn alady. Matematıkanyń ereksheligi – onyń qoldanylymynyń ámbebaptyǵy.
Qazirgi kezde ǵylymnyń barlyq derlik salalarynda matematıkalyq ádisterdi qoldaný qajetti shartqa aınaldy. Ol ómir talabynan, ǵylymı - tehnıkalyq progrestik damýynan týyndaıdy. Kez kelgen ǵylymdaǵy obektini zertteý úshin matematıkalyq modeldeý ádisin qoldanady.
Mektep matematıkasyn esepsiz qurý múmkin emes. Matematıkalyq esepter oqýshylardyń uǵymdardy, teorıany jáne matematıka ádisterin meńgerýdiń tıimdi de, aıyrbastalmaıtyn quraly bolyp tabylady. Oqýshylardyń oılaý qabiletterin damytýda, olardy tárbıeleýde, bilikteri men daǵdylarynyń qalyptasýynda, matematıkanyń praktıkamen baılanysyn kórsetýde eseptiń alatyn orny óte zor.
Oqýshylardyń dúnıetanymyna ár oqý páni óz úlesin qosyp otyrady. Sonyń ishinde matematıkany oqytý barysynda sabaqtas pánderden jáne naqtyly ómirden oqýshylarǵa túsinikti túrde keltirgen derekter ǵylymı bilimderdiń paıda bolý negizin, qorshaǵan ortanyń tabıǵat qubylystarynyń tanymaly jeke pánderdiń matematıkanyń uǵymdary men abstraktili jaǵdaılaryn ońaı sezine biledi.
Matematıka – abstraktili ǵylym. Sondyqtan oqýdyń alǵashqy kúnderinen bastap - aq muǵalimniń sabaqtas pánderden derekter keltirýin qajet etedi. Mekteptiń basqa oqý pánderinen alǵan bilimderine súıene otyryp, oqýshylar ótiletin materıaldy sapaly túrde meńgeredi.
Matematıka kýrsynyń árbir taqyrybyn oqytý barysynda oqýshylardy aınala qorshaǵan ortany tanýdaǵy matematıkanyń rólin durys túsinýge jáne alǵan bilimderin praktıkalyq esepterdi sheshýde qoldana bilýge áseri tıetindeı pánaralyq baılanystardy iske asyryp otyrýy qajet.
Matematıka sabaǵynda pánaralyq esepterdi sheshý arqyly oqýshylar jańa jaǵdaılarmen tanysady, matematıkalyq teorıalardy, esepterdiń sheshimin tabýǵa qoldanýdy úırenedi, esep sheshýge qatysty jańa ádisterdi nemese matematıkanyń jańa taraýlaryn oqyp úırenedi. Basqasha aıtqanda, esepterdi sheshý arqyly matematıkalyq bilimi men biligin damytady. Kúndelikti ómirge qatysty praktıkalyq esepterdi sheshý barysynda oqýshy matematıkalyq bilimin qoldanýdy úırenedi.
Oqýshylardyń mektep qabyrǵasynda júrip meńgergen matematıkalyq bilim, bilik, daǵdylary olardyń óndiriste ózdiginen bilim jetildirýine negiz bolady. Kez kelgen óndiris oryndarynda tehnıkany, shıkizatty, janar - jaǵar maı, energıa resýrstaryn, azyq - túlikterdi tıimdi paıdalanýdyń jáne jumysty tıimdi uıymdastyrýdyń qajettiligi týady. Osyndaı kóptegen máselelerdi qamtıtyn kúndelikti ómirde jıi qoldanatyn mazmundy esepterdi iriktep alyp, usynýǵa bolady.
Tabıǵattaǵy qubylystar men ózgeristerdi zertteýmen, tabıǵattyń rýhanı jáne materıaldyq baılyqtaryn uqypty ıgerýde ólshep, eseptep, saralap almaı máseleni sheshýge tipten bolmaıtyny ózinen - ózi belgili. Mine, osy kezde matematıkanyń tabıǵattaǵy, adam ómirindegi róli aıqyndalady. Matematıkalyq modeldeý ádisi qazirgi kezde matematıkalyq ekonomıka, matematıkalyq bıologıa, matematıkalyq lıngvısıka, tehnologıa, bıonıka, taǵy da basqa ǵylymdardyń kóptegen salalarynda tereń qoldanylyp, ǵylymnyń damýyna zor úlesin tıgizýde.
Modeldeý ádisi – tabıǵatty tanyp bilýdiń quraly. Model men tóltýma shynaıy obektiniń arasynda belgili sáıkestik bolýy kerek. Osy sáıkestiktiń kómegimen modeldik bilim shynaıy obektige qoldanylady, salystyrmaly jasandy júıe týraly bilim tabıǵı júıege taratylady.
Modeldeý ádisi bir obektini tanyp bilýden ózgesin nemese ózge obektilerdi tanyp bilýge ótýdi bildiredi. Model – keıbir naqty ómirde bar nemese oıda elestetetin júıe.
Shyn máninde, mekteptegi matematıka kýrsynyń kez kelgen taqyryby matematıkalyq model qurastyrýmen aıaqtalady, ony qurastyrýǵa ındýktıvti de, dedýktıvti de ádister qoldanylady. Talqylaý nátıjesinde qandaı da bir formýla, grafık, algorıtm jáne taǵy basqa shyǵaryp alǵanda modeldeý isimen aınalysamyz.
Matematıka kýrsynyń árbir taqyrybyn oqytý barysynda oqýshylardy aınala qorshaǵan ortany tanýdaǵy matematıkanyń rólin durys túsinýge jáne alǵan bilimderin praktıkalyq esepterdi sheshýde qoldana bilýge áseri tıetindeı pánaralyq baılanystardy iske asyryp otyrýy qajet.
Mektep matematıka kýrsyn oqytýdyń eń mańyzdy maqsattarynyń biri – matematıkanyń qoldanbaly múmkindikterin ashý. Fızıkalyq, hımıalyq nemese geografıalyq, t. b. mazmundy esepterdi sheshý barysynda oqýshylar matematıkalyq uǵymdar men zańdylyqtardy tereńirek túsinip, uǵynyp, sonymen qatar kásibı daıarlyqtyń negizderin meńgeredi.
«Negizgi mekteptiń fýnksıonaldyq qyzmetiniń basym baǵyttary oqýshylardyń ǵylym dúnıesiniń bazıstik negizderinen meńgerýi,..... tulǵanyń ózin - ózi aıqyndaýy men kásibı baǵdarlanýy bolyp tabylady» dep kórsetilgen «Qazaqstan Respýblıkasynyń 2015 jylǵa deıingi bilim berýdi damytý tujyrymdamasynda(1)»
Pánaralyq esepter dep – sybaılas pánderdiń bilimderin nemese esepterin keltirýdi nemese paıdalanýdy qajet etetin esepterdi nemese bir oqý pániniń materıaly negizinde qurastyrylyp, basqa pánderde arnaıy dıdaktıkalyq maqsatpen qoldanylatyn esepterdi aıtamyz.
Bundaı esepter berilgen pánniń sabaqtarynda ártúrli maqsattarmen qoldanylady: oqýshylardyń sybaılas pánderden alǵan bilimderin qoldaný jáne bekitý úshin; oqýshylardyń baǵdarlylyq bilimderi men bilikterin qalyptastyrý úshin; oqytylyp otyrǵan pánniń tarıhy boıynsha oqýshylardyń bilimin keńeıtý úshin, t. b. Mysaly, jańa býyn oqýlyǵyna jatatyn Aldamuratovanyń «Matematıka - 5» oqýlyǵynda praktıkalyq mazmundy esepter kúndelikti ómirdiń san qıly qyrlaryn qamtyǵan: ujymdyq sharýashylyq, egis alqabyna egis egý, túsim alý, jer jyrtý, munaı óndirý, un tartý(dıirmenmen), jınaq kasalarynyń amaldary, kıiz úı, onyń bólikteri(ataýlary) t. b.
Sonymen qatar, abstraktyly algebralyq túrlendirýlerdi fızıka jáne basqa pánderdiń mazmundy jattyǵýlarymen jáne esepterimen tolyqtyryp otyrǵan jón. Mysaly, oqýshyǵa b=x/a nemese c=ax2/b órneginen h - ty tabýdyń ornyna Q=m/v órneginen v – ny tabýdy usyný paıdaly.
Matematıka sabaqtarynda pánaralyq esepterdiń qajettiligi – bul pánniń kóp uǵymdary naqty fızıkalyq – tehnıkalyq, ekonomıkalyq mazmundy esepterdi sheshý arqyly engizý qajettiginen týyndaıdy. Mysaly: vektor, týyndy, ıntegral uǵymdary, táýeldiliktiń grafıktik keskini, teńdeýler jáne olardyń júıeleri, teńsizdikter jáne olardyń júıeleri jáne taǵy basqa esepterdi qurastyrý daǵdylaryn qalyptastyrý maqsatynan da týyndaıdy.
Orta mekteptiń matematıka sabaqtarynda qoldanylatyn pánaralyq esepter tómengi sharttardy qanaǵattandyrýy kerek:
1. Naqty matematıkalyq materıaldyń baıandalýyn buzbaýy kerek, kerisinshe, ony uǵynýǵa kómektesý kerek;
2. Olardy shyǵarý prosesinde qoldanylatyn faktiler men ádisterdiń mazmuny boıynsha mekteptik baǵdarlamalarǵa jáne oqýlyqtarǵa sáıkes bolýy kerek;
3. Oqýshylar úshin túsinikti tilde tujyrymdalýy kerek.
Egemendi elimizdiń halyq sharýashylyǵyn damytýdyń mańyzy, onyń materıaldyq - tehnıkalyq bazasyn nyǵaıtýdyń ózekti problemalaryn sheshýdegi, qoǵamdyq óndiristiń tıimdiligin arttyrýdaǵy, eńbekshilerdiń materıaldyq jáne mádenı deńgeıin kóterýdegi matematıka ǵylymynyń mańyzy men róli óte zor. Sebebi, ǵylymdar júıesinde matematıka aıryqsha oryn alady. Matematıkanyń ereksheligi – onyń qoldanylymynyń ámbebaptyǵy.
Qazirgi kezde ǵylymnyń barlyq derlik salalarynda matematıkalyq ádisterdi qoldaný qajetti shartqa aınaldy. Ol ómir talabynan, ǵylymı - tehnıkalyq progrestik damýynan týyndaıdy. Kez kelgen ǵylymdaǵy obektini zertteý úshin matematıkalyq modeldeý ádisin qoldanady.
Mektep matematıkasyn esepsiz qurý múmkin emes. Matematıkalyq esepter oqýshylardyń uǵymdardy, teorıany jáne matematıka ádisterin meńgerýdiń tıimdi de, aıyrbastalmaıtyn quraly bolyp tabylady. Oqýshylardyń oılaý qabiletterin damytýda, olardy tárbıeleýde, bilikteri men daǵdylarynyń qalyptasýynda, matematıkanyń praktıkamen baılanysyn kórsetýde eseptiń alatyn orny óte zor.
Oqýshylardyń dúnıetanymyna ár oqý páni óz úlesin qosyp otyrady. Sonyń ishinde matematıkany oqytý barysynda sabaqtas pánderden jáne naqtyly ómirden oqýshylarǵa túsinikti túrde keltirgen derekter ǵylymı bilimderdiń paıda bolý negizin, qorshaǵan ortanyń tabıǵat qubylystarynyń tanymaly jeke pánderdiń matematıkanyń uǵymdary men abstraktili jaǵdaılaryn ońaı sezine biledi.
Matematıka – abstraktili ǵylym. Sondyqtan oqýdyń alǵashqy kúnderinen bastap - aq muǵalimniń sabaqtas pánderden derekter keltirýin qajet etedi. Mekteptiń basqa oqý pánderinen alǵan bilimderine súıene otyryp, oqýshylar ótiletin materıaldy sapaly túrde meńgeredi.
Matematıka kýrsynyń árbir taqyrybyn oqytý barysynda oqýshylardy aınala qorshaǵan ortany tanýdaǵy matematıkanyń rólin durys túsinýge jáne alǵan bilimderin praktıkalyq esepterdi sheshýde qoldana bilýge áseri tıetindeı pánaralyq baılanystardy iske asyryp otyrýy qajet.
Matematıka sabaǵynda pánaralyq esepterdi sheshý arqyly oqýshylar jańa jaǵdaılarmen tanysady, matematıkalyq teorıalardy, esepterdiń sheshimin tabýǵa qoldanýdy úırenedi, esep sheshýge qatysty jańa ádisterdi nemese matematıkanyń jańa taraýlaryn oqyp úırenedi. Basqasha aıtqanda, esepterdi sheshý arqyly matematıkalyq bilimi men biligin damytady. Kúndelikti ómirge qatysty praktıkalyq esepterdi sheshý barysynda oqýshy matematıkalyq bilimin qoldanýdy úırenedi.
Oqýshylardyń mektep qabyrǵasynda júrip meńgergen matematıkalyq bilim, bilik, daǵdylary olardyń óndiriste ózdiginen bilim jetildirýine negiz bolady. Kez kelgen óndiris oryndarynda tehnıkany, shıkizatty, janar - jaǵar maı, energıa resýrstaryn, azyq - túlikterdi tıimdi paıdalanýdyń jáne jumysty tıimdi uıymdastyrýdyń qajettiligi týady. Osyndaı kóptegen máselelerdi qamtıtyn kúndelikti ómirde jıi qoldanatyn mazmundy esepterdi iriktep alyp, usynýǵa bolady.
Tabıǵattaǵy qubylystar men ózgeristerdi zertteýmen, tabıǵattyń rýhanı jáne materıaldyq baılyqtaryn uqypty ıgerýde ólshep, eseptep, saralap almaı máseleni sheshýge tipten bolmaıtyny ózinen - ózi belgili. Mine, osy kezde matematıkanyń tabıǵattaǵy, adam ómirindegi róli aıqyndalady. Matematıkalyq modeldeý ádisi qazirgi kezde matematıkalyq ekonomıka, matematıkalyq bıologıa, matematıkalyq lıngvısıka, tehnologıa, bıonıka, taǵy da basqa ǵylymdardyń kóptegen salalarynda tereń qoldanylyp, ǵylymnyń damýyna zor úlesin tıgizýde.
Modeldeý ádisi – tabıǵatty tanyp bilýdiń quraly. Model men tóltýma shynaıy obektiniń arasynda belgili sáıkestik bolýy kerek. Osy sáıkestiktiń kómegimen modeldik bilim shynaıy obektige qoldanylady, salystyrmaly jasandy júıe týraly bilim tabıǵı júıege taratylady.
Modeldeý ádisi bir obektini tanyp bilýden ózgesin nemese ózge obektilerdi tanyp bilýge ótýdi bildiredi. Model – keıbir naqty ómirde bar nemese oıda elestetetin júıe.
Shyn máninde, mekteptegi matematıka kýrsynyń kez kelgen taqyryby matematıkalyq model qurastyrýmen aıaqtalady, ony qurastyrýǵa ındýktıvti de, dedýktıvti de ádister qoldanylady. Talqylaý nátıjesinde qandaı da bir formýla, grafık, algorıtm jáne taǵy basqa shyǵaryp alǵanda modeldeý isimen aınalysamyz.
Matematıka kýrsynyń árbir taqyrybyn oqytý barysynda oqýshylardy aınala qorshaǵan ortany tanýdaǵy matematıkanyń rólin durys túsinýge jáne alǵan bilimderin praktıkalyq esepterdi sheshýde qoldana bilýge áseri tıetindeı pánaralyq baılanystardy iske asyryp otyrýy qajet.
Mektep matematıka kýrsyn oqytýdyń eń mańyzdy maqsattarynyń biri – matematıkanyń qoldanbaly múmkindikterin ashý. Fızıkalyq, hımıalyq nemese geografıalyq, t. b. mazmundy esepterdi sheshý barysynda oqýshylar matematıkalyq uǵymdar men zańdylyqtardy tereńirek túsinip, uǵynyp, sonymen qatar kásibı daıarlyqtyń negizderin meńgeredi.
«Negizgi mekteptiń fýnksıonaldyq qyzmetiniń basym baǵyttary oqýshylardyń ǵylym dúnıesiniń bazıstik negizderinen meńgerýi,..... tulǵanyń ózin - ózi aıqyndaýy men kásibı baǵdarlanýy bolyp tabylady» dep kórsetilgen «Qazaqstan Respýblıkasynyń 2015 jylǵa deıingi bilim berýdi damytý tujyrymdamasynda(1)»
Pánaralyq esepter dep – sybaılas pánderdiń bilimderin nemese esepterin keltirýdi nemese paıdalanýdy qajet etetin esepterdi nemese bir oqý pániniń materıaly negizinde qurastyrylyp, basqa pánderde arnaıy dıdaktıkalyq maqsatpen qoldanylatyn esepterdi aıtamyz.
Bundaı esepter berilgen pánniń sabaqtarynda ártúrli maqsattarmen qoldanylady: oqýshylardyń sybaılas pánderden alǵan bilimderin qoldaný jáne bekitý úshin; oqýshylardyń baǵdarlylyq bilimderi men bilikterin qalyptastyrý úshin; oqytylyp otyrǵan pánniń tarıhy boıynsha oqýshylardyń bilimin keńeıtý úshin, t. b. Mysaly, jańa býyn oqýlyǵyna jatatyn Aldamuratovanyń «Matematıka - 5» oqýlyǵynda praktıkalyq mazmundy esepter kúndelikti ómirdiń san qıly qyrlaryn qamtyǵan: ujymdyq sharýashylyq, egis alqabyna egis egý, túsim alý, jer jyrtý, munaı óndirý, un tartý(dıirmenmen), jınaq kasalarynyń amaldary, kıiz úı, onyń bólikteri(ataýlary) t. b.
Sonymen qatar, abstraktyly algebralyq túrlendirýlerdi fızıka jáne basqa pánderdiń mazmundy jattyǵýlarymen jáne esepterimen tolyqtyryp otyrǵan jón. Mysaly, oqýshyǵa b=x/a nemese c=ax2/b órneginen h - ty tabýdyń ornyna Q=m/v órneginen v – ny tabýdy usyný paıdaly.
Matematıka sabaqtarynda pánaralyq esepterdiń qajettiligi – bul pánniń kóp uǵymdary naqty fızıkalyq – tehnıkalyq, ekonomıkalyq mazmundy esepterdi sheshý arqyly engizý qajettiginen týyndaıdy. Mysaly: vektor, týyndy, ıntegral uǵymdary, táýeldiliktiń grafıktik keskini, teńdeýler jáne olardyń júıeleri, teńsizdikter jáne olardyń júıeleri jáne taǵy basqa esepterdi qurastyrý daǵdylaryn qalyptastyrý maqsatynan da týyndaıdy.
Orta mekteptiń matematıka sabaqtarynda qoldanylatyn pánaralyq esepter tómengi sharttardy qanaǵattandyrýy kerek:
1. Naqty matematıkalyq materıaldyń baıandalýyn buzbaýy kerek, kerisinshe, ony uǵynýǵa kómektesý kerek;
2. Olardy shyǵarý prosesinde qoldanylatyn faktiler men ádisterdiń mazmuny boıynsha mekteptik baǵdarlamalarǵa jáne oqýlyqtarǵa sáıkes bolýy kerek;
3. Oqýshylar úshin túsinikti tilde tujyrymdalýy kerek.
You Might Also Like
-
Taqyryby: Kvadrat teńdeýlerdi sheshýge esepter shyǵarý
-
Sabaqtyń taqyryby: Ondyq bólshekterge amaldar qoldanýǵa esepter shyǵarý (qaıtalaý sabaǵy)
