InfoHub Logo

Nýmızmatıka (lat. numisma, grek. nomisma – tıyn, shaqa) – tıyndar, quıma aqsha kesekteri, t.b. eskertkishter (tıyn mórleri, qujattar) arqyly tıyn soǵý, aqsha tarıhyn zertteıtin kómekshi tarıhı pán. Qaǵaz aqshany (bonıstıka), medaldardy, jetondardy, ordenderdi (falerıstıka) zertteý de Nýmızmatıka uǵymyna sáıkes keledi.

Tıyndardy aqsha aınalymynyń quraly, memlekettik qujat, qolóner men ónerdiń týyndysy jáne epıgr. derekteme retinde zertteý basqa da tarıhı derektemelerdi – jazba jáne arheologıalyq eskertkishterdi zertteý jumystarymen tyǵyz baılanysta júrgiziledi. Metal tıyndar shyqqanǵa deıin aqshanyń mindetin túrli taýarlar – mal, sándik zattar, metal qarýlar, metal kesegi atqardy. Tıyn soǵý jáne ony belgili bir qoǵamda tólem quraly retinde paıdalaný sol qoǵamnyń áleým.-ekon. jáne saıası damýynyń belgili bir satysynda tabysqa jetkenin kórsetedi. Tıyndy jasap shyǵarý quqyǵy, ádette, meml. ókimet bıliginiń qolynda bolǵan. Alǵashqy tıyndar Lıdıada (Kishi Azıa) jáne Egına aralynda (Grekıa) paıda bolǵan (b.z.b. 8 ǵ-dyń aıaǵy – 7 ǵasyrdyń basy). Tıynnyń oń betin avers (Av), al sol betin revers (Rv) dep aıyrady. Ádette tıynnyń oń betine memlekettik ókimetti nemese resmı dindi dáripteıtin sýretter men beıneler (ejelgi grek qalalarynyń tıyndarynda – qudaılardyń beınesi, Rım ımperıasy men ortaǵasyrlyq Bat. Eýropa memleketteriniń tıyndarynda patshanyń sýreti nemese onyń gerbi, t.b.), al sol betinde onyń baǵasy, shyqqan jeri men jyly, t.b. kórsetilgen. Jazýlar onyń eki betinde de (avers, revers) kezdesedi. Olar tıyndy shyǵarǵan elderdiń nemese ókimet organdarynyń belgilerin, monarhtyń aty men mansaby, tıyn saraıynyń, tıyndy shyǵarýǵa jaýapty adamnyń atyn, tıynnyń qunyn, shyqqan ýaqytyn, t.b. kórsetedi. Alǵashqy tıyndar Grekıa men Kishi Azıada kúmisten soǵylǵan. Beri kele olardy altynnan, mystan, sondaı-aq túrli qosyndy metaldan (qola, latýn, bılon) jasady. Jańa kezeńde sonymen qatar nıkelden, alúmınıden, t.b. quıylatyn boldy. Asyl metaldarǵa (altyn, kúmis, t.b.) myqty bolý úshin mys qosqan. Osy qosyndylardy lıgatýra, al tıyndaǵy asyl metal paıyzyn synama dep ataǵan. Synamany (proba) memlekettik ókimet belgilegen. Biraq keıbir memleketter tıyndardyń burynǵy nomınaldy baǵasyn saqtaı otyryp, olardyń synamasyn jáne salmaǵyn tómendetip shyǵarǵan. Bul áreket, ásirese, orta ǵasyrlarda memleketterdiń kirisin kóbeıtý úshin kóp qoldanyldy. Tıyndardaǵy belgiler men jazýlar arqyly basqarý túrlerin, patshalyqtyń aýysýyn, áýlet shejiresin, meml. tóńkeristerdi, t.b. anyqtaýǵa bolady. Olar kóbine saıası jáne qoǵamdyq ómir oqıǵalaryn, soǵystar, jaýlap alýshy memlekettegi ishki kúrester, meml. nemese dinı reformalar, t.b. kórsetedi. Tıyndar – ıdeologıa, din, qoǵamnyń saıası oı-pikiri tarıhyn zertteýde aıryqsha derekteme. Qoǵamnyń ekonomıkalyq tarıhyn, qolóneriniń kórkem týyndysy retinde tehnıka jáne óner tarıhyn zertteýde Nýmızmatıka materıalynyń mańyzy zor.

Ǵylymı Nýmızmatıka 18 ǵ-dyń 2-jartysynda paıda boldy. Onyń negizin salýshy – Vena nýmızmaty I.H. Ekkel. Nýmızmatıkalyq zertteýler tıyndardyń iri koleksıalaryn saqtaıtyn ulttyq mýzeılerde, ǴA-larynyń tarıh jáne arheologıalyq ınstıtýtttarynda, keıbir ýnıversıtetterde júrgiziledi. Qazaqstanda tıyndar (negizinen orta ǵasyrlarǵa jatatyn) kóne qalalarda, obalarda, sondaı-aq tıyn qoımalarynda (Otyrar, Taraz,Iasy, t.b.) júrgizilgen arheologıalyq qazba jumystardyń nátıjesinde tabyldy. Olar arqyly Qazaqstandy mekendegen halyqtardyń Orta Azıa, aldyńǵy Shyǵys, Qytaı, Jerorta teńizi, Rýs memleketterimen saýda baılanysy bolǵandyǵy anyqtaldy. Almaty da nýmızmatıkalyq zertteý jumystary Qazaqstan ǴA Arheologıa ınstıtýtynda júrgiziledi. Qazirgi Nýmızmatıka tıyndardy keshendi zertteý taýarly aqsha qatynastary tarıhyn derektemeler retinde qarastyrýdy aldyna maqsat etip qoıyp otyr.

Musa Jibek Sábıtqyzy

---